Πυθίες και Σίβυλλες: Ο ρόλος της μαντείας χθες και σήμερα

28 Νοεμβρίου 2016 Κατηγορία Αρχαία Ελλάδα, Αρχαία Μυστήρια

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Από τον Ανδρέα Τσάκαλη

Γιατί οι προφητείες είναι πάντοτε σκοτεινές και δυσοίωνες; Μήπως επειδή επιχειρούν να βγάλουν τους ανθρώπους από τον λήθαργο;

Τοιχογραφία του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιστίνα με τη Δελφική Σίβυλλα. Image: Supplied
v

H ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ, η ωραιότερη από τις κόρες του Πριάμου και της Εκάβης, υπήρξε η πιο διάσημη προφήτισσα της αρχαιότητας. O Απόλλωνας της χάρισε το δώρο της προφητείας, όταν όμως αυτή απέκρουσε τον έρωτά του, ο θεός την καταδίκασε να προφητεύει πάντοτε την αλήθεια, να μην γίνεται όμως ποτέ πιστευτή.

Από τότε όλοι οι απόγονοι της Κασσάνδρας, προφήτες και προφήτισσες, μάντεις και μάντισσες, έχουν καταδικαστεί στην ίδια μοίρα: να προειδοποιούν μάταια για την πτώση της Τροίας.

Αντίθετα με την Κασσάνδρα, οι Σίβυλλες ήταν τόσο σεβαστές που τα βιβλία με τις προφητείες τους φυλάσσονταν από τους Ρωμαίους στον Παλατίνο λόφο.

H πιο γνωστή αρχαία Σίβυλλα ήταν η Ηροφίλη, από τις Ερυθρές της M. Ασίας απέναντι από τη Χίο, η οποία προείπε την τύχη της Εκάβης, της βασίλισσας της Τροίας, πολύ πριν από τον Τρωικό Πόλεμο.

Διασημότερη όμως υπήρξε η Αμάλθεια από την Κύμη, την αποικία των Χαλκιδέων στην Καμπανία. Την προφήτισσα αυτή αναφέρει και ο Βιργίλιος στην Αινειάδα. Σύμφωνα με τον θρύλο, κατέγραψε τις ενοράσεις της για το μέλλον σε εννιά τόμους, τους οποίους πρόσφερε στον Ταρκύνιο τον Υπερήφανο, τελευταίο βασιλιά της Ρώμης (616-579 π.X.), έναντι ενός εξωφρενικού ποσού. Όταν αυτός αρνήθηκε να τους αγοράσει, η Σίβυλλα έκαψε τρεις τόμους και πρόσφερε τους υπόλοιπους στην ίδια τιμή. Όταν ο Ταρκύνιος αρνήθηκε και πάλι, αυτή έκαψε ακόμα τρεις, και τελικά του πούλησε τους τελευταίους τρεις τόμους στην αρχική τιμή. Τα βιβλία αυτά, που ονομάστηκαν Σιβυλλικά, τα συμβουλεύονταν οι Ρωμαίοι όχι μόνο ως οδηγό για το μέλλον, αλλά και για να μαθαίνουν πώς να κατευνάζουν τη θεία οργή σε καιρούς μεγάλης συμφοράς, όπως π.χ. σιτοδείας, σεισμού ή πανούκλας.
v

Η Κυμαία Σίβυλλα πρόσφερε εννέα βιβλία με προφητείες στον έβδομο και
τελευταίο βασιλιά της Ρώμης, τον Λεύκιο Ταρκύνιο τον Υπερήφανο,
εκείνος όμως αρνήθηκε να τα αγοράσει. Image: Supplied
v

Αρχικά διατηρούνταν στα υπόγεια του ναού του Καπιτωλίου Δία, όταν όμως ο Αύγουστος έγινε αυτοκράτορας, τα μετέφερε στο ναό του Απόλλωνα στον Παλατίνο λόφο, όπου έμενε. Τα βιβλία αυτά τα χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι ιθύνοντες επί χίλια σχεδόν χρόνια έως το 391 μ.X. που ο Στίλιχος, ένας στρατηγός του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του A΄ που ήταν ένθερμος χριστιανός, έβαλε φωτιά στο ναό και τον έκαψε.

Εκτός της Ηροφίλης και της Αμαλθείας, ονομαστές υπήρξαν ακόμη η Λάμπουσα από τον Κολοφώνα, η οποία καταγόταν από τη γενιά του περίφημου μάντη Κάλχα, η Μαντώ από τη Θεσσαλία, απόγονος του Τειρεσία, η Φυτώ από τη Σάμο που αναφέρει ο Ερατοσθένης και η Σαμβήθη, η επονομαζόμενη Χαλδαία Σίβυλλα, της οποίας πατέρας ήταν ο Βηρωσσός. Λέγεται ότι προείπε τα σχετικά με τον Μέγα Αλέξανδρο και την έλευση του Χριστού γεγονότα.

Αλλά αν οι Σίβυλλες αποτελούσαν έναν άτυπο θεσμό και χρησμοδοτούσαν άτακτα, οι Πυθίες, οργανωμένες σε ιδιαίτερο ιερατικό τάγμα, έδωσαν αίγλη στο προφητικό λειτούργημα με τους αινιγματικούς χρησμούς τους και με το να δίνουν απαντήσεις σε όλους όσους έρχονταν να τις συμβουλευτούν. Οι χρησμοί γίνονται περισσότερο δημώδεις και από τα αφορούντα το γενικό σύνολο επεκτείνονται στις προσωπικές υποθέσεις των πολιτών.

Εκτός των γυναικών, υπήρξαν και πολλοί άνδρες ονομαστοί για τη μαντική τους ικανότητα. Εκτός από τους γνωστούς Κάλχα και Τειρεσία, φημισμένος ήταν και ο Επιμενίδης από την Κρήτη, σύγχρονος των επτά σοφών (7ος-6ος αιώνας π.Χ.). Την δεξιότητά του στη μαντική την αναγνωρίζουν ο Απόστολος Παύλος, στην επιστολή του προς Τίτο, και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. O Επιμενίδης προφήτευσε στους Αθηναίους την εισβολή και ήττα των Περσών, δέκα χρόνια πριν γίνει (1).

Σε παλιότερους χρόνους και σε εποχές όπου η ιστορία αναμειγνύεται με τον θρύλο, είχαν ακμάσει τρεις περίφημοι μάντεις, οι Μελάμπους, Αρισταίος και Πολύειδος. Tα σχετικά με τη μαντική τέχνη του Μελάμποδος, που καταγόταν από την Πύλο, εξιστορούνται από τον Απολλόδωρο και τον Παυσανία.

Ακόμη πιο παλιά, τον 14ο αιώνα, είχε ακμάσει ο Μουσαίος, τον οποίο ο Δημόκριτος θεωρούσε εφευρέτη του δακτυλικού εξάμετρου. Τον 6ο αιώνα π.X., ο Πεισίστρατος ανέθεσε στον Ονομάκριτο, έναν Αθηναίο μάντη που ζούσε στην αυλή του, να συλλέξει και να εκδώσει τους χρησμούς του Μουσαίου.
v

Τέμενος των Δελφών, κέντρο του ελληνικού κόσμου. Μπροστά από τον μεγαλοπρεπή ναό του Απόλλωνος, οι Θησαυροί των ελληνικών πόλεων. Αριστερά πίσω από το ναό διακρίνεται το θέατρο. Image: Supplied
v

Τα διάφορα είδη μαντικής

Τη μαντεία μπορούμε να τη διαιρέσουμε σε δύο είδη, τη φυσική και την τεχνητή. H πιο φανερή μορφή φυσικής μαντείας στηρίζεται στα όνειρα, τα οποία ο ονειρευόμενος μπορούσε να τα ερμηνεύσει για τον εαυτό του ή να καταφύγει σε επαγγελματίες ερμηνευτές. Εξαιτίας ενός ονείρου ο πατέρας του νεαρού Γαληνού, του περίφημου Έλληνα γιατρού από την Πέργαμο (2ος αι. μ.X.), κατηύθυνε το γιο του στη σπουδή της ιατρικής. O αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, του οποίου ο Γαληνός υπήρξε προσωπικός γιατρός, ένιωθε ευγνωμοσύνη που είχε λάβει συμβουλή από μια παρόμοια ονειρική πηγή για το πώς να θεραπεύσει τις αρρώστιες του.

Μια άλλη μορφή φυσικής μαντείας ήταν η προφητεία από το στόμα κάποιου που ενεργούσε ως το φερέφωνο (προφήτης) μιας ανώτερης δύναμης που τον κυβερνούσε.

Σε αυτή τη θεϊκή δύναμη αναφέρεται ο ευαγγελιστής Ματθαίος όταν λέει: «Κύριε, κύριε, ούτω το ονόματι επροφητεύσαμεν, μήπως εσφαλμένως γέγραπται». Στον αρχαίο κόσμο, αυτό το είδος μαντείας καθιερώθηκε πάγια, με μια διαδοχή προφητών, στις μεγάλες μαντικές έδρες των Δελφών, της Δωδώνης, του Ωρωπού, του Άμμωνα και των ποικίλων Σιβυλλικών τόπων.

H τεχνητή μαντεία βασίζεται σε εξωτερικές παρατηρήσεις ζώων, φυτών ή αντικειμένων και η πιο γνωστή μορφή της είναι οι οιωνοί. Οι Ρωμαίοι οιωνοσκόποι παρατηρούσαν τα μετεωρολογικά φαινόμενα, τη συμπεριφορά των πτηνών ή εξέταζαν τα σπλάχνα των θυσιαζόμενων ζώων.

Σε μεταγενέστερους χρόνους αναπτύχθηκε στην Ευρώπη ένα ιδιότυπο σύστημα μαντικής – η απρογραμμάτιστη επιζήτηση συμβουλών μέσα από τα έργα διάσημων ποιητών, ίσως επειδή θεωρούνταν θεόπνευστα. Για παράδειγμα, ο ενδιαφερόμενος συγκεντρωνόταν στο πρόβλημα που τον απασχολούσε, έθετε μια ερώτηση και κατόπιν άνοιγε τυχαία ένα ιερό βιβλίο, π.χ. την Ιλιάδα του Όμηρου. Οι πρώτοι στίχοι στους οποίους έπεφτε το βλέμμα του, έκρυβαν την απάντηση που ζητούσε.

H επιτυχία αυτής της μεθόδου εξαρτάται από τρεις παράγοντες: α) την ωριμότητα και ευρυμάθεια του ερωτώντος, β) την ικανότητά του να επικεντρώνεται στην ουσία του προβλήματος, και γ) την ερμηνευτική του δεινότητα.

Στους σημερινούς δύσκολους καιρούς, με την αβεβαιότητα να μας κυκλώνει ολόγυρα και τους πολίτες να τελούν υπό σύγχυση και να μην μπορούν να σκεφτούν καθαρά εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και της πλύσης εγκεφάλου που έχουν υποστεί από τα φερέφωνα της κερδοσκοπίας, του καταναλωτισμού και της άναρχης ηδονοθηρίας, σ’ αυτόν τον αιώνα της φιλαυτίας, του ιδιοτελούς συμφέροντος και του εγωισμού, η απουσία προφητικού λόγου είναι φανερή περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Σήμερα απουσιάζουν οι ασκητικές εκείνες μορφές που με την πύρινη ρομφαία των λόγων τους καυτηρίαζαν την χαλαρότητα των ηθών, τη διαφθορά, την ανελευθερία, την κραιπάλη, την ασέλγεια, την πονηριά και την εκμετάλλευση – ό,τι δηλαδή αποτελεί τη βάση του σύγχρονου τρόπου ζωής.

Έτσι, μπαίνει το εξής ερώτημα: γιατί άραγε μας τρομάζει τόσο η ιδέα μιας συλλογικής καταστροφής, όταν εμείς καθημερινά καταστρέφουμε το περιβάλλον, τους εαυτούς μας και τους συνανθρώπους μας;
v

H Κασσάνδρα, η ωραιότερη από τις κόρες του Πριάμου, είχε καταδικαστεί
από το θεό να προφητεύει μεν την αλήθεια, να μην γίνεται όμως πιστευτή.
Σε αυτή την τοιχογραφία από την Πομπηία, η Κασσάνδρα προσφεύγει
στο ξύλινο άγαλμα της Αθηνάς μετά την άλωση της Τροίας, για να μην
αιχμαλωτιστεί από τους Έλληνες. Image: Supplied
v
v

Οι οιωνοί της αυριανής ημέρας

Σήμερα, αντί της κραυγής των προφητών ακούγονται οι ψίθυροι ορισμένων ερμηνευτών τους, που με τις μικρές τους δυνάμεις προσπαθούν να μας βγάλουν από την απάθεια και τη νάρκη στην οποία έχουμε περιπέσει. Αν και μικρές, οι φωνές αυτές έχουν αξία. Θα καταφέρουν άραγε να αποτινάξουν από πάνω μας το λήθαργο ή θα σκάσουμε από την ανοησία μας σαν παραφουσκωμένοι διάνοι;

Είναι αφέλεια να πιστεύει κανείς ότι το μέλλον οδεύει γραμμικά κι ότι το αύριο θα είναι ένα κλωνοποιημένο αντίγραφο του σήμερα. Ζωή σημαίνει εξέλιξη.

O όρος εξέλιξη προέρχεται από τη στρατιωτική τέχνη και δείχνει την αλλαγή μιας περιόδου και τη μεταβολή της σε κάτι νέο: «Φάλαγγας εξελίξαντας, αγχίστροφοι γενόμενοι αντιμέτωποι γίνεσθε τοις διώκουσιν». Αυτοί δηλαδή που βρίσκονται τελευταίοι και πιο κοντά στον εχθρό, κάνοντας ελιγμό, γυρνούν και αντιμετωπίζουν αυτούς που τους καταδίωκαν. Πράγματι, όπως και μια μάχη, η εξέλιξη της ζωής δεν ακολουθεί γραμμική πορεία, αλλά είναι γεμάτη με τεχνάσματα, συστροφές, πλάγια βήματα, αναπηδήσεις και απρόοπτες μεταβολές.

Μπορεί να το νομίζουμε, όμως τίποτε δεν είναι δεδομένο. Όταν οι προφήτες μιλούν για πύρινες λαίλαπες, για πτώσεις από τον ουρανό, για μεταβολές στους πόλους της γης και για καταστροφές δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να περιγράφουν με ζοφερά αλλά κατανοητά από όλους σχήματα τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής (2). Ότι τα πάντα αλλάζουν και τίποτε δεν μένει όπως πριν.

Γι’ αυτό και οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν πάντοτε με καχυποψία τις ρήσεις των προφητών. Γιατί οτιδήποτε έρχεται να μας βγάλει από το βόλεμα που έχει δημιουργήσει η συνήθεια φαντάζει στα μάτια μας επίβουλο και εχθρικό. Αλλά, όπως είπαμε, η ζωή είναι συνώνυμη των αλλαγών. Προχωράει με μικρές και μεγάλες αλλαγές, πηδήματα και μεταμορφώσεις. Είναι στη διακριτική ευχέρεια του ανθρώπου αν θα προετοιμαστεί κατάλληλα για να τις υποδεχτεί ή αν θα πέσει στις ρουφήχτρες που θα σχηματιστούν.

Κανείς δεν γνωρίζει το μέλλον. Γνωρίζουμε όμως ότι είναι πολύμορφο και ότι πάντα θα καταφέρνει να μας αιφνιδιάζει. Έτσι, στο βαθμό που έχουμε προειδοποιηθεί για τον κίνδυνο που παραμονεύει, μπορούμε αν όχι να το αλλάξουμε, τουλάχιστον να περιορίσουμε τις δυσάρεστες πλευρές του.
v

H κάθαρση

Εάν, όπως ισχυρίζονται οι προφήτες, το μέλλον φαντάζει ζοφερό λόγω της ηθικής σήψης και αποτελμάτωσης του ανθρώπου, μόνο η πρόοδός μας στην αντίθετη κατάσταση μπορεί να μας γλιτώσει από τα κύματα και τους ανέμους που απειλούν να μας παρασύρουν. Δεν φτάνει να αλλάξουμε μόνο όνειρα. Χρειάζεται αλλαγή εκ βάθρων.

Στα δύσκολα, χρειάζεται ένας αναπροσανατολισμός της ζωής στηριγμένος όχι στην ανομία, αλλά στις θεμελιώδεις αρχές και τις αξίες που κάθε άνθρωπος έχει μέσα του. Τέτοιες είναι η συνεργασία, η ευσπλαχνία, η αλληλοβοήθεια, η ανιδιοτελής αρωγή προς τον πάσχοντα, η αγάπη και η θυσία. H μεταβολή αυτή πρέπει να γίνει από κάθε άνθρωπο χωριστά, ώστε να επιτευχθεί η κάθαρσις – με την αρχαία έννοια του όρου. Χωρίς την αναγκαία κάθαρση είναι αδύνατο να γίνει αλλαγή και να μεταβληθεί η ζωή μας προς το καλύτερο. Θα συνεχίσουμε να υποφέρουμε έως ότου λήξει η ποινή.
v

Επιμενίδης (7ος–6ος αιώνας π.Χ.) Museo Barracco, Ρώμη.
v

Ήταν συνήθεια στους Αθηναίους να εξαγνίζουν την εκκλησία του δήμου και τα θέατρα και γενικά όλους τους δημόσιους χώρους με μικρά γουρουνάκια, τα οποία ονόμαζαν καθάρσια. O Πορφύριος, αναφερόμενος στα Κρητικά Μυστήρια, λέει ότι ο υποψήφιος προς μύηση πριν εισέλθει στο άντρο του Δία έπρεπε να υποστεί κάθαρση με θαλασσινό νερό. Οι ιερείς, που τελούσαν αυτή την τελετή, έλεγαν στον υποψήφιο: «Είθε να δυνηθεί αυτό το ύδωρ, σύμβολο της αρχέγονης αγνότητάς σου, να καθαρίσει το σώμα σου, όπως η αρετή αποκαθαίρει το πνεύμα».

Και όταν περί το 600 π.X. το Κυλώνειο άγος βάραινε την Αθήνα –με τους Μεγαρείς να λεηλατούν τις ακτές και τα περίχωρά της, την πόλη να μαστίζεται από λοιμό, με τις πολιτικές φατρίες να αντιμάχονται η μια την άλλη και το φόβο να έχει κυριεύσει τις ψυχές εξαιτίας των φαντασμάτων που κατείχαν την πόλη– η Πυθία γνωμάτευσε να στείλουν πλοίο στην Κρήτη και να καλέσουν τον Επιμενίδη, τον μόνο ικανό και αρμόδιο να καθαρίσει την πόλη, να επιτύχει τον εξαγνισμό των κατοίκων και να αιτήσει την εύνοια των θεών.

Πράγματι, ως «σοφός περί τα θεία, την ενθουσιαστικήν και τελεστικήν σοφίαν», ο Επιμενίδης θεράπευσε την πόλη από το μίασμα, εφαρμόζοντας μια σειρά καθαρτήριων τεχνικών. Λέγεται μάλιστα ότι αυτός δίδαξε στον Σόλωνα την τέχνη του νομοθετείν. Και όλα αυτά χωρίς να δεχτεί καμιά αμοιβή, τιμή ή αξίωμα. Το μόνο που ζήτησε ήταν ένα κλαδί από την ιερή ελιά. Και μόλις το πήρε, αποχώρησε.
v

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η πρώτη περσική εισβολή στην Ελλάδα έγινε τον 5ο αιώνα, ενώ ο Επιμενίδης έζησε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ωστόσο, προείπε γι’ αυτήν δέκα χρόνια πριν συμβεί, επειδή σύμφωνα με την παράδοση έζησε 157 ή 299 χρόνια.

2. Η θερμοδυναμική μελετά τη μετατροπή της ενέργειας π.χ. από μηχανική σε θερμότητα. Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής, όπως τον διατύπωσε ο λόρδος Κέλβιν το 1859, λέει ότι κάθε μηχανή η οποία παράγει έργο, έχει απώλεια ενέργειας. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να δημιουργηθεί κάτι όπως το αεικίνητο, όπου ένα σώμα ανταλλάσσει αενάως ενέργεια με ένα άλλο, χωρίς αυτή να μειώνεται, παραμένοντας ίδιο. Ο Ηράκλειτος, τον 6ο αιώνα, το είχε εκφράσει πιο κομψά, λέγοντας ότι «τα πάντα ρει και παγίως μένειν ουδέν».
v