Οι αρχαίες ρίζες του Καρναβαλιού
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Απόκριες: η γιορτή των Τρελών
ν
Στο καρναβάλι επιζούν οι βακχικές λατρείες, οι γιορτές του Όσιρη, του Άττη και της Κυβέλης, καθώς και τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια που μεταμόρφωναν την προσωπικότητα του ανθρώπου.
Προσωπιδοφόροι στο καρναβάλι της Βενετίας. Image: Supplied
ν
Η ΑΡΧΗ της χριστιανικής εποχής βρήκε την Ευρώπη κατακλυσμένη από σωρεία μύθων, θρύλων, λατρειών και θρησκειών που ξεχύνονταν σε όλη την ήπειρο μαζί με τις νικηφόρες ρωμαϊκές λεγεώνες. Ο Όσιρης και η Ίσιδα, ο Διόνυσος, ο Κρόνος, ο Άττης και η Κυβέλη, η Δήμητρα, ο Λύκος και ο Φαύνος, όλοι αυτοί αναμείχθηκαν με τις θρησκευτικές παραδόσεις των Κελτών, των Σαξόνων, των τευτονικών, γερμανικών και σκανδιναβικών λαών.
Η ρωμαϊκή ηγεμονία, που βρισκόταν στο τέλος της, άρχισε να εξάγει τον χριστιανισμό. H Αγία Ρωμαϊκή Εκκλησία είχε βάλει το λειτουργικό της επίχρισμα πάνω στις αρχαίες παγανιστικές παραδόσεις, αλλά και αυτή η ίδια η λειτουργία είχε σε μεγάλο βαθμό δανειστεί στοιχεία από τη μυθολογική κληρονομιά των μεσογειακών φυλών. Αρχαία πνεύματα, θεοί, λατρείες, ιερά άλση και ναοί ανακαλύφθηκαν και πάλι με καινούρια ονόματα και νέες –χριστιανικές αυτή τη φορά– αξίες.
ν
Η γιορτή των Τρελών
Ενώ οι Πάπες εξαπέλυαν τον πόλεμο ενάντια στην «ειδωλολατρία», το πνεύμα του καρναβαλιού εισέδυε μέσα στην ίδια την Εκκλησία. Ακολουθώντας την αρχαία παράδοση, η Γιορτή των Τρελών ήταν μια σάτιρα της πομπώδους χριστιανικής λειτουργίας, αποκαλύπτοντας την υποκρισία της παπικής εκστρατείας ενάντια στις αρχαίες τελετές.
Η Γιορτή των Τρελών ήταν μια παράξενη χριστιανική γιορτή που διαρκούσε 12 μέρες. Ο κατώτερος κλήρος, οι διάκονοι και οι καλόγεροι συγκεντρώνονταν σε ένα ειδικό συμβούλιο για να εκλέξουν τον «Πάπα» τους. Αυτός ο Πάπας των Τρελών, όπως ονομαζόταν, φορούσε τα άμφια του ποντίφικα και σαν το βασιλιά των αρχαίων Σατουρναλίων εξουσίαζε σε έναν παράλογο κόσμο.
Τη μέρα, που παλιά ήταν αφιερωμένη στο θεό Ιανό και που για τους Χριστιανούς ήταν η γιορτή της Περιτομής, ο Πάπας των Τρελών έκανε τη θριαμβευτική του είσοδο στην εκκλησία, εγκαινιάζοντας το καρναβάλι – μια περίοδο οργιαστικού ξεφαντώματος.
Τον υποδέχονταν οι κληρικοί, ντυμένοι σαν γυναίκες και ζώα! Οι λαϊκοί πάλι ντύνονταν σαν καλόγριες και καλόγεροι και συμμετείχαν χορεύοντας και τραγουδώντας άσεμνα τραγούδια. Μέσα σε ένα πανδαιμόνιο χαράς ο Πάπας των Τρελών έδινε παράλογες ευλογίες και κατάρες. H αγία τράπεζα μεταμορφωνόταν σε τραπεζαρία, όπου οι κληρικοί κάθονταν πίνοντας, τρώγοντας, χαρτοπαίζοντας και βωμολοχώντας. Σύννεφα βρώμικου θυμιάματος από καιόμενα πετσιά γέμιζαν την ατμόσφαιρα της εκκλησίας.
ν
Ο Πάπας των Τρελών καβάλα σε γάιδαρο. Η απομυθοποίηση κάθε θρησκευτικής
ιδεοληψίας. Image: Supplied
ν
Ο εκμαυλισμός έφτανε στο αποκορύφωμά του την τελευταία μέρα, στη γιορτή του γαϊδάρου. Ένας γάιδαρος καλυπτόταν με χρυσό πέπλο και οδηγούνταν στο ιερό. Μια λειτουργία εψάλλετο προς τιμή του ζώου, ενώ η χορωδία εκφωνούσε τα αλληλούια και αμήν. O γάιδαρος ήταν για τον Ιησού ό,τι η λεοπάρδαλη και ο ταύρος για τον Διόνυσο και τον Όσιρη, δηλαδή μια συμβολική εικόνα της κατώτερης φύσης του ανθρώπου ή προσωπικότητας. Μια κοπέλα κρατώντας ένα μωρό στην αγκαλιά ανέβαινε στο ζώο αναπαριστάνοντας έτσι τη φυγή της Μαρίας στην Αίγυπτο. Τότε άρχιζε μια παρωδία λειτουργίας που διαρκούσε πολλή ώρα και τελείωνε με χορό ευχαριστίας και με γκαρίσματα γαϊδουρινά!
Μετά από αυτή τη βέβηλη λειτουργία, οι κληρικοί κρατώντας φανάρια και ανταλλάζοντας άσεμνα αστεία και προσβολές με τους λαϊκούς διέσχιζαν τους συνωστισμένους δρόμους πάνω σε ένα καράβι με ρόδες. Η παράξενη αυτή πομπή σταματούσε μπροστά στα σπίτια των πλουσίων ζητώντας χρήματα και επέστρεφε τελικά στην εκκλησία, όπου το γλέντι συνεχιζόταν με χορούς και θεατρικές φάρσες.
ν
Η φύση αφυπνίζεται
Σύμφωνα με την παράδοση, την περίοδο του καρναβαλιού, επικρατεί το υπερφυσικό στοιχείο. Τα παλιά χρόνια, ο κόσμος πίστευε ότι αυτή ήταν η γιορτή των υπερφυσικών πλασμάτων, όπως είναι τα φαντάσματα, τα ξωτικά, οι νεράιδες και τα πνεύματα του δάσους. Όλα αυτά στην ουσία ήταν οι προάγγελοι του ερχομού της άνοιξης και της ανάστασης της φύσης. Η φύση αρχίζει να μεταμορφώνεται και το ίδιο μεταμορφώνεται και ο άνθρωπος.
Στην Ιταλία ένα από αυτά τα πλάσματα ήταν η Μπεφάνα, μια παραφθορά της λέξης Θεοφάνια. Τα Εκκλησιαστικά Συμβούλια καταδίκασαν αυτή την εικόνα της «Γριάς Μάγισσας» και προσπάθησαν να την ενσωματώσουν στο ημερολόγια σαν Αγία Αγκάθα. Κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού ομοιώματά της κρέμονταν στα παράθυρα και μικρά ειδώλια με τη μορφή της ρίχνονταν στους δρόμους. Σύμφωνα με τον εκχριστιανισμένο θρύλο, η Μπεφάνα είχε δυο παιδιά, το Καρναβάλι και τη Σαρακοστή.
Στα καρναβάλια της Γερμανίας και της Αυστρίας οι άσχημες μάγισσες Πέρστα και Χόλντα έμπαιναν επικεφαλής μια πομπής φαντασμάτων. Όσοι αντιπροσώπευαν την άνοιξη ήταν όμορφα ντυμένοι και φορούσαν χαρούμενες μάσκες, ενώ εκείνοι που αντιπροσώπευαν το χειμώνα και τα κακά πνεύματα ήταν τρομακτικοί στην όψη. Στις βαυαρικές Άλπεις οι «μάγισσες» πηδούσαν τη νύχτα πάνω από τις φωτιές. Οι Ιταλοί και οι Γερμανοί συνήθιζαν να καίνε αχυρένιες μάγισσες στις φωτιές του καρναβαλιού.
Σε διάφορα μέρη της Ευρώπης γίνονταν πομπές συνοδευόμενες με ήχους βούκινων, κουδουνιών και κυμβάλων για να εκδιώξουν τα πνεύματα και τις μάγισσες, όπως ακριβώς οι αρχαίοι Αθηναίοι έδιωχναν τις «Κάρες» στο τέλος της γιορτής των Ανθεστηρίων που γινόταν στις αρχές του Μάρτη.
ν
Ο Κουασιμόδος ως Πάπας των Τρελών. Έργο του Edouard de Beaumont, 1844. Image: Supplied
ν
Σε μερικές πομπές καρναβαλιού στη βόρεια Ευρώπη, βασιλιάς των φαντασμάτων ήταν ο Χαριλο-κινγκ ή Αρλεκίνος. Ήταν αρχηγός μιας διαβολικής στρατιάς πεθαμένων ψυχών που τρόμαζαν και διασκέδαζαν τα πλήθη του καρναβαλιού. Ο διαβολικός Αρλεκίνος ήταν αυτός που ενέπνευσε την ιταλική Κομέντια ντελ Άρτε. Αυτός ήταν που γέννησε μια σειρά από φυσιογνωμίες του καρναβαλιού, όπως τον γαλλικό Πιερότο και την Πουλσινέλ, τη ρωσική Πετρούσκα που ενέπνευσε τον Ιγκόρ Στραβίνσκι και τον δον Κριστόμπαλ του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.
Σύμφωνα με έναν αρχαίο θρύλο ο τρελός γεννιέται την ίδια στιγμή με τον βασιλιά και έχει το ίδιο ωροσκόπιο με αυτόν, γι’ αυτό και είναι ίσος του!
O μαγικός αριθμός του Τρελού είναι το 11 και συμβολίζει ακριβώς την ισότητα αυτή. Στις μεσαιωνικές αυλές είχε το μοναδικό προνόμιο να λέει στο βασιλιά αλήθειες που δεν τολμούσε να ξεστομίσει κανένας άλλος θνητός. Μερικές φορές μιλούσε ποιητικά, άλλοτε ωμά, γελοιοποιώντας την αυλή του βασιλιά, αποκαλύπτοντας τις ίντριγκες, εκθέτοντας τις αδυναμίες των αυλικών, την απληστία και την υποκρισία τους. Πολλά καρναβάλια στην κοιλάδα του Ρήνου αρχίζουν κάθε χρόνο στο 11ο λεπτό της 11ης ώρας της 11ης μέρας του ενδέκατου μήνα, δηλαδή τη μαγική στιγμή του Τρελού.
ν
Το καρναβάλι της Ρώμης
Ο Γκαίτε στα «Ταξίδια στην Ιταλία» περιγράφει το καρναβάλι-μαμούθ στη Ρώμη του 18ου αιώνα. Η ανθρώπινη φαντασία και η δίψα για ελευθερία είχαν βρει ελεύθερο πεδίο δράσης. Εκατοντάδες θεατρικές παραστάσεις δίνονταν σε παλκοσένικα στις πλατείες της πόλης. Ελέγχοντας τη βία και την ακολασία, ο τόνος του καρναβαλιού είχε μετατοπιστεί και είχε βρει καλλιτεχνική έκφραση. Τα θεατρικά έργα και οι ποιητικοί θρύλοι είχαν αντικαταστήσει τις φτηνές φάρσες.
Πολυάριθμες παρελάσεις με αλληγορικά άρματα διέσχιζαν τους δρόμους της Ρώμης και μετείχαν σε αυτές άτομα κάθε ηλικίας και φύλου. Οι βίαιες συγκρούσεις, οι προκλητικές αμφιέσεις και η ανηθικότητα που κάποτε χαρακτήριζαν το καρναβάλι δεν υπήρχαν πια. Το Κολοσσαίο πλημμυριζόταν από πλούσια θεάματα με δεκάδες χιλιάδες μουσικούς, χορευτές και τραγουδιστές.
ν
Η ακολασία ήταν χαρακτηριστικό των καρναβαλιστών της Ρώμης του 18ου αιώνα. Image: Supplied
ν
Την ίδια εποχή, το καρναβάλι της Βενετίας, που τόσο είχε γοητεύσει το λόρδο Βύρωνα με την εξωτική του λαμπρότητα και τον άπειρο πλούτο του, είχε φτάσει σε μνημειώδη έκφραση καλλιτεχνικού πνεύματος. Ήταν ένα διαρκές πανηγύρι, αφού γιορταζόταν έξι μήνες το χρόνο!
ν
O χορός των στοιχείων
Το καρναβάλι θεωρείτο ότι ήταν πολύ ευνοϊκή περίοδος για ανάγνωση οιωνών και σημείων. Οι Αλχημιστές του μεσαίωνα περίμεναν πάντα την κατάλληλη στιγμή –όπου οι θέσεις των άστρων συμπίπτουν με ορισμένους σεληνιακούς και ηλιακούς κύκλους– για να πετύχουν τη μεταστοιχείωση των αγενών μετάλλων. Έτσι και ο καπνός από τις εξαγνιστικές φωτιές του καρναβαλιού αποκαλύπτει οιωνούς για ολόκληρο το χρόνο. Τα κόκαλα από σφαχτά και τα φτερά από κόκορες ανακατεύονταν με στάχτες κι έπειτα ρίχνονταν στα χωράφια για να προστατεύουν τις σοδειές.
Στο Βέλγιο και σε ορισμένα μέρη των Άλπεων χρησιμοποιούνταν σκούπες που «σάρωναν» τον παλιό χρόνο. Στα γαλλικά και γερμανικά καρναβάλια φουσκωμένοι ασκοί από κύστεις γουρουνιών προσδένονταν στα άκρα των ραβδιών με τα οποία άντρες και γυναίκες χτυπιόνταν μεταξύ τους. Πίστευαν πως οι ασκοί περιείχαν πεθαμένες ψυχές.
Η δάφνη, που ήταν απαγορευμένη από τα παπικά συμβούλια του μεσαίωνα, το θυμάρι και το δεντρολίβανο συνδέονταν επίσης με το καρναβάλι. Κρεμούσαν κλαδιά από τα φυτά αυτά στα παράθυρα για να διώχνουν τα κακά πνεύματα. Επίσης, γινόταν και η «μάχη των λουλουδιών». Νεαρά κορίτσια ίππευαν διακοσμημένα άρματα και έριχναν κίτρινες μιμόζες στα πλήθη, ένα έθιμο που επιβιώνει και στα σημερινά καρναβάλια.
ν
Το μυστήριο της Περσόνα
H Αποκριά είναι η γιορτή των μασκοφόρων. H σύνδεση ανάμεσα στις μάσκες και στο καρναβάλι προέρχεται από τις ιερές τελετές που εκτελούνταν κατά την Άνοιξη για να πετύχουν τη γονιμότητα του εδάφους. Οι μάσκες είχαν μαγικό και θρησκευτικό χαρακτήρα και παρίσταναν θεότητες, πνεύματα και ψυχές πεθαμένων που πρόβαλλαν από τον άλλο κόσμο, όπως στο αρχαίο ελληνικό θέατρο Οι πολεμοχαρείς μάσκες υιοθετούνταν για να εκφοβίσουν τον εχθρό και για να προστατεύσουν το πρόσωπο από τα χτυπήματά του.
Το βάψιμο, το τατουάζ και το μασκάρεμα με δέρματα των ζώων, όπως γίνεται με τους τραγοθεούς της Σκύρου, προηγήθηκαν του προσωπείου, της μάσκας, η οποία και η ίδια είναι παμπάλαια. Τα χρυσά προσωπεία των Μυκηνών τοποθετούνται χρονικά στα 1550 – 1500 π.Χ.
ν
Η διαχρονική ανατροπή της τάξης. Στη Σκύρο μεταμφιέζονται προς τιμήν του Φαύνου, τραγο-θεού, προστάτη της γονιμότητας. Image: Supplied
ν
Νεκρικές μάσκες βρέθηκαν επίσης στις περιοχές του αιγυπτιακού, μυκηναϊκού και φοινικικού πολιτισμού. Στην κλασική Ελλάδα, η μάσκα δεν τοποθετείτο πια στο πρόσωπο του πτώματος, αλλά η λατρεία συνέχισε να διατηρεί δεσμούς με τον κόσμο των νεκρών. Λίθινες μάσκες κρέμονταν στους τοίχους των ναών σαν αναθηματικές προσφορές και οι ιερείς επιδείκνυαν μάσκες που παρίσταναν την οργισμένη όψη των θεών. Στον ελληνιστικό κόσμο και στις μυστικές τελετές, συχνά ήταν το σύμβολο του μυητικού θανάτου.
Η βέβηλη χρήση της μάσκας άρχισε πολύ αργότερα. Από τους ναούς πέρασε στο θέατρο, πριν χρησιμοποιηθεί για σκοπούς διασκέδασης. Υπάρχουν ενδιαφέρουσες μάσκες από τερακότα, ενδεικτικές του θεατρικού κόσμου, διατηρούμενες στο μουσείο του νησιού Λιπάρι. Ανάμεσά τους είναι και πολυάριθμα καλούπια μασκών του 4ου αιώνα π.X. που παριστάνουν κωμικούς και τραγικούς χαρακτήρες. Αυτές βρέθηκαν σε τάφους, σαν προσφορές στο Διόνυσο που παρείχε τις ευλογίες του μεταθανάτιου κόσμου σε εκείνους που ήταν μυημένοι στα μυστήριά του (Διονυσιακοί τεχνίτες).
Η μάσκα κρύβει την περσόνα του μασκοφόρου και του προσφέρει μια άλλη περσόνα ή προσωπικότητα. Η παγωμένη έκφρασή της, δημιουργεί στερεότυπους ρόλους που βοηθούν στη διάρθρωση των θεατρικών σχημάτων. Η ελληνική κωμωδία είχε τυπικές μάσκες: ο χωριάτης, ο σφουγγαράς, ο ρουφιάνος, ο συκοφάντης, ο σάτυρος, ο σκλάβος, η μέγαιρα κτλ.
Τελικά, οι μάσκες από το θέατρο μεταφέρθηκαν στους δρόμους πρώτα στις διάφορες διονυσιακές γιορτές της αρχαιότητας και έπειτα στις εκδηλώσεις του καρναβαλιού, της χριστιανικής εποχής. Σήμερα, αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της Αποκριάς και πάντα γοητεύει γιατί θυμίζει το μυστήριο της συνεχούς αλλαγής προσωπικοτήτων, μια διαδικασία που υπαινίσσεται η δοξασία της μετενσάρκωσης.
ν
Ανθεστήρια: οι Απόκριες των αρχαίων Ελλήνων >
Αποκριάτικα τραγούδια απ’ όλη την Ελλάδα – Πώς το τρίβουν το πιπέρι
ν
ν
