Η «Αρπαγή της Κόρης» και η νίκη επί του θανάτου

ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Από τον Αντώνη Κυριαζή

 

Ο μυστηριακός συμβολισμός της Αρπαγής της Περσεφόνης σε σαρκοφάγο από τους αρχαίους Γόμφους, που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας.

Η λάρνακα από τους αρχαίους Γόμφους Τρικάλων με την παράσταση της Αρπαγής της Περσεφόνης. (Photo: Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, επίτιμος διευθυντής Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού)

ν

ΣΤΟΙΧΕΙΑ για την «Αρπαγή Κόρης», του ανάγλυφου που υπάρχει σε λάρνακα από τους Γόμφους, παρουσίασε ο αρχαιολόγος, επίτιμος διευθυντής Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, στο πρόσφατο 5ο Αρχαιολογικό Συνέδριο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, που πραγματοποιήθηκε στον Βόλο.

Στους αρχαίους Γόμφους, βορειοανατολικά του Μουζακίου και στη θέση Επισκοπή, διεξάγονται κατά διαστήματα από το 1980 επιφανειακές ανασκαφικές έρευνες εξαιτίας γεωργικών δραστηριοτήτων.

Όπως εξηγεί ο κ. Χατζηαγγελάκης, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, σε αγρό αποκαλύφθηκαν τμήματα δύο μεγάλων οικοδομικών συνόλων που ανήκουν:

α) σε τμήμα της αγοράς της αρχαίας πόλης,

β) σε μεγάλο οικοδόμημα με βαθμιδωτή κρηπίδα, αποτελούμενο από δύο χώρους και κατασκευασμένο με ασβεστολιθικές επεξεργασμένες πλίνθους στη βόρεια πλευρά, ενώ στη νότια πλευρά με πωρόλιθους, και

γ) ανακαλύφθηκε ικανοποιητικός αριθμός ευρημάτων της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής.
ν

Οι τάφοι της ρωμαϊκής περιόδου

Στο νότιο χώρο του οικοδομήματος αποκαλύφθηκαν κιβωτιόσχημοι τάφοι που χρονολογούνται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε μαρμάρινη σαρκοφάγος «νεοαττικού» τύπου. Δεν έφερε κάλυμμα και δεν βρέθηκε κανένα κτέρισμα.

Η σαρκοφάγος, που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας, στην εμπρόσθια πλευρά φέρει παράσταση με θέμα την «Αρπαγή Κόρης» –μια παράσταση πολύ γνωστή από το ψηφιδωτό στο ταφικό ασυγκρότητα της Αμφίπολης– ενώ στην άλλη πλευρά της σαρκοφάγου υπάρχει αετός, από τα φτερά του οποίου αρχίζουν φυτικοί πλοχμοί που στις γωνιές απολήγουν σε κεφαλές βοών. Ανάμεσά τους υπάρχουν δύο λεοντοκεφαλές.

Στην κύρια όψη, από δεξιά προς τα αριστερά μέσα σε πλαίσιο, εξηγεί ο κ. Χατζηαγγελάκης, εικονίζονται πρώτα μια ανδρική μορφή, που σύμφωνα με τον μύθο είναι ο θεός Ερμής. Αριστερά του βρίσκονται οι ίπποι του τέθριππου άρματος και επάνω σε αυτό μια άλλη ανδρική μορφή, ο θεός Πλούτωνας, που έχει αρπάξει νεαρή κοπέλα, την Περσεφόνη, κόρη της θεάς Δήμητρας.

Η Κόρη με σηκωμένο το αριστερό της χέρι, αντιστέκεται αιφνιδιασμένη από το συμβάν. Πίσω της εικονίζονται δύο γυναικείες μορφές, μάλλον οι Ωκεανίδες Νύμφες, με σηκωμένα τα χέρια. Στις γωνίες το πλαίσιο κλείνουν δύο κεφαλές βοών. Αυτή η πλευρά της σαρκοφάγου παρουσιάζει τη μεγαλύτερη φθορά. Έχει σπασίματα, μια μεγάλη ρωγμή και τα πρόσωπα των μορφών είναι αλλοιωμένα από τη φθορά.
ν

Σε αυτή την πλευρά της σαρκοφάγου υπάρχει αετός, από τα φτερά του οποίου αρχίζουν φυτικοί πλοχμοί που στις γωνιές απολήγουν σε κεφαλές βοών. Ανάμεσά τους υπάρχουν δύο λεοντοκεφαλές. (Photo: Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, επίτιμος διευθυντής Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού)
ν

Σύμφωνα με τον κ. Χατζηαγγελάκη, στη σαρκοφάγο (με μήκος 1,55 μ., πλάτος 0,73/0,64 μ. και ύψος 0,74/0,64 μ.) φαίνεται πως είχε ταφεί έφηβη ή νεαρή κοπέλα. Είναι η πρώτη σαρκοφάγος αυτού του τύπου που ανακαλύπτεται στη δυτική Θεσσαλία, αν και στα νεκροταφεία της αρχαίας πόλης έχουν βρεθεί και αρκετές πήλινες σαρκοφάγοι.
ν

Το ταξίδι της ψυχής στο βασίλειο του Άδη

Η Αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα ήταν ένα κατ’ εξοχήν μυστηριακό θέμα που σχετίζεται με το θάνατο, τη μεταθανάτια ύπαρξη και την επαναγέννηση, αλλά πρέπει να το δει κανείς με τη διπλή σημασία που έχει.

Όπως έχουμε αναφέρει αλλού, η Περσεφόνη –σύμφωνα με τον Πίνδαρο– συμβολίζει την Ψυχή, την οποία αρπάζει ο Άδης-Πλούτωνας. Όταν ο άνθρωπος πεθαίνει, η ψυχή του πηγαίνει να μείνει για ένα διάστημα στην “αόρατη” για εμάς επικράτεια του Άδη (η λέξη «Άδης» σημαίνει «αόρατος»), έως ότου έρθει η ώρα να γυρίσει πάλι πίσω στη γη, σε μια νέα ενσάρκωση.

Υπάρχει όμως και μια δεύτερη ερμηνεία η οποία δεν σχετίζεται με τον θάνατο ως φυσικό συμβάν, αλλά με τον «θάνατο» στην μυστηριακή του έννοια, και που σε αυτή την περίπτωση ισοδυναμεί με νίκη επί του θανάτου, άρα συνδέεται με το μυστικό της αθανασίας.

Όπως γίνεται φανερό από τα χρυσά ελάσματα (πινακίδες) των Ορφικών, που έχουν βρεθεί τόσο στον Ελλαδικό χώρο όσο και στις αποικίες των αρχαίων Ελλήνων στη Νότια Ιταλία (Ιππώνιο κ.α.) η Αρπαγή της Κόρης συνδέεται με τα Ορφικά Μυστήρια και συγκεκριμένα με τη μύηση του θανάτου. Το τελετουργικό αυτό πήραν αργότερα οι χριστιανοί και το μετέτρεψαν σε Εβδομάδα των Παθών για τον Εβραίο Ιησού (Σταύρωση – κατάβαση στον Άδη – Ανάσταση).
ν

Ερυθρόμορφος κρατήρας από την Απουλία με παραστάσεις από τη δοκιμασία του θανάτου. Ο μυημένος (κέντρο αριστερά) κάνει χειραψία με τον Άδη, ενδεικτικό ότι πέρασε επιτυχώς τη δοκιμασία. (Έργο του ζωγράφου Λυκούργου 350-340 π.Χ.)
ν

Και οι μεν χριστιανοί κατέστησαν τη νίκη επί του θανάτου αποκλειστικό προνόμιο ενός και μόνο ανθρώπου, του Ιησού, αποκλείοντας όλους τους άλλους, οι οποίοι πρέπει να περιμένουν έως την «Δευτέρα Παρουσία», στα αρχαία Ελληνικά Μυστήρια η μύηση που αφορούσε τη δοκιμασία του θανάτου και την αποκάλυψη του μυστικού ήταν προνόμιο πολλών ανθρώπων. Βεβαίως όχι του καθενός, αλλά εκείνων που έχοντας προετοιμαστεί πνευματικά και σωματικά εθεωρούντο κατάλληλοι να λάβουν αυτή την ανώτερη μύηση.

Άλλωστε πριν από τον Ιησού των χριστιανών, πολλοί άλλοι ήρωες και θεάνθρωποι είχαν «κατέβει στον Άδη» και είχαν επιστρέψει: ο Αχιλλέας, ο Οδυσσέας, ο Ορφέας, ο Αινείας, ο Θησέας, ο Πειρίθους, ο Ηρακλής, ο Διόνυσος, ο Όσιρης, ο Γκιλγκαμές κτλ.

Μόνο όταν κατέβαινες στον Άδη και επέστρεφες μπορούσες να φέρεις τον τίτλο του ήρωα ή ημίθεου ή θεανθρώπου. Όχι πριν. Αλλά όπως όλες οι δοκιμασίες, έτσι κι αυτή είχε διάφορα στάδια.
ν

Το τυπικό

Σύμφωνα με το τυπικό, ο υποψήφιος έμπαινε μέσα σε μια πέτρινη λάρνακα, παρόμοια με αυτή που βρέθηκε στους αρχαίους Γόμφους, την οποία οι ιεροφάντες σφράγιζαν, τοποθετώντας πάνω της ένα βαρύ σκέπασμα.

Ο υποψήφιος έπρεπε να βρει τρόπο να εξέλθει από αυτή και να πάει να τους συναντήσει σε έναν τόπο που είχε υποδειχθεί από πριν, αποδεικνύοντας έτσι ότι κατείχε το μυστικό του θανάτου. Εάν τα κατάφερνε, η «επάνοδός» του στη ζωή γινόταν αιτία μεγάλων και λαμπρών εορτασμών, απόηχος των οποίων είναι το σύγχρονο έθιμο της Ανάστασης το Πάσχα.

Δεν θα πούμε εδώ ποιος ήταν ο τρόπος με τον οποίο έβγαινε κανείς από την ερμητικά κλειστή σαρκοφάγο. Απλώς θα πούμε ότι το σκέπασμά της ήταν είτε από μάρμαρο είτε από γρανίτη και ήταν αδύνατο να μετακινηθεί ή να αφαιρεθεί από έναν μόνο άνθρωπο. Εκείνος που δεν κατάφερνε να βγει, κινδύνευε να πεθάνει.

Αυτός είναι ο λόγος που σε διάφορα σημεία του Ελλαδικού χώρου πολλές σαρκοφάγοι βρέθηκαν άδειες χωρίς οστά ή κτερίσματα. Και αυτό συμβαίνει επειδή χρησίμευαν στη μύηση της δοκιμασίας του θανάτου και όχι ως ταφικά μνημεία.
ν

Ο Ηρακλής, συνοδευόμενος από τον θεό Ερμή, συλλαμβάνει τον Κέρβερο, τον φύλακα του Άδη. Αττικός μελανόμορφος αμφορέας του 530 π.Χ. (Μουσείο Πούσκιν, Μόσχα)
ν

Το ίδιο συμβαίνει και με τις άδειες σαρκοφάγους που βρέθηκαν στην Αίγυπτο, στη Μεγάλη Πυραμίδα και αλλού. Χρησίμευαν για το τυπικό της μύησης του θανάτου και της ανάστασης και όχι για τον ενταφιασμό νεκρών.

Στην Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών περιγράφεται λεπτομερώς ολόκληρο το δράμα του θανάτου, της ταφής και της ανάστασης που παιζόταν κατά τη διάρκεια της μύησης. Οι οδηγίες που υπάρχουν δεν απευθύνονται στον νεκρό, αλλά σ’ εκείνον που ήταν υποψήφιος για μύηση. Γι’ αυτό και κανονικά θα έπρεπε να ονομάζεται «Βίβλος της Ζωής» ή «Βίβλος της Αθανασίας». Στην ελληνική παράδοση, υπόμνηση αυτών των μυστηριακών τελετών αποτελούσαν οι παραστάσεις με την Αρπαγή της Κόρης.
ν

Οι αρχαίοι Γόμφοι

Ο επίτιμος Διευθυντής της ΛΔ΄ Εφορείας, αρχαιολόγος Λεωνίδας Χατζηαγγελάκης, έχει κάνει σπουδαίο έργο καταγράφοντας όλα τα ιερά και τις λατρευτικές τοποθεσίες στο χώρο της δυτικής Θεσσαλίας και ειδικότερα στο νομό Τρικάλων.

Συγκεκριμένα έχει πραγματοποιήσει έρευνες στην Ισταιώτιδα, στην αρχαία Πέλιννα, στην περιφέρεια Πρίνου Τρικάλων και φυσικά στους αρχαίους Γόμφους.
ν

Άποψη του τείχους της ακρόπολης του Πελινναίου. Πηγή: Supplied
ν

Ειδικά για τους αρχαίους Γόμφους, που βρίσκονται ανάμεσα στο σημερινό Μουζάκι και τους σύγχρονους Γόμφους (Ραψίστα), ο κ. Χατζηαγγελάκης μας λέει ότι επί Φιλίππου Β΄ η πόλη είχε ονομαστεί Φίλιπποι ή Φιλιππόπολις, όμως μετά το 330 π.Χ. εμφανίζεται ξανά με το αρχαίο όνομα Γόμφοι.

Η πόλη ήταν ιδρυμένη σε αμφιθεατρικό χώρο που δημιουργούν χαμηλοί λόφοι, στα όρια των Νομών Καρδίτσας και Τρικάλων. Οι Γόμφοι, λόγω της θέσης τους, έλεγχαν τις δύο διαβάσεις που οδηγούσαν από την πεδιάδα προς την αρχαία Αμβρακία (Άρτα) και την Αθαμανία.

Στους αρχαίους Γόμφους λατρευόταν ο «Ακραίος» Δίας με τον προσδιορισμό «Παλάμνιος». Σε εκκλησία κοντά στο Μουζάκι εντοπίστηκε ένας απλός ορθογώνιος βωμός του Διός Παλαμνίου, του θεού τιμωρού όσων είχαν διαπράξει φόνο.

Τον βωμό είχε εντοπίσει στις αρχές του 20ού αιώνα ο Άγγλος περιηγητής Leake, ο οποίος παρατήρησε ότι στην εκκλησία υπήρχαν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία θεώρησε ότι προέρχονταν από κάποιο ναό του αρχαίου θεού. Σύμφωνα με τον Τίτο Λίβιο επάνω στον δρόμο που οδηγούσε από τους Γόμφους στην Αργιθέα υπήρχε ιερό του Διός Ακραίου.

Ο ναός του «Διός Ακραίου» τοποθετείται, από ορισμένους μελετητές, κοντά στο χωριό Βατσουνιά, ενώ μικρό θραύσμα που βρέθηκε στο διπλανό οικισμό Τριγώνα αναφέρεται στη λατρεία του Δία.
ν

Ο Λεωνίδας Χατζηαγγελάκης (αριστερά) παρουσιάζει τις σημαντικές αρχαιότητες που βρέθηκαν στο νομό των Τρικάλων. (Photo: Ilias Provopoulos. Πηγή: actimon.blogspot.gr)
ν

Η λατρεία του Διός στους Γόμφους υποδηλώνεται και στα νομίσματα της πόλης. Στον εμπροσθότυπο αργυρής δραχμής (περίπου 340 π.Χ.) εικονίζεται κεφαλή της Ήρας ή Nύμφης και στον οπισθότυπο απεικονίζεται ο Ζευς Ακραίος ή Παλάμνιος καθισμένος σε βράχο. Με το δεξί χέρι κρατάει το σκήπτρο και με το αριστερό ακουμπά στο βράχο. Στο βάθος διακρίνεται ο κεραυνός.

Σε άλλη απόδοση νομισμάτων ο βράχος αντικαταστάθηκε από τον θρόνο και το σκήπτρο από τον κεραυνό, σε χάλκινη και αργυρή κοπή των αρχών του 3ου αι. π.Χ.

Η λατρεία του θεού Διόνυσου, με την προσωνυμία Κάρπιος, πιστοποιείται από επιγραφή που βρέθηκε στο χωριό Γόμφοι (Ραψίστα). Ο Γ. Ζιάκας τοποθετεί το ιερό του Διόνυσου Κάρπιου στη θέση Αγία Τριάδα, ανάμεσα στα χωριά Γόμφοι (Ραψίστα) και Λυγαριά, στη θέση Σταυρός, όπου διαπίστωσε την ύπαρξη σπονδύλων και άλλων αρχιτεκτονικών μελών. Σε αναθηματική στήλη που βρέθηκε στην περιοχή των αρχαίων Γόμφων και σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας απεικονίζεται ο θεός Απόλλωνας ως κιθαρωδός.

Η μελέτη των ανασκαφικών δεδομένων του κ. Χατζηαγγελάκη συνδέει επιτυχώς τα αρχαιολογικά ευρήματα με τις ιστορικές και επιγραφικές μαρτυρίες. Ειδική αναφορά γίνεται επίσης στην αρχαία Τρίκκη και το λεγόμενο Ασκληπιείο της Τρίκκης.

 

---