Το αίνιγμα των ρωμαϊκών δωδεκάεδρων
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από τον Νίκο Κατσινόπουλο
Ένα από τα μυστήρια του αρχαίου κόσμου είναι και τα ρωμαϊκά δωδεκάεδρα, η χρησιμότητα των οποίων παραμένει άγνωστη.
Ένα από τα άρτια κατασκευασμένα ρωμαϊκά δωδεκάεδρα. Πηγή: Supplied
v
ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ δωδεκάεδρο είναι ένα μικρό, κοίλο αντικείμενο κατασκευασμένο από ορείχαλκο ή σπανιότερα από πέτρα, με δώδεκα γεωμετρικά τοποθετημένες επίπεδες επιφάνειες. Κάθε έδρα του δωδεκάεδρου είναι κανονικό πεντάγωνο, με μια κυκλική τρύπα στο κέντρο. Τα ρωμαϊκά δωδεκάεδρα είναι επίσης διακοσμημένα με μικρές σφαίρες τοποθετημένες στην κορυφή των πενταγώνων. Αν και έχουν περάσει 200 χρόνια από τότε που ανακαλύφθηκαν, οι ερευνητές αγνοούν τη λειτουργία και τη χρησιμότητα αυτού του μυστηριώδους αντικειμένου.
Τα δωδεκάεδρα τοποθετούνται χρονικά στον 2ο και στον 3ο μ.Χ. αιώνα, και το μέγεθός τους κυμαίνεται από 4 έως 11 εκατοστά. Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί περισσότερα από εκατό στη Μ. Βρετανία, το Βέλγιο, τη Γερμανία, τη Γαλλία, το Λουξεμβούργο, την Ολλανδία, την Αυστρία, την Ελβετία και την Ουγγαρία, σε όλες δηλαδή τις δυτικές κτήσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Όσον αφορά την ερμηνεία των δύο σχημάτων, το δωδεκάεδρο –ένα από τα πέντε Πλατωνικά στερεά– αντιπροσωπεύει την ολοκλήρωση: τους δώδεκα μήνες του χρόνου, τους δώδεκα θεούς, τις δώδεκα ώρες πάνω στο δίσκο του ρολογιού. Κυρίως όμως συμβολίζει τα δώδεκα σημεία του ζωδιακού κύκλου, δηλαδή την ιδέα ότι τα τέσσερα βασικά στοιχεία μπορούν να εμφανιστούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα ή βαθμίδες, αποτελώντας έτσι δώδεκα χωριστούς παράγοντες.
Όπως το δωδεκάεδρο συμβολίζει την ουράνια τάξη, το πεντάγωνο συμβολίζει την τάξη των γήινων πραγμάτων. Είναι τα τέσσερα στοιχεία του υλικού κόσμου (φωτιά, αέρας, νερό και γη) που αντιπροσωπεύονται από το σχήμα του τετραγώνου, συν τον αιθέρα που είναι το πέμπτο στοιχείο (πεμπτουσία).
ν
Χυτά δωδεκάεδρα από χαλκό. Βρέθηκαν σε ρωμαϊκό καταυλισμό στο Γιορκσάιρ της Αγγλίας. Πηγή: Supplied
ν
Παραμένει αίνιγμα σε τι χρησίμευαν και πώς λειτουργούσαν. Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία αναφορά ή σημείωση στα αρχαία κείμενα που έχουν σωθεί, με αποτέλεσμα η χρήση και η λειτουργία τους να μην έχει προσδιοριστεί.
Έχουν προταθεί πολλές θεωρίες: ότι ήταν κηροπήγια (μέσα σε ένα δωδεκάεδρο βρέθηκαν ίχνη από κερί), ζάρια, ερευνητικά εργαλεία, συσκευές για τον προσδιορισμό της βέλτιστης ημερομηνίας σποράς για το χειμερινό σιτάρι, μετρητές για τη βαθμονόμηση σωλήνων νερού ή πρότυπο στρατιωτικών βάσεων. Ακόμη ότι ήταν είδος σκήπτρου, διακοσμητικά αντικείμενα, παιχνίδι στο οποίο έριχνες το δωδεκάεδρο ψηλά κι έπρεπε να το πιάσεις με ένα ραβδί, ή απλά γεωμετρικές σπουδές γλυπτικής.
Από τις παραπάνω προτάσεις, κάποιες αξίζουν την προσοχή μας.
Μια από τις πιο αποδεκτές θεωρίες, θέλει τα δωδεκάεδρα να είναι συσκευές μέτρησης στο πεδίο της μάχης. Πιο συγκεκριμένα, χρησίμευαν στον υπολογισμό της τροχιάς των διαφόρων βλημάτων, πύρινων ή μη, που εκτόξευε ο ρωμαϊκός στρατός με τους καταπέλτες εναντίον του αντιπάλου. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει τις διαφορετικού μεγέθους τρύπες που υπάρχουν στα πεντάγωνα.
Μια παρεμφερής θεωρία θέλει τα δωδεκάεδρα να είναι συσκευές μέτρησης για τοπογραφικά διαγράμματα.
ν
Αυτό το δωδεκάεδρο ανακαλύφθηκε στη Βόνη της Γερμανίας. Πηγή: Supplied
ν
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρίες είναι αυτή που θέλει τα δωδεκάεδρα να είναι αστρονομικά όργανα μέτρησης για τον προσδιορισμό της βέλτιστης ημερομηνίας σποράς για το χειμερινό σιτάρι.
Σύμφωνα με τον G.M.C. Wagemans, «το δωδεκάεδρο ήταν ένα αστρονομικό όργανο μετρήσεων με το οποίο μπορούσε να μετρηθεί η γωνία του ηλιακού φωτός και με αυτόν τον τρόπο να προσδιοριστεί μια συγκεκριμένη ημερομηνία, είτε την άνοιξη είτε το φθινόπωρο. Οι ημερομηνίες αυτές είχαν μεγάλη σημασία για τις γεωργικές εργασίες».
Οι αντίπαλοι αυτής της θεωρίας επισημαίνουν ότι η χρήση του δωδεκάεδρου ως μέσου μέτρησης φαίνεται να απαγορεύεται από το γεγονός ότι οι συσκευές αυτές δεν ήταν τυποποιημένες, αλλά υπήρχαν σε πολλά μεγέθη και ρυθμίσεις.
Μια άλλη αναπόδεικτη θεωρία υποστηρίζει ότι οι δωδεκάεδρα ήταν θρησκευτικά αντικείμενα, τα οποία κάποτε χρησιμοποιούνταν ως ιερά εργαλεία από τους Δρυίδες στην Βρετανία και την Καληδονία (Σκωτία). Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία γραπτή αναφορά ή αρχαιολογικά στοιχεία που να υποστηρίζουν αυτή την άποψη.
Το περίεργο αυτό αντικείμενο θα μπορούσε εξίσου καλά να είναι ένα παιχνίδι αναψυχής των λεγεωνάριων, κατά τη διάρκεια των εκστρατειών τους. Ορισμένες πηγές υποδεικνύουν ότι ήταν τα κεντρικά αντικείμενα σε ένα παιχνίδι σφαίρας παρόμοιο με αυτό που παίζουν ακόμη στην Ευρώπη, στο οποίο τα αντικείμενα χρησιμοποιούνται ως στόχοι με τους παίκτες να προσπαθούν να ρίξουν πέτρες μέσα στις τρύπες του δωδεκάεδρου.
ν
Γλυπτό σε πλατεία του Τόνγκερεν του Βελγίου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Όμως μια νέα ανακάλυψη έκανε το μυστήριο σχετικά με τη λειτουργία αυτών των αντικειμένων ακόμη πιο περίπλοκο. Πριν λίγα χρόνια, ο Ολλανδός μαθηματικός Benno Artmann ανακάλυψε στο υπόγειο ενός μουσείου ένα ρωμαϊκό εικοσάεδρο, επίσης ένα από τα πλατωνικά στερεά. Η ανακάλυψη αυτή θέτει το ερώτημα σχετικά με το αν υπάρχουν και άλλα γεωμετρικά αντικείμενα, όπως εικοσάεδρα, εξάγωνα, οκτάγωνα κτλ.
Αν αυτό έχει κάποια δόση αλήθειας, τότε θα μπορούσε αυτά τα γεωμετρικά στερεά να είναι αντικείμενα διδασκαλίας σε σχολεία για το μάθημα της γεωμετρίας, της στερεομετρίας και της τριγωνομετρίας.
ν
Το ρωμαϊκό εικοσάεδρο που ανακαλύφθηκε από τον Benno Artmann. Πηγή: Georgehart.com
ν
Παρά τα πολλά αναπάντητα ερωτήματα, ένα πράγμα είναι βέβαιο: ότι τα δωδεκάεδρα εκτιμώντο ιδιαίτερα από τους Ρωμαίους ιδιοκτήτες τους. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ένας αριθμός αυτών των αντικειμένων βρέθηκαν σε θησαυροφυλάκια μαζί με άλλους θησαυρούς, όπως χρυσά νομίσματα και άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Αν και δεν γνωρίζουμε σήμερα τον πραγματικό ρόλο των ρωμαϊκών δωδεκάεδρων, ίσως στο μέλλον η πρόοδος στην αρχαιολογία να φέρει στο φως περισσότερα στοιχεία που θα βοηθήσουν στην επίλυση αυτού του αρχαίου αινίγματος.
