Ο Θαλής ο Μιλήσιος και η ηλιακή έκλειψη του 585 π.Χ.
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Στις 28 Μαΐου του 585 π.Χ. συνέβη μια ολική έκλειψη Ηλίου, την οποία είχε προβλέψει ο Θαλής ο Μιλήσιος, ένας από τους Επτά Σοφούς.
Ο Θαλής, που έζησε από το 624 έως το 546 π.Χ., υπήρξε ο πρώτος φυσικός επιστήμονας στον κόσμο. Πηγή: News Media
ν
Ο ΘΑΛΗΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ, που θεωρείται ο αρχαιότερος Έλληνας φυσικός (δηλαδή μελετητής της φύσης των πραγμάτων γενικά), προέβλεψε τον 6ο αιώνα π.Χ. μια έκλειψη Ηλίου που έγινε στις 28 Μαΐου του 585 π.Χ.
Για την πρόβλεψη αυτή από τον Ίωνα σοφό, ο Ηρόδοτος (Ι, 74) γράφει τα εξής: «Την έκτη χρονιά του πολέμου που διεξήγαν (οι Μήδοι και οι Λυδοί) επί ίσοις όροις, έγινε μια μάχη στη διάρκεια της οποίας η μέρα έγινε ξαφνικά νύχτα. Αυτή την αλλαγή της μέρας την είχε προείπει ο Θαλής ο Μιλήσιος στους Ίωνες, τοποθετώντας την χρονικά στη χρονιά στην οποία έγινε πράγματι».
Ο Θαλής, εκτός από φυσικός φιλόσοφος, υπήρξε και δεινός αστρονόμος, αν δεχτούμε τα όσα γράφει γι’ αυτόν ο Διογένης Λαέρτιος (Ι, 23): «Μερικοί πιστεύουν ότι (ο Θαλής) ήταν ο πρώτος που έκανε αστρονομικές παρατηρήσεις και που προέβλεψε ηλιακές εκλείψεις και ηλιοστάσια, όπως λέει ο Εύδημος στην Ιστορία της Αστρονομίας. Γι’ αυτό το λόγο τόσο ο Ξενοφάνης όσο και ο Ηρόδοτος τον θαύμαζαν. Η πληροφορία για τις δραστηριότητές του αυτές επιβεβαιώνεται από τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο».
Και ο Δερκυλίδης, σύμφωνα με τον Θέωνα από τη Σμύρνη, γράφει τα εξής αναφορικά με τις αστρονομικές παρατηρήσεις του Θαλή: «Ο Εύδημος αναφέρει στην Αστρολογία του, ότι ο Οινοπίδης ήταν ο πρώτος που βρήκε τη λόξωση του ζωδιακού και τον κύκλο του μεγάλου έτους, ενώ ο Θαλής ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε την ηλιακή έκλειψη και την μεταβλητή περίοδο των ηλιοστασίων».
Ο τίτλος του έργου του Εύδημου “Αστρολογία” (Αστρολογίαις στο αρχαίο κείμενο), δεν πρέπει να μας ξενίσει, γιατί την εποχή εκείνη αστρονομία και αστρολογία ήταν ένα και το αυτό.
Ο τρόπος με τον οποίο ο Θαλής κατάφερε να προβλέψει την έκλειψη του Ήλιου δεν μας είναι γνωστός. Πιθανόν να κατάφερε να την προβλέψει χρησιμοποιώντας βαβυλωνιακούς πίνακες (αστρονομικές εφημερίδες, όπως θα λέγαμε σήμερα), που ίσως τους βρήκε στις Σάρδεις, ενώ δεν αποκλείεται, από τα όσα αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς, να είχε επισκεφθεί και την Αίγυπτο.
Το βέβαιο είναι ότι γνώριζε τον χρονικό κύκλο που ονομάζεται Σάρος και προερχόταν από την αυτοκρατορία των Χαλδαίων (νεο-Βαβυλώνιοι αστρονόμοι) την πρώτη χιλιετία π.Χ.
Ο Σάρος στην αστρονομία είναι μια χρονική περίοδος ίση με 223 συνοδικούς μήνες ακριβώς, δηλαδή 6585,3213 ημέρες, ή 18 έτη και 11 ημέρες περίπου. Αυτή η περίοδος χρησιμεύει από την αρχαιότητα για την πρόβλεψη των εκλείψεων Ηλίου και Σελήνης. Όταν περάσει ένας Σάρος μετά από μια έκλειψη, ο Ήλιος, η Γη και η Σελήνη επανέρχονται σχεδόν στις ίδιες σχετικές θέσεις, και μια σχεδόν ταυτόσημη έκλειψη θα συμβεί. Είναι ο λεγόμενος «κύκλος του Σάρου». Παρ’ όλα αυτά, η πρόβλεψη του Θαλή αποτελεί αξιοσημείωτο κατόρθωμα.
ν
Η Μικρή Άρκτος, χάρη στο γεγονός ότι η περιστροφή της στον ουρανό είναι μικρότερη, αποτελεί ένα σταθερό σημείο πιο αξιόπιστο από τη Μεγάλη Άρκτο για τον προσδιορισμό του Πολικού Αστέρα. Ο Θαλής υπέδειξε τη σημασία αυτού του αστερισμού στους Μιλήσιους ναυτικούς. Πηγή: News Media
ν
Σε αυτόν επίσης αποδίδεται η ανακάλυψη της Μικρής Άρκτου, που αποτελεί ένα αξιόπιστο σταθερό στοιχείο στον ουρανό, και η σημασία που αυτή είχε στη ναυσιπλοΐα για τα μεγάλα ταξίδια στο ανοιχτό πέλαγος. Έως τότε οι Ίωνες ναυτικοί την αγνοούσαν, αφού η πιο ευδιάκριτη Μεγάλη Άρκτος ή Άμαξα αρκούσε για τα συνηθισμένα ταξίδια.
Ο Θαλής αναφέρεται ως σπουδαίος γεωμέτρης. Κέρδισε μάλιστα τον θαυμασμό των Αιγυπτίων μετρώντας το ύψος των πυραμίδων, βασιζόμενος στο μήκος της σκιάς τους και της σκιάς μιας ράβδου που είχε μπήξει στο έδαφος.
Σε αυτόν αποδίδονται επίσης πολλά θεωρήματα, όπως, για παράδειγμα, αυτό που λέει ότι τα τρίγωνα που έχουν μια πλευρά ίση και τις παρακείμενες γωνίες ίσες είναι ίσα.
Για όλους αυτούς τους λόγους ο Θαλής είχε συμπεριληφθεί στους Επτά Σοφούς, αλλά και γιατί είχε γνώσεις σε όλους τους τομείς της έρευνας, δηλαδή της φιλοσοφίας, της ιστορίας, των φυσικών επιστημών, των μαθηματικών, της μηχανικής, της γεωγραφίας και της πολιτικής. Πρότεινε θεωρίες για να εξηγήσει πολλά από τα φαινόμενα της φύσης, όπως το ότι η Γη είναι σφαιρική και δεν στηρίζεται πουθενά, και έδωσε λογικές εξηγήσεις σε φαινόμενα που έως τότε αντιμετωπίζονταν με τρόπο δεισιδαιμονικό.
ν
Ανέκδοτα για τον Θαλή
Ο Πλάτωνας (Θεαίτητος 174a) διασώζει το πιο γνωστό ανέκδοτο για τον Θαλή –το οποίο επαναλαμβάνει ο Διογένης Λαέρτιος– σύμφωνα με το οποίο μια πνευματώδης και νόστιμη Θρακιώτισσα υπηρέτρια πείραξε τον Θαλή, που μια μέρα, καθώς παρατηρούσε τα άστρα και χάζευε τον ουρανό, έπεσε μέσα σ’ ένα λάκκο∙ του είπε δηλαδή ότι τον έτρωγε η επιθυμία να μάθει τι βρίσκεται στον ουρανό, αλλά του ξέφευγε αυτό που βρισκόταν μπροστά του πάνω στη γη.
Ο Θαλής, όμως, ήταν πέρα για πέρα πρακτικός. Ο Ηρόδοτος (Ι, 170) αναφέρει κάτι σημαντικό: ότι πολύ πριν από την καταστροφή της Ιωνίας, ο Θαλής «συμβούλευσε τους Ίωνες να έχουν ένα μόνο βουλευτήριο που να βρίσκεται στην Τέω (γιατί η Τέως είναι στη μέση της Ιωνίας), ενώ οι άλλες πόλεις θα εξακολουθούσαν να κατοικούνται, αλλά θα θεωρούνταν δήμοι».
Με άλλα λόγια, συμβούλευσε τους Ίωνες να οργανώσουν τις πόλεις τους σε ένα ενιαίο κράτος για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο, καθώς καθεμιά χωριστά δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Πέρσες.
ν
Η Στοά των Ιώνων στην Ιερά Οδό της Μιλήτου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Ένα άλλο παράδειγμα, πάλι από τον Ηρόδοτο (Ι, 75), δείχνει το πρακτικό πνεύμα του Μιλήσιου σοφού. Όταν ο στρατός του Κροίσου, βασιλιά της Λυδίας, έφτασε στον ποταμό Άλυ (ο Άλυς είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Μικράς Ασίας), δεν μπορούσε να περάσει απέναντι, γιατί δεν υπήρχαν γέφυρες. «Τότε ο Θαλής, που ήταν στο στρατόπεδο, έκανε το ποτάμι, που κυλούσε από την αριστερή πλευρά του στρατού, να κυλάει και από τη δεξιά πλευρά επίσης. Και να πώς το κατάφερε αυτό: αρχίζοντας πιο πάνω από το στρατόπεδο, έσκαψε μια βαθιά διώρυγα με σχήμα μισοφέγγαρου, έτσι ώστε το ποτάμι να εκτραπεί από την παλιά του κοίτη, να παρακάμψει το στρατόπεδο περνώντας από την πίσω πλευρά του και, αφού το προσπεράσει, να επανέλθει στην παλιά του κοίτη. Το αποτέλεσμα ήταν ότι το ποτάμι, μόλις χωρίστηκε στα δύο, έγινε διαβατό και από τις δύο πλευρές».
Ο Αριστοτέλης, τέλος, αναφέρει (Πολιτικά Α 11, 1259 a 9) ότι καθώς οι συμπολίτες του «κατηγορούσαν τον Θαλή για τη φτώχεια του, υποστηρίζοντας ότι η φιλοσοφία είναι ανώφελη, αυτός προέβλεψε από το χειμώνα ακόμα, χάρη στις αστρολογικές παρατηρήσεις του, ότι η σοδειά από τις ελιές θα ήταν μεγάλη, οπότε μάζεψε ένα μικρό χρηματικό ποσό και καπάρωσε όλα τα ελαιοτριβεία της Μιλήτου και της Χίου, νοικιάζοντάς τα φτηνά, γιατί δεν βρέθηκε κανείς να πλειοδοτήσει∙ και όταν ήρθε η ώρα, πολλοί ελαιοπαραγωγοί άρχισαν ξαφνικά να ζητούν όλοι μαζί ελαιοτριβεία, οπότε ο Θαλής τους τα νοίκιασε με τους δικούς του όρους κι έβγαλε ένα σωρό λεφτά, αποδεικνύοντας έτσι ότι οι φιλόσοφοι μπορούν να πλουτίσουν εύκολα αν το θελήσουν, αλλά το ενδιαφέρον τους στρέφεται αλλού».
Ανεξάρτητα από το αν τα ανέκδοτα αυτά έχουν ιστορική βάση, δείχνουν με γλαφυρό τρόπο το πώς οι άνθρωποι της εποχής έβλεπαν τους επιστήμονες και τους φιλοσόφους – ως ανθρώπους ακατάλληλους για μια πρακτική δουλειά. (Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα με την εικόνα του αφηρημένου καθηγητή). Η ιστορία με την πνευματώδη δούλα προστέθηκε για να κάνει την όλη κατάσταση πιο πικάντικη. Άλλωστε είναι γνωστό ότι ο Πλάτωνας, που ήταν μεγάλος χιουμορίστας, αρεσκόταν να κοροϊδεύει τους προσωκρατικούς φιλοσόφους.
Θα κλείσουμε αυτή τη σύντομη παρουσίαση με την απόκρυφη ιστορία που αναφέρει ο Καλλίμαχος (Ίαμβος Ι, 52) για το κύπελλο (κατ’ άλλη εκδοχή τρίποδα) που θα απονεμόταν στον σοφότερο εν ζωή άνθρωπο: ο Θαλής ήταν η πρώτη επιλογή, αλλά από μετριοφροσύνη έστειλε το έπαθλο στον Βίαντα, αυτός με τη σειρά του το έστειλε σε κάποιον άλλον από τους Επτά Σοφούς, κι αυτός σε άλλον, έτσι που στο τέλος επέστρεψε στον Θαλή.
