Ποίηση: το αρχέγονο τραγούδι των Σειρήνων

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  |  2/2

Posted by Youmagazine Staff

 

Ο κύκλος των χαμένων ποιητών

Οι ποιητές είχαν πάντα το χάρισμα να βλέπουν βαθειά στην ψυχή των πραγμάτων και να φέρνουν στο φως αισθήσεις και νοήματα, τα οποία, ενώ οι άνθρωποι τα βιώνουν, δεν μπορούν να τα εκφράσουν. Έτσι κερδίζουν το θαυμασμό και την αιώνια ευγνωμοσύνη μας.

Sir Lawrence Alma-Tadema: Σαπφώ και Αλκαίος (1881). Πηγή: The Walters Art Museum
v

Αλκαίος και Σαπφώ

O Αλκαίος και η Σαπφώ είναι από τα πιο γνωστά ονόματα στο χώρο της λυρικής ποίησης. Συντοπίτες και σύγχρονοι –η ακμή τους χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 6ου αιώνα– έζησαν από κοντά τις πολιτικές διενέξεις που συγκλόνισαν την πατρίδα τους και υπέστησαν τις συνέπειες που συνεπαγόταν η αριστοκρατική καταγωγή τους. Το ποιητικό τους έργο διαφέρει αρκετά, κυρίως όσον αφορά στη θεματολογία. O Αλκαίος συμμετέσχε ενεργά στα πολιτικά δρώμενα της Λέσβου και εκπροσώπησε αυτό που θα χαρακτηρίζαμε σήμερα ως «στρατευμένη τέχνη». Πιο συγκεκριμένα, επιτίθεται στον Πιττακό, ο οποίος αν και συμπολεμιστής του κατά την εκθρόνιση του τύραννου στη Μυτιλήνη, διακόπτει μόλις αναλαμβάνει την εξουσία, τις σχέσεις με τους παλιούς του φίλους:

[…αυτός…]
παίζει όντας στο συμπόσιο…
λύρα, μ’ άχρηστους φίλους
τρωγοπίνοντας μ’ αυτούς…

Κι αυτός παντρεμένος, στου Ατρείδη
ας τρώει την πόλη, όπως και με τον Μύρσιλο,
ώσπου ο Άρης να θελήσει…
να τα γυρίσει και να ξεχάσουμε αυτό το χόλιασμα·

κι ας λύσουμε αυτή την ψυχοφάγα φαγωμάρα
και τον εμφύλιο αγώνα, που κάποιος απ’ τους Ολύμπιους
σήκωσε, οδηγώντας το λαό στον όλεθρο
και δίνοντας στον Πιττακό ζηλευτή δόξα.
v

Παρ’ όλα αυτά, ο Πιττακός –ένας από τους επτά σοφούς– αν και εκλέχτηκε από τους πολίτες αισυμνήτης (δικτάτορας), κατέθεσε το αξίωμα αυτό μετά δέκα χρόνια και αποσύρθηκε να ζήσει ήσυχα. Ο Αλκαίος έγραψε ερωτικά ποιήματα, καθώς και άλλα, όπου ύμνησε θεούς και ήρωες.

Ας πίνουμε· τους λύχνους τι προσμένουμε; H μέρα
είναι ένα δάχτυλο· παιδί, μεγάλες κούπες, φέρε·
τι το κρασί για να ξεχνούν τις λύπες στους ανθρώπους
το ’δωσε ο Βάκχος· χύνε μας δύο κι ένα κέρασέ μας
και το ’να τ’ άλλο μέσα μας ας σπρώχνει το ποτήρι!

H Σαπφώ, αντιθέτως, παρά το γεγονός ότι αναγκάστηκε να εκπατριστεί για αρκετά χρόνια στη Σικελία, εξαιτίας του εμφύλιου σπαραγμού που μάστιζε τη γενέτειρά της, δεν θεώρησε σκόπιμο να αναμίξει την πολιτική στο ποιητικό της έργο, μέσα από το οποίο εκφράζει κυρίως προσωπικά βιώματα: τα πάθη που της ξυπνούν τα κάλλη, τη χαρά της συνύπαρξης, τον πόνο του αποχωρισμού κ.ά.

Επιστρέφοντας στην πατρίδα της, η Σαπφώ ίδρυσε κάτι σαν λέσχη γυναικών, όπου η κοινωνική συναναστροφή συνδυαζόταν με καλλιτεχνικές δραστηριότητες: μουσική, χορό και φυσικά ποίηση. Κατ’ εξοχήν ερωτική ποιήτρια, θα συκοφαντηθεί από τους μεταγενέστερους. Ωστόσο, στο μοναδικό ολόκληρο ποίημα που έχουμε από τη Σαπφώ (το διέσωσε ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς) βλέπουμε ότι μια τέτοια φήμη δεν ευσταθεί:

Χρυσόθρονη, αθάνατη Αφροδίτη,
κόρη του Δία δολοπλόκα, σε ικετεύω·
μη μου δένεις μ’ αναστεναγμούς και πόνους,
δέσποινα, την ψυχή, μη με παιδεύεις,

μα έλα, όπως κι άλλοτε ήρθες, ακούγοντας
από μακριά τη φωνή μου κι αφήνοντας
τους πατρός σου τα μέγαρα, χρυσό
ζεύοντας αμάξι,

στρουθιά γοργά και όμορφα, πάνωθε
από αιθέριο ουρανό, προς τη μαύρη,
πυκνοφτεροκοπώντας, σε φέρνανε
τη γη αυτή, όπου

έφτασαν αμέσως· κι εσύ, μακάρια,
χαμογελώντας στο αθάνατο πρόσωπο
ρώτησες τι έχω και γιατί
πάλι σε καλώ

και τι πιο μεγάλο λαχταρά πάλι
η τρελή ψυχή μου: «Ποιον να πείσω πάλι
να σε πάρει στην αγάπη του; Ποιος, Σαπφώ,
κακό σου κάνει;

Γιατί, αν σου φεύγει, γρήγορα θα τρέχει πίσω σου,
κι αν τα δώρα σου δεν παίρνει, θα σου δώσει αυτός,
κι αν δεν σ’ αγαπάει, γρήγορα θα σ’ αγαπήσει
κι ας μην το θέλει!»

Έτσι, έλα και τώρα σε μένα, λύσε με απ’ το βαρύ
βάσανο κι όσα να πραγματωθούνε λαχταράει
η ψυχή μου εσύ πραγμάτωσέ τα – κι η ίδια εσύ
στάσου μου παραστάτης.
v

Mπιλίτις

Μαθήτρια της Σαπφούς, η Mπιλίτις μετοίκησε κάποια στιγμή, λόγω ερωτικής απογοήτευσης καθώς πιστεύεται, στην Κύπρο, όπου διακρίθηκε για την πνευματική της καλλιέργεια. Επιπλέον, μυήθηκε στη μυστηριακή λατρεία της Αστάρτης, μιας και η Κύπρος του 6ου αιώνα τελούσε υπό ελληνο-φοινικική επιρροή, με αποτέλεσμα να είναι διαδεδομένη εκεί η πίστη στην Αστάρτη (Iστάρ), τη μεσοποταμιακή Μητέρα Γη:

Μητέρα ανεξάντλητη, αδιάφθορη, δημιουργέ,
πρωτογέννητη, αυτογέννητη, συλληφθείσα από εσένα
Εσύ που βρίσκεις την ηδονή στον εαυτό σου, Αστάρτη!
Ω Παρθένα, ατέρμονα κυοφορούσα,
παραμάνα όλων, αγνή και λάγνα, αμίαντη και φιλήδονη,
ανείπωτη, νυχτερινή, μειλίχια, εμπνεύστρια της φωτιάς,
αφρέ της θάλασσας…
v

Μυρτίς και Κόριννα

Ανάλογη σχέση, δασκάλας-μαθήτριας, συνέδεε, σύμφωνα με την παράδοση, τις Βοιωτές ποιήτριες Μυρτίδα και Κόριννα. Σε σωζόμενο απόσπασμα ποιήματός της η Κόριννα επικρίνει τη δασκάλα της, επειδή τόλμησε να ανταγωνιστεί τον Πίνδαρο. Το μέγεθος της απήχησης που είχε το έργο της Κόριννας φαίνεται από το γεγονός ότι έστω και με αρκετή καθυστέρηση, το όνομά της προστέθηκε στον Κανόνα των λυρικών ποιητών.
v

Η κιθάρα των αρχαίων Ελλήνων ήταν επτάχορδη. Αγγειογραφία των αρχών του
πέμπτου αιώνα π.Χ. Πηγή: Supplied
v

Σόλων

O εισηγητής της σεισάχθειας, Αθηναίος ευπατρίδης, μεταρρυθμιστής και νομοθέτης, είναι περισσότερο γνωστός για το πολιτικό παρά για το ποιητικό του έργο. Πράγματι, αν ο Σόλων έγραψε ποιήματα, το έκανε προκειμένου να κοινοποιήσει με τον αμεσότερο δυνατό τρόπο τις βασικές αρχές των πολιτικών του πεποιθήσεων και τα ηθικά κίνητρα του μεταρρυθμιστικού του έργου. Εξαίρεση αποτελεί ένα ποίημα-απάντηση στον Μίμνερμο, ο οποίος είχε δηλώσει ότι επιθυμούσε να πεθάνει στα 60 του, ώστε ν’ αποφύγει τα δεινά των γηρατειών. O Σόλων ανεβάζει το όριο αυτό στα 80, βεβαιώνοντας ότι θα αντλούσε χαρά μαθαίνοντας καινούρια πράγματα ακόμη και στα γεράματά του, κάτι που παραπέμπει μάλλον στην περίφημη ρήση του: «Γηράσκω δ’ αιεί πολλά διδασκόμενος».
v

Στησίχορος

O Στησίχορος [αυτός που στήνει το χορό, τη χορωδία] –λογοτεχνικό ψευδώνυμο, όπως θα λέγαμε σήμερα, του Τεισία– ήταν Έλληνας λυρικός ποιητής που έζησε και έδρασε στην Κάτω Ιταλία, συγκεκριμένα στην Ιμέρα της Σικελίας. Επινόησε νέες μορφές λυρικής ποίησης και έγραψε μακροσκελή ποιήματα, εμπνευσμένα από τον Επικό Κύκλο (Γηρυονηίς, Ελένης εγκώμιον, Ιλίου πέρσις [άλωση], Ορέστεια κ.ά.).
v

Φωκυλίδης

«Και τόδε Φωκυλίδεω». Αυτό ήταν το «σήμα κατατεθέν» του Μιλήσιου ποιητή Φωκυλίδη, που συνέθεσε γνωμικά σε εξάμετρους στίχους, καταθέτοντας έτσι προσωπικές του μαρτυρίες, με σκοπό να δώσει συμβουλές χρήσιμες για την καθημερινή ζωή. Με το έργο του επηρέασε τον Μεγαρέα Θέογνι, που ήταν νεότερός του.
v

Θέογνις

Ελεγειακός και γνωμικός ποιητής από τα Μέγαρα (590-500). Υπήρξε πολυγραφότατος. Μια μόνο Συλλογή του αποτελείται από 1.400 στίχους. Με τα ηθικά του διδάγματα άσκησε τεράστια επιρροή τόσο στα αρχαία όσο και στα μεταγενέστερα χρόνια.

Τρώγε και πίνε και μαζί
κάθου κι απόλαβέ τους
κείνους που ’χουν τη δύναμη.
Καλό θα μάθεις με καλούς·
μα αν με κακούς καθίσεις
κι ο νους που έχεις θα χαθεί.
v

Σιμωνίδης ο Κείος

O Σιμωνίδης (557-468), Αθηναίος από την Κέα, που δεν πρέπει να συγχέεται με τον Σημωνίδη τον Αμοργίνο, υπήρξε δάσκαλος της χορικής ποίησης. Έγραψε εγκώμια, επινίκια, θρήνους και σχόλια. Περισσότερο γνωστός, όμως, είναι από το αποδιδόμενο σε αυτόν επίγραμμα για τους πεσόντες στις Θερμοπύλες Σπαρτιάτες:

Ω ξείν’, αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ότι τήδε
κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι.

Για τον Σιμωνίδη, ήχος και χρώμα, λόγος και εικόνα είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Όπως γράφει ο Πλούταρχος (Πότερον Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξώτεροι): «O Σιμωνίδης την μεν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπώσαν προσαγορεύει, την δε ποίησιν ζωγραφίαν λαλούσαν».
v

Ίβυκος

O λυρικός ποιητής Ίβυκος έγραψε, κατά κύριο λόγο, για τα πάθη που γεννά στον άνθρωπο ο έρωτας. O θάνατός του συνδέεται με ένα θρύλο, σύμφωνα με τον οποίο λίγο πριν ο Ίβυκος φονευθεί από ληστές, είδε στον ουρανό ένα σμήνος γερανών και αναφώνησε ότι αυτά τα πουλιά θα έπαιρναν εκδίκηση για το θάνατό του. Λίγο αργότερα, βλέποντας τους γερανούς να πετούν από πάνω τους, ένας από τους ληστές, θέλοντας ν’ αστειευτεί, σκούντησε το διπλανό του και του είπε ότι έρχονταν οι εκδικητές του Ίβυκου. Τον άκουσε όμως κάποιος πολίτης που πήγε και τους κατέδωσε στις αρχές.
v

Ιππώναξ

O Iππώναξ καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Εφέσου. Πολιτικοί λόγοι τον ανάγκασαν να καταφύγει στις Κλαζομενές, όπου γνώρισε μεγάλη ένδεια. Έγραψε σατιρικά κυρίως ποιήματα σε μια παραλλαγή του ιαμβικού τρίμετρου, το χωλίαμβο ή σκάζοντα, που πιστεύεται ότι επινόησε ο ίδιος. H δύναμη του στίχου του Ιππώνακτα ήταν τέτοια, ώστε λέγεται πως όταν ο γλύπτης Bούπαλος διάβασε τα όσα είχε γράψει γι’ αυτόν ο ποιητής, δεν άντεξε και αυτοκτόνησε.
v

Ανακρέων

Τον «Κύκλο των Χαμένων Ποιητών» συμπληρώνει ο Ανακρέων ο Τήιος, λυρικός ποιητής από την Tέω της Μικράς Ασίας, που αναγκάστηκε μπροστά στον κίνδυνο των περσικών επιδρομών, να εγκαταλείψει τη γενέτειρά του και να εγκατασταθεί στα Άβδηρα (545). Αργότερα, έζησε για δέκα περίπου χρόνια στην αυλή του περίφημου τυράννου της Σάμου, Πολυκράτη, μετά τη δολοφονία του οποίου αποδέχθηκε πρόσκληση του Ιππάρχου, αδελφού του τυράννου Ιππία, για να μετοικήσει στην Αθήνα.

Έχοντας ζήσει πολλά χρόνια σε αυλές ηγεμόνων, επόμενο ήταν να γράψει ποιήματα εμπνευσμένα από την ατμόσφαιρα ευθυμίας και ερωτισμού των συμποσίων. Όμως, αυτό είχε και τις αρνητικές του συνέπειες. Αρκετοί, από την αρχαιότητα ακόμη, τον θεώρησαν εσφαλμένα ως μέθυσο ποιητή που κυνηγάει τις απολαύσεις. Επιπλέον, πολλοί μεταγενέστεροι θέλησαν να τον μιμηθούν, με αποτέλεσμα μια σειρά ποιήματα να βαπτιστούν Ανακρεόντεια και να αποδοθούν σε αυτόν, αμαυρώνοντας ακόμη περισσότερο τη φήμη του, καθόσον δεν διακρίνονταν ιδιαίτερα για την ποιότητά τους. Ευτυχώς, η νεότερη φιλολογική έρευνα ξεχώρισε τα γνήσια από τις απομιμήσεις, αποκαθιστώντας έτσι το όνομά του.

Ρίχτηκα απ’ τον βράχο της Λευκάδας
και κολυμπώ σ’ αφρώδες κύμα,
μεθυσμένος από έρωτα…

Στο πλαίσιο ενός τόσο σύντομου άρθρου δεν θα ήταν προφανώς δυνατόν να καλυφθεί όλο το φάσμα του ποιητικού έργου δυο αιώνων, κάτι που δεν θα μπορούσε παρά ν’ αποτελέσει το αντικείμενο μιας ογκώδους και εξειδικευμένης πραγματείας. Ευελπιστούμε, ωστόσο, ότι αυτή η έστω και επιγραμματική παρουσίαση όσο το δυνατόν περισσότερων δημιουργών της συγκεκριμένης περιόδου, προσέφερε στους ενδιαφερομένους ένα ερέθισμα για περαιτέρω εντρύφηση στη μελέτη της περιβόητης όσο και πολυπαθούς πολιτιστικής μας κληρονομιάς, την οποία δυστυχώς, κατά γενική ομολογία, έχουν ερευνήσει και ερευνούν σε βάθος μόνο αλλοεθνείς, όπως άλλωστε μαρτυρεί περίτρανα η μέχρι σήμερα βιβλιογραφία.
ν

< Επιστροφή

 

---

1 2