Διπλός Ορίζοντας: Εναντιοδρομίες του πνεύματος
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ 19/09/2012
Από τον Ανδρέα Τσάκαλη
• Ξεκλειδώνοντας τα μυστήρια του φιλοσοφικού θανάτου.
• Ποια η ζωή στα πνευματικά βασίλεια γύρω μας, που είναι αόρατα στους περισσότερους ανθρώπους, αλλά σχετίζονται με την ύπαρξή μας στη γη.
• Η εξερεύνηση αυτών των βασιλείων είναι ένα ουσιαστικό κομμάτι του ταξιδιού μας στην εξέλιξη της ατομικής μας συνείδησης.
v
ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ είναι ίσως η πιο παρεξηγημένη λέξη στην εποχή μας. Μια από τις έννοιες που του αποδίδονται, ίσως όχι τυχαία, είναι το πνεύμα του ανθρώπου που έχει πεθάνει. Μιλάμε για τα “πνεύματα”, ή άλλως πως για τα φαντάσματα, με τα οποία ασχολούνται οι Σαμάνοι και οι πνευματιστές.
Κάποιοι άνθρωποι προσκολλημένοι πολύ στη ζωή, μετά θάνατον λέγεται ότι γυρνάνε γύρω από τα οικεία μέρη που σύχναζαν όταν ζούσαν και μεταβάλλονται έτσι σε πρόσγεια πνεύματα. Φαίνεται ότι αυτός είναι ο πιο εύκολος δρόμος, γιατί αντί να ανέλθουν σε υψηλότερους τόπους, παραμένουν στα χαμηλά. Ακολουθούν το καθοδικό τόξο και όχι το ανοδικό. Όμως αυτός δεν είναι ο φυσικός τρόπος, ούτε ο δρόμος του αληθινού φιλόσοφου.
O Θεμίστιος (1), ένας φιλόσοφος του 4ου μ.X. αιώνα, παρατηρεί: «Πρώτα απ’ όλα, το όνομα του θανάτου φαίνεται να δηλώνει ότι καθετί που παθαίνει μετάλλαξη δεν πηγαίνει κάτω από τη γη και χαμηλά, αλλά πηγαίνει και τρέχει προς τα πάνω· γι’ αυτό λέγεται ότι, σαν να είναι κάποια πεταλούδα, η ψυχή αναπηδά και ορμάει προς τα πάνω, όταν το σώμα παύσει να αναπνέει, αναπνέοντας και αναζωογονούμενη η ίδια. Πρόσεξε τώρα: το αντίθετο του θανάτου, η γέννηση, δηλώνει ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή κάποια ροπή προς τα κάτω και κλίση προς τη γη, ενώ η ψυχή κατά το θάνατο, ορμάει προς τα πάνω».
Όμως για τους σημερινούς ανθρώπους το θέμα του θανάτου είναι κάτι σαν ταμπού. Οι περισσότεροι δεν θέλουν να σκέφτονται ότι κάποια μέρα θα πεθάνουν, ενώ άλλοι αρκούνται σε μια απλοϊκή αντίληψη για τη μεταθανάτια ζωή, όπως π.χ. ότι υπάρχει “παράδεισος” και “κόλαση”.
Έτσι, ένα τόσο σοβαρό θέμα για την ανθρωπότητα παραμένει ανεξερεύνητο και όσοι αποτολμούν να το μελετήσουν χρησιμοποιούν διάφορες αθώες ή αποτροπιαστικές λέξεις και φράσεις για να μας ανακοινώνουν τα συμπεράσματά τους. “Αγκαλιασμένοι από Φως”, “Ταξίδι στο Χρόνο”, “Κοντά στο Φως” είναι τίτλοι βιβλίων που κυκλοφορούν και πραγματεύονται το θέμα του θανάτου. Γιατί, πράγματι, αν το καλοσκεφτεί κανείς, ποιος θα αγόραζε το βιβλίο της γνωστής συγγραφέως Ελίζαμπεθ Κύμπλερ-Ρος με τίτλο “Θάνατος: το τελικό στάδιο ανάπτυξης”, ή ακόμη το πιο προκλητικό έργο του Σέργουιν Νιούλαντ, “Πώς πεθαίνουμε;”
Αλλά γιατί αυτός ο φόβος και η αποστροφή; «Τους ανθρώπους δεν τους ταράζουν τα πράγματα, αλλά οι ιδέες που έχουν για τα πράγματα», γράφει ο Επίκτητος. Και συνεχίζει: «Ο θάνατος δεν είναι κάτι το φοβερό, επειδή τότε θα ήταν και για τον Σωκράτη· αυτό που φοβίζει, είναι η ιδέα ότι είναι φοβερός».
Αλλά και ο Ερμής ο Τρισμέγιστος (2) έχει παρόμοια γνώμη: «Ας μιλήσουμε τώρα για το θάνατο· γιατί ο θάνατος φοβίζει τους περισσότερους με την ιδέα ότι είναι πολύ μεγάλο κακό, επειδή αγνοούν την αλήθεια».
Βέβαια, από φιλοσοφική άποψη η ιδέα του “παράδεισου” και της “κόλασης” ως στατικών καταστάσεων, είναι κάπως παιδιάστικη. Η ίδια η φύση μάς δείχνει ότι το καθετί βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και αλλαγή. Η αλλαγή είναι η ουσία της ζωής.
Στον Φαίδωνα, ο Πλάτωνας μάς λέει ότι παντού στη φύση μπορεί να παρατηρήσει κανείς το παιχνίδι των αντιθέσεων: μέρα και νύχτα, ύπνος και εγρήγορση, ζωή και θάνατος κτλ. Όλα τα ζεύγη των αντιθέτων έχουν παροδική και μεταβαλλόμενη μορφή. Tο καλό και το κακό, για παράδειγμα, μπορούν να μεταβληθούν σε κάτι καλύτερο και χειρότερο αντίστοιχα. Η νύχτα προβάλλει από τη μέρα μέσω του λυκόφωτος και η μέρα από τη νύχτα μέσω του λυκαυγούς. Παντού το παιχνίδι του γιν και του γιανγκ…
v
v
Οι αρχαίοι φιλόσοφοι έβλεπαν έναν κύκλο ζωής και θανάτου που είχε πέντε στάδια: γέννηση, βίος, θάνατος, μεταθανάτια κατάσταση και επαναγέννηση.
Όμως, αν και υπάρχει διχογνωμία σήμερα σχετικά με το αν υπάρχει μετενσάρκωση ή όχι, οι αρχαίοι Έλληνες προχωρούσαν πιο πέρα, δηλαδή στο ξεπέρασμα του κύκλου αυτού μέσω αναγνώρισης της φύσης του ίδιου του θανάτου.
Έτσι ο Σωκράτης βεβαιώνει: «Δεν υπάρχει θάνατος ούτε για τους ζωντανούς ούτε για εκείνους που έχουν φύγει», υπονοώντας ότι είναι μόνο ένα συμβάν της συνείδησης.
Και ο Ερμής ο Τρισμέγιστος αποφαίνεται: «Ούτε γεννήθηκε, ούτε υπάρχει κάτι νεκρό στο κόσμο, ούτε θα υπάρξει ποτέ». Και για να διαλύσει κάθε πιθανή παρανόηση, συνεχίζει: «Τίποτε από όσα υπάρχουν στον κόσμο, δεν θα χαθεί ποτέ».
Ο δε Ευριπίδης, πιο ανθρώπινος, αναρωτιέται: «Ποιος ξέρει αν αυτό που λέμε ζωή είναι θάνατος κι ο θάνατος ζωή;» Και ο Πίνδαρος έρχεται να δώσει την θριαμβική απάντηση: «Ο ήλιος λάμπει για τους νεκρούς, ενώ οι ζώντες περιβάλλονται από τη σκιά της νύχτας!»
O Πίνδαρος, αν και ποιητής, ήταν ταυτόχρονα φιλόσοφος και σοφός. Αυτά που λέει δεν απευθύνονται στους πολλούς, αλλά σ’ αυτούς που ήξεραν το μυστικό των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Για τους Έλληνες σοφούς, η γέννηση, ο θάνατος και η επαναγέννηση θα μπορούσαν –και έπρεπε– να συμβούν κάποια στιγμή στη ζωή του μύστη μέσα στη συνείδησή του. Όταν γινόταν αυτό ακολουθούσε η “στέψη” του που συμβόλιζε την πνευματική του απελευθέρωση και τη θέωσή του.
Ο φιλοσοφικός θάνατος
Όπως το θέτει ο Δημόκριτος: «Οι άνθρωποι προσπαθώντας να αποφύγουν τον θάνατο, τρέχουν ολοταχώς προς αυτόν». Είναι φανερό ότι ο Δημόκριτος μιλάει για δύο είδη θανάτου, τον αποκαλούμενο φιλοσοφικό θάνατο, που συμβαίνει ενόσω συνεχίζει να ζει ο άνθρωπος, και τον φυσικό θάνατο που είναι οριστικός. Αποφεύγοντας τον φιλοσοφικό θάνατο, δηλαδή το να “πεθάνουν” για τον κόσμο όσο ζουν, βαδίζουν προς τον άλλο θάνατο και τελικά πεθαίνουν.
Τι είναι όμως φιλοσοφικός θάνατος; Πρόκειται για ένα μυστήριο, γιατί όπως γράφει και ο Θεμίστιος: «Κρυμμένη τη ζωή κρατούν οι θεοί για τους ανθρώπους», εννοώντας την αληθινή ζωή, πέραν της ζωής και του θανάτου και των επαναγεννήσεων. Αφού ήταν ένα μυστικό που αποκαλυπτόταν κατά τη μύηση, αυτά που άφησαν για μας ήταν απλοί φιλοσοφικοί γρίφοι.
Έναν τέτοιο γρίφο μας διασώζει ο νεοπλατωνικός Πορφύριος (3): «O θάνατος έχει διπλή μορφή· τη μια όψη του την ξέρουν οι άνθρωποι, όταν δηλαδή το σώμα αποδεσμεύεται από την ψυχή, ενώ την άλλη, όταν η ψυχή αποδεσμεύεται από το σώμα, τη γνωρίζουν μόνο οι φιλόσοφοι».
Δηλαδή στη μια περίπτωση ο άνθρωπος γίνεται “πρόσγειο πνεύμα” τόσο όσο ζει, αλλά και μετά το θάνατό του, ενώ στην άλλη περίπτωση η αιώνια ψυχή ενώνεται με το Πνεύμα κατά τη διάρκεια της ζωής και συνεχίζει έτσι μετά το θάνατο του σώματος.
Ένας από τους μύστες της αρχαιότητας, ο ελεγειακός ποιητής Φιλιτάς από την Kω (4), γράφει: «Πέρασα από το μονοπάτι του Άδη, από αυτό απ’ όπου δεν γύρισε με αντίστροφη διαδρομή κανένας ταξιδιώτης». Αυτό ήταν και το νόημα της καθόδου στον Άδη του Ορφέα, του Ηρακλή και του Χριστού που κατέβηκαν στον Κάτω Κόσμο και γύρισαν ζωντανοί.
v
Συμπερασματικά
Oι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν, λοιπόν, τον θάνατο σαν ένα επεισόδιο στη συνείδηση και αφού συνείδηση και ψυχή ζουν και μετά το θάνατο, η αποχώρηση από το σώμα ήταν γι’ αυτούς ένα απλό συμβάν, πολύ σημαντικό όμως για τον μύστη.
Γιατί τι είναι θάνατος τελικά; «Θάνατος είναι όλα όσα βλέπουμε ξύπνιοι», λέει ο Ηράκλειτος. Όσο για τον άλλο “θάνατο” της μύησης, ο ίδιος ο σοφός της Εφέσου μας λέει: «Όταν τα μάτια του (μύστη) σβήνουν, ανάβει ένα φως στον εαυτό του μέσα στη νύχτα».
v
ΣHMEIΩΣEIΣ
1) Θεμίστιος (320-390). Σοφιστής και ρήτορας από την Παφλαγονία, που απέκτησε μεγάλη δύναμη στην Αντιόχεια και στην Κωνσταντινούπολη. Νέος ακόμη έκανε παραφράσεις των αριστοτελικών συγγραμμάτων. Την εποχή που βρισκόταν στην Άγκυρα της Γαλατίας, προσφώνησε τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο, ο οποίος ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει εναντίον των Περσών. O λόγος του αυτός, με τίτλο Περί φιλανθρωπίας, σώζεται μέχρι σήμερα. Κλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξε ρητορική και φιλοσοφία, έχοντας περιβληθεί με την αυτοκρατορική εύνοια. Για σαράντα χρόνια υπηρέτησε την πατρίδα και πέντε αυτοκράτορες. O Θεοδόσιος, πλην των άλλων αξιωμάτων, έστησε και δυο χάλκινους ανδριάντες προς τιμή του.
2) Ερμής Τρισμέγιστος. Το όνομα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για τον σεληνιακό θεό των Αιγυπτίων Θωθ, προστάτη και εμπνευστή της αστρολογίας και της αλχημείας που ταυτίσθηκε με τον Ερμή της ελληνικής μυθολογίας. Ονομάσθηκε έτσι από το πλήθος των ανακαλύψεων που αποδίδονταν σ’ αυτόν. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, «ανακάλυψε τους αριθμούς, τη γεωμετρία και τα γράμματα». Είναι το σύμβολο της φωτεινής πλευράς της Σελήνης, που υποτίθεται ότι περιέχει την ουσία της δημιουργικής Σοφίας, το «ελιξίριο του Ερμή». Με κεφάλι ίβιδας είναι ο ιερός γραφέας των θεών, αλλά ακόμη και τότε έχει ως στέμμα τον σεληνιακό δίσκο. Είναι ο πιο μυστηριώδης από τους θεούς.
Στον Τρισμέγιστο Ερμή αποδίδονται και πολλά ελληνικά συγγράμματα περί των οποίων εικάζεται ότι μεταφράσθηκαν από την αιγυπτιακή στην ελληνική επί εποχής Πτολεμαίων. Μερικά από αυτά που έχουν σωθεί με τ’ όνομα του είναι μεταγενέστερα του 3ου μ.Χ. αιώνα και γράφηκαν από τους Νεοπλατωνικούς. Γνωστότερο γραπτό που αποδίδεται στον Ερμή τον Τρισμέγιστο είναι ο Σμαράγδινος Πίνακας. Σύμφωνα με τον Ελιφάς Λεβί, «είναι το σύνολο της μαγείας σε μια σελίδα». Αυτό οδήγησε στην επαναγέννηση των απόκρυφων επιστημών που είχαν ξεχαστεί και παραμεληθεί σε ολόκληρο τον κόσμο κατά το μεσαίωνα.
3) Πορφύριος από την Τύρο (233-304). Νεοπλατωνικός φιλόσοφος, μαθητής και διάδοχος του Πλωτίνου. Σπούδασε αρχικά στην Αθήνα κοντά στον Κάσιο Λογγίνο, μαθητή του Αμμώνιου Σακκά. Περίφημα είναι τα ερμηνευτικά σχόλιά του στον Όμηρο (Ομηρικά ζητήματα). Υπήρξε πολυγραφότατος. Από αυτόν σώζεται η βιογραφία του Πυθαγόρα, η οποία πρέπει να ήταν μέρος μιας ιστορίας φιλοσόφων (Φιλόσοφος ιστορία) σε 4 βιβλία που έφτανε έως τον Πλάτωνα. H μεγάλη συνεισφορά του είναι ότι επιμελήθηκε με υποδειγματικό τρόπο την έκδοση των έργων του Πλωτίνου, τις περίφημες Εννεάδες. Οι χριστιανοί συγγραφείς χρησιμοποίησαν τις σκέψεις του σε μεγάλο βαθμό.
4) Φιλιτάς από την Κω. Γραμματικός και ποιητής του 4ου/3ου αι. π.X. O Πτολεμαίος A΄ τον είχε καλέσει να αναλάβει την αγωγή του γιου του στην Αλεξάνδρεια και εκεί είχε επίσης μαθητές τον Eρμησιάνακτα και τον Θεόκριτο, καθώς και τον Ζηνόδοτο από την Έφεσο. (Ο Ζηνόδοτος ήταν ο πρώτος βιβλιοθηκάριος της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης). O Φιλιτάς πέθανε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου του έστησαν ανδριάντα. Με γνήσια αλεξανδρινό τρόπο ήταν ένας λόγιος με πλατιά μόρφωση και συγχρόνως ποιητής (ποιητής άμα και κριτικός). Έγραψε επιγράμματα και ελεγείες. O Φιλιτάς θεωρείται ιδρυτής της υποκειμενικής ερωτικής ελεγείας, που την παραπέρα εξέλιξή της μπορούμε να την παρακολουθήσουμε στους Ρωμαίους ελεγειακούς ποιητές. (Ελεγεία: μικρό λυρικό ποίημα με τρυφερό ή μελαγχολικό χαρακτήρα).
v
© 2012-16 Youmagazine.gr
