Αμαζόνες: οι γυναίκες πολεμίστριες στο μύθο και την ιστορία

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Από την Αναστασία Νάνου

 

Ποιες ήταν οι Αμαζόνες; Πού και πώς ζούσαν; Ποια ήταν τα κατορθώματά τους και η –μυθολογική έστω– ιστορία τους;

Οι Αμαζόνες της ελληνικής μυθολογίας πιθανότατα δεν είχαν καμιά σχέση με τις γυναίκες πολεμίστριες των στεπών. Πηγή: Supplied
ν

ΣΥΜΦΩΝΑ με την ελληνική μυθολογία οι Αμαζόνες χωρίζονταν σε τρία γένη. Το ένα κατοικούσε στην Καππαδοκία του Πόντου (Μικρά Ασία), με πρωτεύουσα τη Θεμίσκυρα στις εκβολές του Άλυος ποταμού, δηλαδή του σημερινού Κιζίλ. Το άλλο στη Σαρματία ή Σαυροματία, ανάμεσα στον Εύξεινο Πόντο και την Κασπία Θάλασσα. Και το τρίτο στη Λιβύη, δηλαδή σε ολόκληρη την έκταση της βορειοαφρικανικής παραλίας, της Αιγύπτου συμπεριλαμβανομένης.

Υπάρχουν διαφορετικοί μύθοι για την καταγωγή και τα κατορθώματα του κάθε γένους, όλοι όμως συγκλίνουν στην έννοια του κοινού, παρά τα διαφορετικά γένη, «έθνους» των Αμαζόνων.
ν

Οι Αμαζόνες του Πόντου

H παράδοση αναφέρει για τις Αμαζόνες του Πόντου ότι αρχικά ξεκίνησαν μαζί με τους Σκύθες συζύγους τους για να κατακτήσουν τα παράλια του Πόντου. Στην Καππαδοκία όμως, σε μια φονική μάχη, σκοτώθηκαν όλοι οι άντρες. Τότε οι γυναίκες πήραν τα όπλα και σκότωσαν όλους τους εχθρούς.

Συνειδητοποιώντας τότε τη δύναμή τους, έμειναν εκεί, έχτισαν την πόλη Θεμίσκυρα και την ηγεσία τους ανέλαβαν δύο βασίλισσες, η Λαμπηδώ και η Μαρπησία. H πρώτη ασχολιόταν με την εσωτερική πολιτική, όπως θα λέγαμε σήμερα, και η δεύτερη με την εξωτερική πολιτική και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Και οι δύο ελέγχονταν από συμβούλιο γυναικών.

H Mαρπησία ξεκίνησε μια μεγάλη εκστρατεία και έφτασε μέχρι τον Τάναϊ ποταμό (τον σημερινό Ντον), όπου έπεσε ηρωικά σε κάποια μάχη. Τη διαδέχθηκε η κόρη της Ωρείθυια, η οποία δημιούργησε ένα μεγάλο κράτος με βόρειο σύνορο τον Ντον και ανατολικό την Κασπία Θάλασσα και το οποίο περιλάμβανε την Κολχίδα, τη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Στα έργα της Ωρείθυιας συγκαταλέγεται και το χτίσιμο του ναού της Ταυροπόλου Αρτέμιδος.
ν

Χάρτης της Σαρματίας μεταξύ Εύξεινου Πόντου και Κασπίας Θάλασσας (1770). Photo: Wikimedia Commons. Πηγή: Supplied
ν

Τη Λαμπηδώ διαδέχθηκε η Αντιόπη, της οποίας τη ζώνη θέλησε να πάρει ο βασιλιάς του Άργους Ευρυσθέας κι έστειλε τον Ηρακλή σ’ αυτή την αποστολή. O Ηρακλής το κατάφερε, επειδή η Αντιόπη έλειπε με το στράτευμά της στην Ασία.

Σύμφωνα με άλλες πηγές βασίλισσα των Αμαζόνων του Πόντου ήταν τότε η Ιππολύτη, η οποία έδωσε πρόθυμα τη ζώνη της στον Ηρακλή, αλλά η Ήρα έσπειρε ανάμεσά τους τη διχόνοια έως ότου ξέσπασε πόλεμος με αποτέλεσμα να σκοτωθεί η Ιππολύτη.

Υπάρχει και η εκδοχή ότι ο Θησέας εκστράτευσε εναντίον των Αμαζόνων του Πόντου και έφερε μαζί του την Αντιόπη στην Αθήνα, ενώ η Ωρείθυια έλειπε σε εκστρατεία. Οργισμένη η Ωρείθυια, συμμαχεί με το βασιλιά των Σκυθών Σαγέα και επιτίθεται εναντίων της Αθήνας, αλλά τον πόλεμο τον κερδίζει ο Θησέας.

H επόμενη αμαζόνα βασίλισσα του Πόντου, η Πενθεσίλεια, είναι γνωστή από την Iλιάδα του Ομήρου. Πολέμησε στο πλευρό των Τρώων ενάντια στην εισβολή των Αχαιών και σκοτώθηκε από τον Αχιλλέα, ο οποίος την αναγνώρισε ως τη μοναδική αξιόλογη αντίπαλό του.
ν

Ο Αχιλλέας τραυματίζει θανάσιμα τη βασίλισσα των Αμαζόνων Πενθεσίλεια, ενώ επιτίθεται μια άλλη Αμαζόνα κρατώντας στο δεξί χέρι διπλοπέλεκυ. Εθνικό Μουσείο του Policoro, Νότια Ιταλία. Πηγή: Supplied
ν

Οι Αμαζόνες του Καυκάσου

Υπάρχει μια γοητευτική ιστορία που αναφέρει ο Ηρόδοτος, σύμφωνα με την οποία οι Σαυρομάτισσες Αμαζόνες προέρχονται από τις Αμαζόνες του Πόντου. Η ιστορία αυτή έχει ως εξής. Όταν οι Αμαζόνες νικήθηκαν από τους Έλληνες, αυτοί τις έβαλαν στα πλοία τους και ξεκίνησαν για να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Στη διάρκεια όμως του ταξιδιού οι Αμαζόνες εξεγέρθηκαν και κατέλαβαν τα πλοία, τα οποία τελικά εξόκειλαν στις ακτές της Μαιώτιδας λίμνης (Αζοφική Θάλασσα).

Οι Αμαζόνες εγκαταστάθηκαν εκεί και άρχισαν να πολεμούν με τις σκυθικές φυλές που τις περιέβαλλαν. Όταν όμως οι Σκύθες διαπίστωσαν ότι οι αντίπαλοί τους είναι γυναίκες, δεν θέλησαν να συνεχίσουν τον πόλεμο αλλά παρέδωσαν τους νέους τους στις Αμαζόνες για να κάνουν παιδιά. Κι έτσι οι Αμαζόνες, μαζί με τους Σκύθες αυτής της περιοχής, έγιναν οι πρόγονοι της φυλής των Σαρματών ή Σαυροματών που κυριάρχησαν στις στέπες της νότιας Ρωσίας. Είναι οι Πετσενέγκοι που αναφέρουν οι βυζαντινοί χρονογράφοι και των οποίων τις πολεμικές αρετές εκθειάζει η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα.
ν

Οι ευγενείς Σκύθες έκαναν τατουάζ στο σώμα τους και προφανώς αυτά τα στικτά σχέδια πιστοποιούσαν την ανωτερότητα της καταγωγής τους. Πηγή: Supplied
ν

Οι Αμαζόνες αυτές ήταν στικτές, κοσμούσαν δηλαδή το σώμα τους με τατουάζ, πράγμα που πιστοποιούσε την υψηλή κοινωνική τους θέση. Τα τατουάζ τους ήταν όμοια με τα σημερινά και γίνονταν με τη μέθοδο της παρακέντησης. Η τεχνική αυτή επέτρεπε στους καλλιτέχνες να δημιουργήσουν στυλιζαρισμένα σχέδια από κατσίκες, άλογα, ελάφια και λεοπαρδάλεις.

Την τεχνική αυτή οι Αμαζόνες την πήραν από τους Σκύθες ηγεμόνες. Τα σχέδια ήταν κοινά για άντρες και γυναίκες, και εκτός των διακοσμητικών, υπήρχαν και τατουάζ θεραπευτικά. Πρόσφατα σε τάφο πολεμιστή της Σκυθίας βρέθηκε ένα στένσιλ τατουάζ (πρότυπο που χρησιμοποιείται για την αποτύπωση του σχεδίου στο σώμα) μαζί με τα άλλα αντικείμενα που είχαν θαφτεί μαζί του.
ν

Οι Αμαζόνες της Λιβύης

Οι Αμαζόνες της Λιβύης –πάντα σύμφωνα με τον μύθο– είχαν βασίλισσα τη Μύρινα. Αυτή έκανε δύο μεγάλες εκστρατείες. Η μια ήταν στη χώρα των Ατλάντων, τους οποίους γλίτωσε από τις επιδρομές των Γοργόνων. H άλλη είναι και η πιο μεγάλη. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, η Μύρινα έφτασε στην Αίγυπτο, όπου συμμάχησε με τον φαραώ Ώρο, και στη συνέχεια κατέλαβε ολόκληρη τη Μικρά Ασία, τη Θράκη και τα απέναντι νησιά, όπου έχτισε πόλεις στις οποίες έδωσε το δικό της όνομα και τα ονόματα των καλύτερων πολεμιστριών της.

Τέτοιες πόλεις είναι η Μύρινα στη Λήμνο, η Μυτιλήνη στη Λέσβο, η Κύμη, η Πιτάνη και η Πριήνη στη Μικρά Ασία. Ίδρυσε τη λατρεία της Μητέρας Θεάς στη Σαμοθράκη και επεξέτεινε το κράτος της μέχρι τη Συρία. Λέγεται ακόμη ότι οι Αμαζόνες ίδρυσαν και άλλες πόλεις, μεταξύ αυτών τη Σμύρνη, την Έφεσο, την Σινώπη και την Πάφο.

Σύμφωνα με αυτή την παράδοση, το Αιγαίο Πέλαγος πήρες τα’ όνομά του όχι από τον Αιγέα αλλά από την αμαζόνα Αίγη που πνίγηκε σ’ αυτό ακολουθώντας τη βασίλισσά της Μύρινα.
ν

Ο Ηρακλής αντιμετωπίζει τις Αμαζόνες. Μελανόμορφη αττική υδρία του 530 π.Χ. από την ετρουσκική πόλη Βούλτσι. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Αυτά είναι τα τρία γένη των Αμαζόνων. Αλλά μολονότι χωρισμένες σε τρία γένη, όλες οι Αμαζόνες πίστευαν ότι κατάγονται από το θεό του πολέμου Άρη και τη ναϊάδα Αρμονία. Αρχαιότατη κοιτίδα τους ήταν ο ποταμός Ντον, του οποίου το αρχαιότατο όνομα –πιο παλιό κι απ’ το Τάναϊς ήταν Αμαζών. (Τάναϊς λεγόταν ο γιος της Αμαζόνας Λυσίππης που δεν ήθελε τον έρωτα, αλλά τα όπλα, και γι’ αυτό η Αφροδίτη τον καταράστηκε να ερωτευτεί τη μητέρα του. Αυτός τότε έπεσε και πνίγηκε στον ποταμό ο οποίος πήρε τ’ όνομά του, Αμαζών).
ν

Ο Θησέας αντιμετωπίζει τις Αμαζόνες. Λεπτομέρεια από αγγείο. Ο φρυγικός σκούφος και τα βαριά φορέματα της Αμαζόνας υποδηλώνουν την ξενική καταγωγή της. Πηγή: Supplied
ν

Από τον μύθο στην ιστορία

O Στράβων αναφέρει ότι οι Αμαζόνες ονομάστηκαν έτσι επειδή έκοβαν τον δεξιό τους μαστό [χωρίς μαζό (μαστό) ~> α+μαζός ~> Αμαζών], για να μην εμποδίζονται στην τοξοβολία και κρατούσαν τον αριστερό, για να τρέφουν τα παιδιά τους. Κατοικούσαν γύρω από τον ποταμό Θερμόδοντα (ρέει μεταξύ των πόλεων Κερασούντος και Σαμψούντος) και όποτε γεννούσαν, κρατούσαν και ανέτρεφαν μόνο τα κορίτσια.

Άλλοι συγγραφείς αναφέρουν ότι δεν χρησιμοποιούσαν τους μαστούς τους για θηλασμό και ότι έτρεφαν τα παιδιά τους με γάλα διαφόρων εξημερωμένων ζώων (πρόβατα, κατσίκες, αγελάδες).

Μια άλλη παράδοση τις θέλει να τσακίζουν τα πόδια των αρσενικών παιδιών, ώστε να μην είναι ικανά να πολεμήσουν, και, σε μερικές περιπτώσεις, να τα σκοτώνουν ή να τα εγκαταλείπουν.
ν

Ο Ηρακλής αγωνίζεται ενάντια στην Ανδρομάχη, τη βασίλισσα των Αμαζόνων. Τυρρηνικός αμφορέας του 550 π.Χ. Αθήνα, Αρχαιολογικό Μουσείο. Πηγή: Supplied
ν

Οι επίμονοι μύθοι σχετικά με τις Αμαζόνες, τις οποίες μόνο οι κορυφαίοι Έλληνες ήρωες μπορούσαν να νικήσουν, προβληματίζουν για το τι μπορεί να τους προκάλεσε ή τι πραγματικά κρύβεται πίσω τους. Ίσως η καλύτερη εξήγηση να είναι αυτή του Παλαίφατου: «Για τις Αμαζόνες λένε ότι δεν ήταν γυναίκες, αλλά βάρβαροι νέοι άντρες, που φορούσαν ποδήρεις χιτώνες, όπως οι Θρακιώτισσες, έδεναν ταινίες στα μαλλιά τους και ξύριζαν τα πρόσωπά τους. Γι’ αυτό θεωρήθηκαν από τους εχθρούς τους γυναίκες, το γένος τους ονομάσθηκε Αμαζόνες και ήταν ικανότατοι στη μάχη. Εκστρατεία από γυναίκες φυσικά δεν έγινε ποτέ και πουθενά».

Ο πραγματιστής Αρριανός επικαλείται τον Ξενοφώντα, ο οποίος επί κεφαλής των Μυρίων, λιγότερο από ογδόντα χρόνια νωρίτερα από τον Αλέξανδρο, πέρασε από τις περιοχές, όπου υποτίθεται ότι κατοικούσαν οι Αμαζόνες και δεν τις αναφέρει στο έργο του, ενώ αναφέρει όλους τους άλλους λαούς της περιοχής.

Επειδή όμως ο Αρριανός ήταν και δημόσιο πρόσωπο, δεν ήθελε να συγκρουστεί με τις βαθειά ριζωμένες δοξασίες των συγχρόνων του. Λέει λοιπόν ότι θεωρεί σωστούς του μύθους για τον Ηρακλή, που πολέμησε τη βασίλισσα των Αμαζόνων, την Ιππολύτη, και έφερε στην Ελλάδα τη ζώνη της, καθώς και για το Θησέα, που τις νίκησε επικεφαλής των Αθηναίων. Δηλώνει ακόμη ότι αποδέχεται ως ακριβή την αναφορά του Ηροδότου σ’ αυτές και ως δικαιολογημένες τις σχετικές αναφορές των διαφόρων Αθηναίων ρητόρων. Αυτή τη φορά αντί να αντιπαραθέσει την πραγματικότητα στο μύθο, προτίμησε να προσφέρει τη βολική θεωρία ότι οι Αμαζόνες πράγματι υπήρξαν και ότι είναι σωστά όλα όσα γράφτηκαν σχετικά, αλλά ως έθνος είχαν εκλείψει ήδη από την εποχή του Ξενοφώντα.

Τέλος, κατά την άποψη του Αρριανού, όταν το χειμώνα του 324-323 στη Μηδία ο Ατροπάτης έδειξε στον Αλέξανδρο κάποιες γυναίκες που ισχυρίζονταν ότι ήταν Αμαζόνες, αυτές απλώς «ήταν κάποιες βάρβαρες γυναίκες εξοπλισμένες και εκπαιδευμένες για πόλεμο». (Διόδωρος Β 45. Ιουστίνος 2, 4. Απολλόδωρος Β 20, 1. Παλαίφατου Περί απίστων ιστοριών).
ν

Όπως αναφέρει ο Δίων Κάσσιος (Ρωμαϊκή Ιστορία LXII), η Βουδουΐκα, βασίλισσα της κελτικής φυλής των Ικένων στη Βρετανία, οδήγησε 120.000 άνδρες εναντίον των ρωμαϊκών λεγεώνων. Πηγή: Supplied
ν

Συνοψίζοντας

Από τα μυθικά κιόλας χρόνια υπήρξαν αναμφίβολα γυναίκες υψηλής νοημοσύνης και με ανώτερο φρόνημα που πρωταγωνίστησαν στην εποχή τους ακόμη και σε πολέμους – από τις γυναίκες της Τεγέας και του Άργους που συνέτριψαν τον στρατό των Σπαρτιατών έως την Βουδουΐκα (33-61 μ.Χ.), τη βασίλισσα των Βρετανών που οδήγησε 120.000 άνδρες εναντίον των ρωμαϊκών λεγεώνων και ηττήθηκε. Όμως, όπως σημειώνει ο Αρριανός, δεν υπήρξε ποτέ στρατός αποτελούμενος αποκλειστικά από γυναίκες πολεμίστριες.

Είναι φανερό ότι ο μύθος των Αμαζόνων παραπέμπει στην εποχή που λατρευόταν η Μεγάλη Θεά, σύμβολα της οποίας είναι η λάβρυς (διπλοπέλεκυς), η μέλισσα, ο φαλλός και ο ταύρος. Τα σύμβολα δηλαδή όλων των φύλων του ελλαδικού χώρου κατά την περίοδο της μητριαρχίας.

Το ότι επιβίωσε ο θρύλος τους και όχι η ιστορική τους υπόσταση δεν είναι ήττα τους αλλά νίκη, αφού κατάφεραν, έστω κι έτσι, να ξεπεράσουν απανωτά στρώματα επιβεβλημένης λήθης.

Ας τις θυμόμαστε με τα πραγματικά τους ονόματα: Ελένη, Ιφιγένεια, Κλυταιμνήστρα, Ανδρομάχη, αλλά και Μπουμπουλίνα και Δέσπω (ηρωίδα του Σουλίου πριν την Επανάσταση του 1821) και Μαντώ Μαυρογένους και πολλές άλλες που υπήρξαν και θα υπάρξουν…
v

© 2017 Youmagazine.gr

 

---