Μήπως ζούμε όλοι σε μια «εννοιολογική φυλακή»;
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Ο εγκέφαλός μας αντιλαμβάνεται μόνο ένα κλάσμα της πραγματικότητας, όσο χρειάζεται για να μας κρατάει ζωντανούς. Για να μπορούμε να επιβιώσουμε, η αντίληψή μας για την αλήθεια είναι αναγκαστικά περιορισμένη.
Ντόναλντ Χόφμαν: «Το αντιληπτικό μας σύστημα είναι το παράθυρό μας στον κόσμο, αλλά είναι επίσης μια εννοιολογική φυλακή».
v
ΣΥΜΦΩΝΑ με τον Πλάτωνα, υπάρχουν δύο κόσμοι, ο αισθητός και ο νοητός. Αργότερα ο Ιάμβλιχος πρόσθεσε την ύπαρξη και ενός τρίτου κόσμου, του νοερού, που βρίσκεται στο ενδιάμεσο των άλλων δύο και λειτουργεί ως μεσίτης και παράγοντας εναρμόνισης και ένωσης.
Από τους τρεις κόσμους, ο αισθητός είναι κατώτερος, ενώ ο ανώτερος είναι ο νοητός. Στον νοητό κόσμο κατοικεί η αλήθεια η οποία γίνεται αντιληπτή με το άνθος του ανθρώπινου νου, και αφού έχει προηγηθεί η κάθαρση της ψυχής, ο έλεγχος των παθών και η απαλλαγή από αυτά.
Η κάθαρση της ψυχής οδηγεί στην κατάκτηση των νοερών θεωριών, επιτρέποντας στην ανθρώπινη φύση να θεωρεί τόσο την αισθητή όσο και τη νοητή πραγματικότητα και να κατέχει τη γνώση της αλήθειας. Από τη σκοπιά αυτή, ο νοερός κόσμος λειτουργεί ως ο χώρος της διαμεσολάβησης και της δημιουργίας, ως το βασίλειο των φυσικών δυνάμεων και ενεργειών, ως ο χώρος απ’ όπου ασκεί εποπτεία ο ανθρώπινος νους, αναγνωρίζοντας την αλήθεια.
Αυτά βέβαια ίσχυαν στον αρχαίο κόσμο, τότε που οι άνθρωποι έψαχναν για την αλήθεια των πραγμάτων, και κυρίως για τις αιώνιες αλήθειες. Με την εμφάνιση όμως των μονοθεϊστικών θρησκειών, του χριστιανισμού, του σχολαστικισμού και της «εξ αποκαλύψεως αλήθειας», δημιουργήθηκαν τα δόγματα. Δόγμα είναι το σύνολο των δοξασιών μιας θρησκευτικής πίστης, το οποίο οι οπαδοί της αποδέχονται ως αληθινό και αναμφισβήτητο, αδιαφορώντας για την αλήθεια.
v
v
Δημιουργήθηκε έτσι ένας «τέταρτος κόσμος», μεταξύ του αισθητού και του νοερού –που είναι ο κόσμος του ανώτερου νου– δηλαδή ένας ψεύτικος κόσμος γεμάτος από «είδωλα αλήθειας». Αυτός ο «κόσμος» άρχισε να χτίζεται από τους ανθρώπους με τόσο ενθουσιασμό και προσήλωση, ώστε απέκτησε διαστάσεις ενός πελώριου τείχους που απέκοψε την ανθρώπινη αντίληψη από την έρευνα της αλήθειας. Οι άνθρωποι έχτισαν έτσι μια φυλακή, μέσα στην οποία αισθάνονται έκτοτε ασφαλείς. Το αδιάγνωστο (ο νοητός κόσμος) χαρακτηρίστηκε ως κάτι πολύ επικίνδυνο, όπου ο άνθρωπος απαγορευόταν να εισέλθει – κάτι που εντυπώθηκε στο συλλογικό ασυνείδητο. Όλες οι αλήθειες υπήρχαν πλέον εντεύθεν των «τειχών». Ακόμη και στην περίπτωση που κάποια «αλήθεια» δεν υπήρχε, αναλάμβανε να την κατασκευάσει ο ανθρώπινος νους.
Έκτοτε, ολόκληρη η ανθρωπότητα ζει σε αυτή τη φυλακή, σε μια κατάσταση πλάνης, που οι σύγχρονοι ερευνητές και φιλόσοφοι αποκαλούν «εννοιολογική φυλακή» (conceptual prison).
v
Όπως τα σκαθάρια
Αυτές είναι κοντολογίς οι θέσεις ενός σύγχρονου στοχαστή, του Ντόναλντ Χόφμαν (Donald Hoffman) ο οποίος διδάσκει Γνωστικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Έρβιν.
Σύμφωνα με τον καθηγητή, σήμερα ζούμε σε ένα «εννοιολογική φυλακή». Ο εγκέφαλός μας, γεμάτος από ψευδείς θεωρίες, αντιλαμβάνεται μόνο ένα κλάσμα της πραγματικότητας, όσο χρειάζεται γα να μας κρατάει ζωντανούς. Αλλά αυτό δεν είναι και τόσο ενθαρρυντικό για την διατήρηση του είδους μας.
Το αυστραλιανό σκαθάρι Jewel προσπαθεί να κάνει έρωτα σε μια άδεια φιάλη μπύρας. Image: Supplied
Το να ζεις στο ψεύδος εκλαμβάνοντάς το ως αλήθεια, είναι για τον καθηγητή Χόφμαν ο πλέον ασφαλής τρόπος για να οδηγηθεί ολόκληρο το ανθρώπινο γένος στο θάνατο. Ως παράδειγμα φέρνει τη ζωή των σκαθαριών που ήταν φυσιολογική μέχρι που οι άνθρωποι άρχισαν να πετούν έξω από τα αυτοκίνητά τους μπουκάλια μπύρας.
Πράγματι, υπάρχει ένα είδος αυστραλιανού σκαθαριού, το οποίο πεθαίνει επειδή κάνει έρωτα με μπουκάλια μπύρας!
Πράγματι, τα σκαθάρια Jewel της Αυστραλίας ελκύονται από τα μπουκάλια μπύρας, νομίζοντας ότι είναι ο ερωτικός τους σύντροφος. Τι τους βρίσκουν; Μα είναι μεγάλα, καφετί/πορτοκαλί, και το μικρό κοίλωμα στον πάτο τους γυαλίζει ακριβώς όπως γυαλίζουν τα φτερά του θηλυκού.
Σαν αποτέλεσμα, τα αρσενικά σκαθάρια προσπαθούν να κάνουν έρωτα στα μπουκάλια, και επειδή δεν παραιτούνται, εν τέλει πεθαίνουν από τη ζέστη, μιας και παραμένουν εκτεθειμένα για πολλή ώρα στον ήλιο. Έτσι, το είδος τους κινδυνεύει σήμερα να εκλείψει.
Το επιχείρημα του Χόφμαν πηγαίνει ωστόσο πέρα από τον ισχυρισμό ότι, όπως το σκαθάρι με το μπουκάλι της μπύρας, η αντίληψή μας δεν είναι αρκετά ακριβής για να κάνει διακρίσεις μεταξύ αντικειμένων που μοιάζουν μεταξύ τους. Όχι μόνο τα αντιληπτικά συστήματα δεν εξελίσσονται για να καταγράψουν τις λεπτομέρειες του πραγματικού κόσμου, αλλά –το χειρότερο– τα αντικείμενα που «βλέπουμε» δεν έχουν καμία αντιστοιχία με τα αληθινά πράγματα που υπάρχουν έξω από το μυαλό μας, στον φυσικό κόσμο – πού να μιλήσουμε για άλλες πραγματικότητες.
v
O Ντόναλντ Χόφμαν διδάσκει Γνωστικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Έρβιν. Image: Supplied
v
Ένα άλλο επιχείρημα του Χόφμαν αφορά την εξέλιξη – την θεωρία της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου για την οποία είμαστε τόσο περήφανοι ως είδος. Όπως τη βλέπει ο Χόφμαν, η εξέλιξη δεν έγινε για να βρει ο άνθρωπος την αλήθεια, αλλά για να μπορεί να φέρνει παιδιά στον κόσμο!
«Για να μπορεί να ικανοποιήσει τα γενετήσια ένστικτά του, ο άνθρωπος είχε ανάγκη τροφής, την οποία έπρεπε να κυνηγήσει για να τη συλλέξει. Έτσι, είχε ανάγκη από κάθε κομμάτι πληροφοριών που θα του επέτρεπε να επεξεργαστεί το κόστος σε θερμίδες, και κατά συνέπεια στο πόσα ζώα έπρεπε να σκοτώσει για να έχει την απαραίτητη ποσότητα τροφής ώστε να αναπληρώσει την απώλεια ενέργειας. Από τα πρώτα βήματά του, ως πρωτόγονος, ο άνθρωπος έμαθε να μην βλέπει όλη την πραγματικότητα, αλλά μόνο εκείνο το κομμάτι που του χρειαζόταν για να επιβιώσει ως είδος.
»Ένας οργανισμός που αντιλαμβάνεται όλη την πραγματικότητα δεν θα βρεθεί ποτέ σε καλύτερη φόρμα από κάποιον που είναι εστιασμένος μόνο σε αυτό που χρειάζεται για να επιβιώσει».
Αυτός είναι και ο λόγος που η αναζήτηση της αλήθειας για τον κόσμο ως σύνολο έγινε αργότερα αντικείμενο ενασχόλησης λίγων εκλεκτών φύσεων, όπως οι πρώιμοι επιστήμονες, οι φιλόσοφοι, οι οραματιστές και οι στοχαστές.
Αν εξαιρέσουμε τις ιδιαίτερες αυτές φύσεις ανθρώπων, από τα πρώτα βήματά της στον πλανήτη, η ανθρωπότητα ανέπτυξε την προδιάθεση να κλειδωθεί μέσα σε μια περιοριστική εννοιολογική φυλακή.
«Το αντιληπτικό μας σύστημα είναι το παράθυρό μας στον κόσμο, αλλά έχει μετατραπεί σε μια εννοιολογική φυλακή», λέει ο Χόφμαν. «Είναι δύσκολο να συλλάβει μια πραγματικότητα έξω από τον δικό μας χώρο και χρόνο».
Τελικά, ίσως να μην διαφέρουμε και πολύ από το αυστραλιανό σκαθάρι Jewel.
