Ο Λαέρτιος διαφωνεί με τον «τάφο» του Αριστοτέλη
ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Η επέτειος των 2.400 χρόνων από τη γέννηση του Αριστοτέλη συμπίπτει με ένα αμφιβόλου αξίας αρχαιολογικό εύρημα.
Αυτός ο σωρός από πέτρες είναι, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Κώστα Σισμανίδη, ο τάφος του Αριστοτέλη στα Στάγειρα, παρ’ όλο που κάτι τέτοιο δεν τεκμηριώνεται από πουθενά. Photo: Dimitris Tavlikos. Πηγή: Supplied
v
Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής, εξού και το προσωνύμιο Σταγειρίτης. Σε ηλικία 17 ετών εισήλθε στην Ακαδημία του Πλάτωνα, όπου έμεινε έως τα 37 του χρόνια. Άνοιξε δική του σχολή στο Λύκειο, όπου, κάνοντας περιπάτους με τους μαθητές του, συζητούσε φιλοσοφικά θέματα. Γι’ αυτό και η φιλοσοφία του αποκλήθηκε Περιπατητική.
Κατόπιν πήγε στη Μακεδονία, στην αυλή του Φιλίππου, και ανέλαβε από αυτόν τον γιο του Αλέξανδρο ως μαθητή του. Ζήτησε από τον Αλέξανδρο να ανοικοδομηθεί η υπό του Φιλλίπου κατασκαφείσα πατρίδα του (τα Στάγειρα) και το πέτυχε. Ο ίδιος δε συνέταξε τη νομοθεσία της νέας πόλης.
Όταν ο Αλέξανδρος είχε πια μεγαλώσει, ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην Αθήνα, όπου ανέλαβε για δεκατρία χρόνια τη διεύθυνση του Λυκείου. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 π.X., κατά τις αντιμακεδονικές ταραχές που ξέσπασαν στην Αθήνα, η ζωή του Αριστοτέλη απειλήθηκε σοβαρά, οπότε αναγκάστηκε να καταφύγει στην Χαλκίδα, στο κτήμα της μητέρας του. Λέγεται ότι διατυπώθηκε εναντίον του κατηγορία για ασέβεια από τους ιεροφάντες Ευρυμέδοντα και Δημόφιλο, και ότι φεύγοντας είπε ότι δεν θα επιτρέψει στους Αθηναίους να κάνουν δυο φορές το ίδιο έγκλημα κατά της φιλοσοφίας (Αιλιανός, Ποικίλη ιστορία ΙΙΙ 36) – εννοώντας φυσικά την καταδίκη και τον θάνατο του Σωκράτη.
Εκεί, στην πόλη του Ευρίπου, αυτοκτόνησε το 322 σε ηλικία εξήντα τριών ετών, πίνοντας ακόνιτο – το πιο δηλητηριώδες φυτό στην Ευρώπη. Αυτό αναφέρει ο Διογένης Λαέρτιος στο πέμπτο βιβλίο του περίφημου έργου του “Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων”.
v
Το «Ιερό των Νυμφών» στη Μίεζα της Νάουσας ήταν ιερός χώρος της αρχαίας Μακεδονίας, όπου ο Αριστοτέλης δίδαξε τον Αλέξανδρο μεταξύ 343 και 340. Πηγή: Wikimedia Commons
v
Σύμφωνα με μια τοπική παράδοση, αυτοκτόνησε πέφτοντας στα «τρελά νερά» του Ευρίπου, επειδή απέτυχε να εξηγήσει την άμπωτη και την πλημμυρίδα της ευβοϊκής παλίρροιας. Άλλοι πάλι λένε ότι πέθανε από φυσικά αίτια, ή από ασθένεια, την ίδια χρονιά με τον Δημοσθένη. Ο τελευταίος, έχοντας κατηγορηθεί για δωροδοκία από τον Άρπαλο, τον θησαυροφύλακα του Αλεξάνδρου, ο οποίος είχε έρθει στην Ελλάδα με το χρυσάφι που είχε κλέψει, εξορίστηκε στην Καλαβρία, όπου τον κυνήγησαν οι στρατιώτες του Αντίπατρου (του αντιβασιλιά της Μακεδονίας) και για να μην συλληφθεί, αυτοκτόνησε.
Κάτι παρόμοια θα μπορούσε να είχε συμβεί και με τον Αριστοτέλη, όπως θα δείξουμε πιο κάτω.
v
Μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας
Στη διαθήκη του, που διασώζει ο Διογένης Λαέρτιος, ο Αριστοτέλης εκφράζει την επιθυμία εκεί όπου θα τον ενταφιάσουν, να θάψουν δίπλα του και τα οστά της συζύγου του Πυθιάδος, αφού τα εξάγουν από τον τόπο όπου βρίσκονταν θαμμένα.
Ο αρχαιολόγος Charles Waldstein, ο οποίος από το 1889 και μετά πραγματοποίησε εκτεταμένο ανασκαφικό έργο στις Πλαταιές, την Ερέτρια και το Άργος, υποστήριξε ότι εντόπισε τον τάφο του Αριστοτέλη σε έναν ιερό δρόμο μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας. Μέσα σε αυτόν βρήκε δύο γραφίδες, μια πένα, ένα δαχτυλίδι-σφραγίδα και κάποια κεραμικά, καθώς και κάποια λείψανα οστών με τη μορφή μερικών τεμαχίων κρανίου. Ωστόσο, ελάχιστοι έδωσαν τότε σημασία στην ανακάλυψη αυτή.
Οι σημερινοί αρχαιολόγοι την αγνοούν ή την απορρίπτουν, αν και περιέχεται στα Πολιτικά του Αριστοτέλη που μεταφράστηκαν από τον Ernest Barker, εκδ. Oxford: Clarendom Press, 1946, σ. XXIII, σημείωση 2, η οποία αναφέρεται στο Corpus Inscriptionum Graecarum, τομ. xii, FASC. ix, S.V. σχετικά με την Ερέτρια.
v
Τα σκοτεινά χρόνια
Υπάρχει όμως και μια άλλη εκδοχή, πιο σκοτεινή, σχετικά με τον θάνατο του Αριστοτέλη, αν βέβαια αυτοκτόνησε. Τον Ιούνιο του 323, ο Αλέξανδρος πεθαίνει στη Βαβυλώνα, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Ο ξαφνικός θάνατός του έγινε αιτία να εξαπλωθεί η φήμη ότι πέθανε από δηλητηρίαση. Η Ολυμπιάδα, η μητέρα του Αλέξανδρου, τυφλωμένη από τον πόνο, σκότωσε πολλούς, θεωρώντας τους υπεύθυνους για το θάνατο του γιου της. Στο τέλος, στράφηκε κατά τους Αντίπατρου (τον οποίο ο Αλέξανδρος είχε αφήσει ως αντιβασιλιά στη Μακεδονία και με τον οποίο η Ολυμπιάδα βρισκόταν στα μαχαίρια) κατηγορώντας τον ότι μαζί με τον γιο του, τον Κάσσανδρο, εκτέλεσαν την πράξη. Και ότι τη δολοφονία την είχε οργανώσει ο Αριστοτέλης, προμηθεύοντας τον Αντίπατρο με το δηλητήριο, επειδή ο ανιψιός του, ο Καλλισθένης, που είχε συνοδεύσει τον Αλέξανδρο στην εκστρατεία του κατά των Περσών ως επίσημος ιστοριογράφος, είχε σκοτωθεί από τον Αλέξανδρο με την κατηγορία ότι συμμετείχε στη συνωμοσία του Ερμόλαου.
v
Αριστοτέλης. Μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο ενός χάλκινου έργου του Λυσίππου (330 π.X.). Ο μανδύας από αλάβαστρο είναι σύγχρονος. Εθνικό Μουσείο Ρώμης. Πηγή: Wikimedia Commons
v
Ο Καλλισθένης, ενώ στην αρχή επιδοκίμαζε τον Αλέξανδρο, αργότερα ξεκίνησε να τον κατακρίνει και να τον κατηγορεί για την υιοθέτηση ανατολίτικων συνηθειών, όπως αυτό της προσκύνησης. Το 327 π.Χ. φυλακίστηκε με εντολή του Αλέξανδρου και αργότερα πέθανε με τρόπο οικτρό.
Η Ολυμπιάδα, λοιπόν, πίστευε ότι ο Αριστοτέλης, δίνοντας ένα μη ανιχνεύσιμο δηλητήριο στον Αντίπατρο για να το ρίξει στο κρασί που έπινε ο Αλέξανδρος, έπαιρνε με αυτό τον τρόπο την εκδίκησή του, κάτι που βέβαια ήταν αναληθές και παράλογο, αφού ένας φιλόσοφος ποτέ δεν θα συνεργούσε στο θάνατο ενός άλλου ανθρώπου, πόσο μάλλον ενός μαθητή του. Υπάρχει λοιπόν η περίπτωση, η Ολυμπιάδα να έστειλε στρατιώτες για να συλλάβουν τον Αριστοτέλη, κι εκείνος, μαθαίνοντάς το, προτίμησε μια αξιοπρεπή έξοδο από το θέατρο της ζωής, από τον εξευτελισμό και την ταπείνωση.
Πάντως κατά τη διάρκεια της ενδεκαετούς εκστρατείας του Αλέξανδρου στην Ανατολή, οι σχέσεις δασκάλου και μαθητή ήταν άριστες, με τον Αλέξανδρο να στέλνει στον δάσκαλό του οτιδήποτε σπάνιο εύρισκε – βιβλία, ορυκτά, φυτά και ζώα του αέρα, της ξηράς και της θάλασσας τα οποία ο Αριστοτέλης χρησιμοποιούσε στις βιολογικές και ιατρικές μελέτες του. Η σχέση τους βέβαια διαταράχθηκε όταν ο Αλέξανδρος διέταξε να θανατωθεί ο Καλλισθένης, αλλά ο Αριστοτέλης ποτέ δεν θα συνεργούσε εναντίον του με δολιότητα.
Όσο για τον Αλέξανδρο, το πιθανότερο είναι ότι δηλητηριάστηκε από τους στρατηγούς του, οι οποίοι, κουρασμένοι από τις εξαντλητικές εκστρατείες στα βάθη της Ανατολής, θύμωσαν όταν τον άκουσαν να τους λέει να ετοιμαστούν για μια νέα εκστρατεία κατά μήκος των αφρικανικών ακτών, με στόχο να εισβάλλουν από τις Στήλες του Ηρακλέους (Γιβραλτάρ) στην Ευρώπη και να την κατακτήσουν, ενώνοντας έτσι τη Δύση με την Ανατολή. Αυτά ισχυρίζεται ο Πλούταρχος στον βίο του Αλέξανδρου, έχοντας συλλέξει στοιχεία από ιστορικούς της εποχής του μεγάλου στρατηλάτη, όπως ήταν ο Ιερώνυμος της Καρδίας (354-250).
v
Μια ταραγμένη περίοδος
Ο Αριστοτέλης πέθανε στη Χαλκίδα και ασφαλώς θάφτηκε εκεί, ενώ είναι πολύ πιθανό η τοποθεσία του τάφου του να κρατήθηκε μυστική για να μην πεταχτούν τα οστά του στο δρόμο από τους θυμωμένους Μακεδόνες. Σε κάθε περίπτωση, οι ανταγωνιστικές έριδες που ξέσπασαν μεταξύ των επιγόνων και διάρκεσαν πολλά χρόνια μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, οδηγώντας τον τόπο σε αιματηρές συγκρούσεις και τελικά στην κατάληψη της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, συνθέτουν ένα σκηνικό που κάθε άλλο παρά ευνοεί τη μετακομιδή των οστών, ή έστω της τέφρας του Αριστοτέλη στα Στάγειρα.
v
Σύμφωνα με τον κ. Σισμανίδη στην πλαγιά του βορειότερου άκρου των Σταγείρων, κοντά στη Στοά της Αρχαίας Αγοράς αποκαλύφθηκε πολύπλοκο σύμπλεγμα διαφορετικών μεταξύ τους κτισμάτων που χρονολογούνται από την αρχαϊκή μέχρι και τη βυζαντινή περίοδο ως και τα νεώτερα χρόνια. Πηγή: Supplied
v
Ο Κάσσανδρος, που σφετερίστηκε τον θρόνο της Μακεδονίας, σκότωσε όλους τους συγγενείς και τους απόγονους του Αλεξάνδρου – πρώτα την μητέρα του Ολυμπιάδα, την οποία έβαλε να σκοτώσουν με λιθοβολισμό, έπειτα τον γιο του, τον Ηρακλή, τον οποίο ο Αλέξανδρος είχε αποκτήσει με τη Βαρσίνη, και τέλος την Ρωξάνη και τον γιο της Αλέξανδρο, τους οποίους δηλητηρίασε στην Αμφίπολη, όπου είχαν περιοριστεί με διαταγή του. Όλα αυτές οι συγκρούσεις και οι θάνατοι συνέβησαν μεταξύ των ετών 323 και 298/297, οπότε και πέθανε ο Κάσσανδρος, δηλαδή για 25 και πλέον χρόνια, καθιστώντας δύσκολη έως απαγορευτική οποιαδήποτε ενέργεια θα κινούσε το μένος της μιας ή της άλλης πλευράς.
v
Επίλογος
Η εύρεση ενός αρχαίου τάφου φαντάζει κάτι εύκολο, αλλά δεν είναι. Σύμφωνα με τον Διογένη Λάερτιο (Γ΄ 41) ο Πλάτωνας θάφτηκε στη σχολή που ίδρυσε, την Ακαδημία, όπου πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωή του γράφοντας και διδάσκοντας. Τη νεκρική πομπή ακολούθησαν όλοι οι μαθητές. Όμως ο τάφος του δεν βρέθηκε ποτέ, αν και έχουν γίνει πολλές ανασκαφές σε αυτό το μέρος. Ίσως γιατί δεν πρέπει να βρεθεί, ίσως γιατί οι μεγαλοφυΐες δεν πεθαίνουν ποτέ.
Οι αρχαίοι Έλληνες τιμούσαν απεριόριστα όλους εκείνους που με το έργο τους είχαν υψωθεί πάνω από την ανθρώπινη φύση και συγκατοικούσαν με τους θεούς. Γι’ αυτό και τους ανακήρυσσαν ήρωες και ημίθεους, έχτιζαν προς τιμήν τους ηρώα και έκοβαν νομίσματα, όπως είχαν κάνει για παράδειγμα με τον Ευριπίδη (και το σπήλαιο στη Σαλαμίνα). Αν λοιπόν ο Αλέξανδρος (ο τάφος του οποίου δεν βρέθηκε ποτέ) ήταν ημίθεος, τότε τι πρέπει να ήταν ο δάσκαλός του, ο Αριστοτέλης; Θα ταίριαζε στον δημιουργό της Ποιητικής ένας μαντρότοιχος;
