Οι έντιμοι φοροεισπράκτορες της αρχαιότητας
ΙΣΤΟΡΙΑ
Από τον Δημήτρη Παντερμαλή*
Ο Βεσπασιανός, ο δημιουργός του Κολοσσαίου, ήταν ένας επαγγελματίας στρατιωτικός που έγινε αυτοκράτορας το 69 μ.X., με στόχο την ανόρθωση των δημόσιων οικονομικών. Προηγουμένως είχε δοκιμαστεί επιτυχώς σε ποικίλες δημόσιες θέσεις, μεταξύ αυτών και του αγορανόμου, σε διάφορα σημεία της ρωμαϊκής ηγεμονίας.
Μαρμάρινες προτομές των αυτοκρατόρων Βεσπασιανού (αριστερά) και Τίτου (δεξιά). Βρετανικό Μουσείο. Πηγή: Supplied
v
ΜΕΤΑ τη χρυσή εποχή του Αυγούστου αρχίζει να ταράσσεται η ισορροπία στην κατανομή της εξουσίας ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τη Σύγκλητο. O πρώτος, με τη στήριξη του στρατού, αποδυναμώνει το συλλογικό σώμα ασκώντας τη διοίκηση ανεξέλεγκτα μόνος του ή με το αυλικό του περιβάλλον. Θεσμοί και νόμοι καταπατούνται και η αυθαιρεσία των ανακτόρων γίνεται αισθητή σ’ όλους τους τομείς. H κορύφωση της κρίσης εκδηλώνεται τον Ιούλιο του 64 μ.X. όταν ο Νέρων, για να χτίσει τα ανάκτορά του, πυρπολεί το πιο πυκνοκατοικημένο τμήμα της Ρώμης.
Ακολουθούν σκληροί αγώνες ανάμεσα στους επίδοξους διεκδικητές του θρόνου, που σύρουν στην οικονομική εξαθλίωση ολόκληρη την αυτοκρατορία. Το δημόσιο έλλειμμα ξεπερνά τους 40 δισεκατομμύρια σηστέρτιους. Τα ταμεία του κράτους κυριολεκτικά είναι άδεια. Έτσι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις να ανεβεί στο θρόνο ο Βεσπασιανός (17 Νοεμβρίου 9 μ.Χ. – 23 Ιουνίου 79 μ.Χ.), ένας άνθρωπος που δεν ανήκε στην αυτοκρατορική δυναστεία, είχε όμως δοκιμαστεί σε ποικίλες δημόσιες θέσεις στη Θράκη, την Κρήτη, τη Γερμανία, τη Βρετανία και την Αφρική. Παντού είχε αποδειχτεί δυναμικός και ακέραιος.
Ήταν προ παντός ικανότατος στα οικονομικά, όπως και ο παππούς του, ο Τίτος Φλάβιος Πέτρος, ο οποίος είχε γίνει φοροεισπράκτορας προαγοράζοντας σε πλειστηριασμό τους φόρους. O γιος του και πατέρας του Βεσπασιανού ακολούθησε το ίδιο επάγγελμα, εισπράττοντας το 2,5% των εισαγωγών και εξαγωγών στην Ασία.
H φήμη που απέκτησε εκεί ήταν ασυνήθιστα κολακευτική για το όχι και τόσο δημοφιλές αυτό επάγγελμα. Οι πολίτες τού έστησαν αγάλματα όπου έγραψαν πάνω στα βάθρα “KAΛΩΣ TEΛΩNHΣANTI”, που σημαίνει “στον έντιμο φοροεισπράκτορα”. O Βεσπασιανός, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση, πολιτεύτηκε με μετριοπάθεια και συνέπεια, πληρώνοντας τακτικά τους μισθούς των στρατιωτών, σταματώντας τους διωγμούς των αντιπάλων και περιορίζοντας την πολυτέλεια στη δημόσια ζωή.
v
Σηστέρτιος του 71 μ.Χ. που απεικονίζει τον Βεσπασιανό ως αυτοκράτορα. Η αντίστροφη όψη δείχνει τη θεά Τύχη. Πηγή: Wikimedia Commons
v
H άνοδός του στο θρόνο εξέπληξε πολλούς και υπήρξε αφορμή να διηγούνται απίστευτες ιστορίες. Μια απ’ αυτές έλεγε ότι κάποτε ένας μάγος υπέδειξε μια θέση για ανασκαφή στην Τεγέα της Αρκαδίας, όπου βρέθηκαν πολύ παλιά αγγεία με απεικονίσεις που έμοιαζαν με τη μορφή του Βεσπασιανού.
O Βεσπασιανός στη φορολογική του πολιτική προτίμησε να ρίξει το βάρος όχι τόσο στην αλλαγή της νομοθεσίας όσο στην ακριβή αποτίμηση της περιουσίας των πολιτών πάνω στην οποία βασίστηκε η νέα φορολογία. Τα δημόσια ταμεία και το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο άρχισαν να γεμίζουν και η ανάκαμψη γινόταν πραγματικότητα.
Βέβαια, η εντατική συγκέντρωση των φόρων ύστερα από τη χαλάρωση δεκαετιών δεν ήταν για πολλούς ευχάριστη: έλεγαν ότι χρησιμοποιεί τους διοικητές των επαρχιών σαν σφουγγάρια, που, αφού απομυζούσαν αχόρταγα τον τόπο, ο αυτοκράτορας τα έστυβε στη Ρώμη για να πάρει την πλούσια συγκομιδή.
Από την άλλη μεριά, ενίσχυσε τους συγκλητικούς που είχε μειωθεί η περιουσία τους και βρίσκονταν σε ανάγκη, βελτίωσε τη θέση πολλών πόλεων που είχαν πληγεί από σεισμούς ή πυρκαγιές σε ολόκληρη την ηγεμονία και, κυρίως, ενθάρρυνε τους πνευματικούς ανθρώπους και τις τέχνες.
Ήταν ο πρώτος που καθιέρωσε την καταβολή κανονικού μισθού εκατό χιλιάδων σηστερτίων σε Λατίνους και Έλληνες δασκάλους της ρητορικής από το αυτοκρατορικό ταμείο.
Και φυσικά έκτισε το περίφημο Κολοσσαίο στο κέντρο της Ρώμης, έργο που είχε πληροφορηθεί ότι σχεδίαζε να πραγματοποιήσει ο Αύγουστος.
v
Το γεγονός ότι από το Κολοσσαίο λείπουν ορισμένα κομμάτια οφείλεται στο ότι κατά την Αναγέννηση οι πέτρες τους χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή παλατιών, σιντριβανιών και τμημάτων της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Πηγή: Supplied
v
O Βεσπασιανός είχε συχνά τον δικό του τρόπο να τιμωρεί την εκμετάλλευση. Διηγούνταν ότι ένας υπηρέτης των ανακτόρων τού ζήτησε να διορίσει ταμία κάποιον που ήταν δήθεν αδελφός του. O αυτοκράτορας κάλεσε τον υποτιθέμενο αδελφό, διαπίστωσε την αλήθεια και τον υποχρέωσε να καταβάλει το ποσό που είχε συμφωνήσει να δώσει στον “προστάτη” του. Στον υπηρέτη πάλι έστειλε το μήνυμα να ψάξει να βρει κάποιον άλλο αδελφό, αφού ο πρώτος έγινε στο μεταξύ αδελφός του αυτοκράτορα.
O πιο πρωτότυπος φόρος που επέβαλε ο Βεσπασιανός ήταν αυτός που κατέβαλλαν εκείνοι που χρησιμοποιούσαν στα δημόσια ουρητήρια. O γιος του αυτοκράτορα, ο μετέπειτα αυτοκράτορας Τίτος, ενοχλημένος από τα δυσάρεστα σχόλια, προσπάθησε να πείσει τον πατέρα του να τον καταργήσει. Εκείνος, όμως, του έβαλε κάτω από τη μύτη του μια φούχτα με νομίσματα, από τα πρώτα που είχε εισπράξει, και τον ρώτησε αν τον ενοχλούσε η μυρωδιά. Στην αρνητική απόκριση του Τίτου πρόσθεσε «και όμως, τα ούρα μας τα έδωσαν».
O Βεσπασιανός, ωστόσο, για τους ιστορικούς της εποχής του ήταν ο αυτοκράτορας που αναστήλωσε το κράτος, επέβαλε τους νόμους, ανόρθωσε την οικονομία και έβαλε τις βάσεις για ένα νέο ξεκίνημα. Με την σκωπτική διάθεση που τον διέκρινε, όταν πλησίαζε ο θάνατός του, είπε: «Αλίμονο, έχω την αίσθηση ότι γίνομαι θεός!»
Ίσως πάλι να είδε στο μεταθανάτιο πεδίο τις δυνατότητες μιας θέωσης, καθώς είχε διατελέσει μαθητής του περίφημου Απολλώνιου Tυανέα.
* Ο Δημήτρης Παντερμαλής διετέλεσε καθηγητής αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι περισσότερο γνωστός ως υπεύθυνος των ανασκαφών στο αρχαίο Δίον, φέρνοντας στο φως εκπληκτικά είδη του ελληνικού πολιτισμού, και ως διευθυντής του Οργανισμού Ανέγερσης του Νέου Μουσείου Ακροπόλεως και στη συνέχεια ως διευθυντής του ίδιου Μουσείου.
