Σάμος: το νησί με τα μυστηριώδη τεχνουργήματα

4 Αυγούστου 2017 Κατηγορία Αρχαία Ελλάδα

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Από τον Νίκο Κατσινόπουλο

Τα μουσεία στο νησί του Πυθαγόρα, του Ευπαλίνου και του Επίκουρου είναι γεμάτα από μοναδικά και συναρπαστικά έργα τέχνης, πολλά από τα οποία
είναι αινιγματικά.

Ένα από τα παράξενα αντικείμενα που υπάρχουν στην Σάμο περιγράφεται ως «χάλκινο επίθημα ρυμού, του ξύλου της άμαξας με το οποίο ζεύονται οι ίπποι», αλλά μοιάζει περισσότερο με… υποβρύχιο! Παρατηρήστε την προπέλα μπροστά και τον τιμονιέρη στο πίσω μέρος. Πηγή: “Σάμος: Τα αρχαιολογικά μουσεία” (Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση).
ν

ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ευλογημένα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, η Σάμος έχει μια μακρά ιστορία, η οποία χρονολογείται από το 4000 π.Χ. Το νησί είναι γνωστό για τις μεγάλες προσωπικότητες που παρείχε στην ελληνική και παγκόσμια ιστορία, όπως τον Πυθαγόρα, τον φιλόσοφο Επίκουρο, τον αστρονόμο Αρίσταρχο που φέρεται να σχεδίασε τον πρώτο ηλιοκεντρικό χάρτη, ενώ κατά πολλούς είναι η γενέτειρα του Αισώπου.

Στη Σάμο παρήχθησαν τα πρώτα χάλκινα αγάλματα, ενώ τα αγγεία του νησιού ήταν ξακουστά το 550 π.Χ.

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σάμου υπάρχει ένας αρχαϊκός Κούρος, με αιγυπτιακές επιρροές, που είναι το μεγαλύτερο σωζόμενο άγαλμα εκείνης της περιόδου.

Η Σάμος είναι τέλος γνωστή για το περίφημο Ηραίον, τον μεγαλύτερο ναό που έχει κατασκευαστεί ποτέ, και για το Όρυγμα του Ευπαλίνου, ένα θαύμα μηχανικής που σώζεται μέχρι σήμερα.

Η ονομασία «Σάμος» θεωρείται ότι είναι φοινικικής προέλευσης και σύμφωνα με τον γεωγράφο Στράβωνα, το όνομα σημαίνει «ύψος κοντά στην ακτή», πιθανότατα λόγω των υψηλών βουνών του νησιού.

Η Σάμος ήταν φημισμένη στην αρχαιότητα, όχι μόνο για το ευωδιαστό κρασί της, αλλά επειδή αποτελούσε σημαντική ναυτική δύναμη, τέτοια που οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, όπως οι Αιγύπτιοι, επιζητούσαν τη συμμαχία της. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, η πόλη της Σάμου ήταν η καλύτερη πόλη τόσο μεταξύ των Ελλήνων όσο και των «βαρβάρων».

Από όλα τα νησιά της Ελλάδας είναι αυτό που βρίσκεται πιο κοντά στην Ιωνία, από την οποία τη χωρίζει το Στενό της Μυκάλης πλάτους μόλις 1.300 μ. (ο επταστάδιος πορθμός στην αρχαιότητα), που στο ύψος του Ποσειδωνίου έχει πλάτος γύρω στα 750 μέτρα (ελληνικά χωρικά ύδατα).

Εκτός από τις κορυφές του όρους Κερκετεύς (υψόμετρο 1.443 μ.), όλο το υπόλοιπο νησί καλύπτεται από οργιαστική βλάστηση. Πυκνά δάση, ελιές, αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα καλύπτουν σχεδόν όλη την έκτασή της από τα υψώματα των βουνών μέχρι τις ακτές.
ν

Οι νύμφες της θάλασσας

Υπάρχουν πολλές παραδόσεις σχετικά με την προέλευση του νησιού. Σύμφωνα με το μύθο, οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Νηρηίδες, νύμφες της θάλασσας, οι οποίες κατείχαν σημαντικές απόκρυφες γνώσεις. Οι Νηρηίδες ήταν θεότητες που συνόδευαν τον θεό Ποσειδώνα, τον κύριο του κόσμου, και βοηθούσαν τους ναυτικούς να καταπολεμήσουν τις καταιγίδες και να ταξιδεύουν με ασφάλεια στα απροσδόκητα νερά του Αιγαίου. Μια από τις πιο φημισμένες Νηρηίδες ήταν η μητέρα του Αχιλλέα, η Θέτις.
ν

Ποσειδώνας και Αμφιτρίτη, μια από τις πενήντα Νηρηίδες. Ψηφιδωτό ρωμαϊκής περιόδου από την Κωνσταντίνη (Αλγερία). Μουσείο του Λούβρου. Πηγή: Theoi. Image: Supplied
ν

Λέγεται ότι οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Πελασγοί που θεωρούνται πρόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο πρώτος βασιλιάς της Σάμου ήταν ο ημίθεος Αγκαίος, γιος του θεού Ποσειδώνα και της Αστυπάλαιας, ο οποίος πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο Αγκαίος ήταν βασιλιάς των Λελέγων της Σάμου και γυναίκα του ήταν η Σαμία, κόρη του Μαιάνδρου.

Προστάτιδα του νησιού ήταν η θεά Ήρα, η οποία, σύμφωνα με τη μυθολογία, γεννήθηκε στην Σάμο. Προς τιμήν της ο τύραννος Πολυκράτης άρχισε την ανέγερση ενός γιγαντιαίου ναού, διαστάσεων 55×108 μέτρα, ο οποίος, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ήταν «ο πιο μεγάλος ναός» που είδς ποτέ.

Το Ηραίο, οι κίονες του οποίου είχαν ύψος 18 μέτρα, άρχισε να χτίζεται γύρω στα 570-560 π.Χ. υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Ροίκου και του καλλιτέχνη Θεόδωρου. Αυτό όμως το θαύμα της ιωνικής αρχιτεκτονικής καταστράφηκε από σεισμό λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωσή του.
ν

Το Ηραίο της Σάμου σε αναπαράσταση του Γιώργου Γιώνα. Πηγή: Supplied
ν

Ένα άλλο θαύμα είναι το Ευπαλίνειο Όρυγμα, έργο του Μεγαρίτη αρχιτέκτονα Ευπαλίνου, το οποίο κατασκευάστηκε γύρω στα 550 με 530 π.Χ. Πρόκειται για μια σήραγγα μήκους 1.036 μέτρων, μέσα στο βουνό που σήμερα ονομάζεται Κάστρο, η οποία ενώνει τις διαμετρικά αντίθετες πλαγιές του. Το έργο χρησίμευε σαν υδραγωγείο, για τη μεταφορά νερού στο Πυθαγόρειο, όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Σάμου, αλλά και σαν δρόμος.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ήταν ότι ανοίχθηκε ταυτόχρονα και από τις δυο πλευρές του βουνού, δηλαδή το όρυγμα ήταν αμφίστομον όπως το χαρακτήρισε ο Ηρόδοτος. Οι δυο σήραγγες συναντήθηκαν στο μέσον με αξιοθαύμαστη ακρίβεια, κάτι που ήταν σημαντικό επίτευγμα για τα τεχνολογικά δεδομένα της εποχής. Ένα μέρος του ορύγματος είναι σήμερα επισκέψιμο.
ν

Το Ευπαλίνειο Όρυγμα, μήκους 1.036 μέτρων, είναι ένα από τα αριστουργήματα της αρχαίας μηχανικής. Image: Supplied
ν

Μυστηριώδη τεχνουργήματα

Ο μεγάλος πολιτισμός του νησιού αντανακλάται στα μουσεία της Σάμου, τα οποία περιέχουν ένα ευρύ φάσμα πολύ εντυπωσιακών και συνάμα παράξενων αντικειμένων. Οι πρώτες αρχαιολογικές ανασκαφές έγιναν το 1812 από Βρετανούς αρχαιολόγους και συνεχίστηκαν από Γερμανούς αρχαιολόγους το 1900.

Τα ευρήματα υπογραμμίζουν τη σημασία του νησιού ως πολιτιστικού κέντρου στον αιγιακό κόσμο, καθώς η επιρροή της Σάμου είχε απλωθεί σε όλη την λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου. Αρκετά από αυτά εμφανίζουν επιρροές από τον μινωικό, μυκηναϊκό και αιγυπτιακό πολιτισμό, αλλά και από τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας.

Ας δούμε όμως μερικά από τα αρχαία τεχνουργήματα της Σάμου, όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο “Σάμος: Τα αρχαιολογικά μουσεία” (Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση).

Σύμφωνα με το βιβλίο, το παράξενο χάλκινο τεχνούργημα που εμφανίζεται στην αρχή του άρθρου περιγράφεται ως «ρυμός έλξεως μιας άμαξας από την οποία λείπουν τα άλογα». (Ρυμός είναι το μακρύ ξύλο στο οποίο δένονται τα άλογα για να κινήσουν την άμαξα). Υπάρχουν ωστόσο μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία: α) οι ανθρώπινες φιγούρες έχουν μια πολύ ασυνήθιστη εμφάνιση με μυτερά πρόσωπα και ασυνήθιστα μακρύ λαιμό, β) το σχήμα του ρυμουλκούμενου οχήματος δεν μοιάζει καθόλου με άμαξα (μοιάζει περισσότερο με υποβρύχιο!), γ) μπροστά υπάρχει κάτι που μοιάζει με προπέλα, και δ) η φιγούρα στο πίσω μέρος φαίνεται να κρατά κάτι που μοιάζει με τιμόνι.

Ένα άλλο περίεργο αντικείμενο είναι μια χάλκινη προμετωπίδα αλόγου με παραστάσεις τεσσάρων γυναικείων μορφών ρησκευτικού συμβολισμού. Η μια γυναίκα πατώντας σε κεφαλή ταύρου κρατά στα χέρια της άλλες δύο κεφαλές, ενώ πάνω από αυτήν άλλες τρεις γυναίκες κρατούν με τα χέρια το στήθος τους.
ν

Χάλκινη προμετωπίδα αλόγου που αφιερώθηκε στο ναό της Ήρας τον 7 αι. π.Χ.
Πηγή: “Σάμος: Τα αρχαιολογικά μουσεία” (Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση).
ν

Το ανάθημα είναι του 9ου αι. π.Χ. και έχει επάνω του χαραγμένη επιγραφή στην αραμαϊκή γλώσσα ότι είχε προσφερθεί ως δώρο στον ηγεμόνα Αζαέλ από την κοιλάδα Μπασάν της Συρίας. Δύο αιώνες αργότερα αφιερώθηκε στο Ηραίο.

Πιθανόν το ανάθημα αυτό να δείχνει με συμβολικό τρόπο τη σύνδεση του ανώτερου κόσμου με τον κατώτερο, του Ήλιου με τη Γη. Οι κεφαλές του ταύρου δείχνουν το γήινο στοιχείο, ενώ ο φτερωτός ηλιακός δίσκος στην κορυφή το κατερχόμενο πνευματικό στοιχείο που διαπερνά τα πάντα μέσα από την τριάδα Δημιουργία – Συντήρηση – Καταστροφή.

Παραθέτουμε μερικές ακόμη εικόνες που δείχνουν ορισμένα από τα αινιγματικά έργα τέχνης που βρέθηκαν στο νησί. Οι εικόνες προέρχονται από το βιβλίο των Κωνσταντίνου Τσάκου και Μαρίας Βιγλάκη “Σάμος: Τα αρχαιολογικά μουσεία”.
ν

Χάλκινο ειδώλιο ανθρωπόμορφου φτερωτού αίγαγρου με κέρατα και καπέλο. Σύμφωνα με τον κατάλογο του μουσείου, πρόκειται για χάλκινη λαβή σκεύους του 9ου/7ου αι. π.Χ., το οποίο ήρθε στη Σάμο από τη Βόρεια Συρία, θα μπορούσε όμως να εικονίζει κι ένα πείραμα γενετικής.
ν

Κυπριακό ειδώλιο ανδρικής μορφής με κριάρι στους ώμους (τελευταίο
τέταρτο 7ου/μέσα 6ου αι. π.Χ.) – σύμβολο του Καλού Ποιμένα που συναντάμε
αιώνες αργότερα στον χριστιανισμό.
ν

Αυτό το περίεργο πήλινο ειδώλιο του 3ου αι. π.Χ. θεωρείται ότι παριστάνει τη Βαυβώ, την ακόλουθο της Δήμητρας που με αυτή τη μεταμόρφωσή της έκανε τη θεά να γελάσει, ξεχνώντας τη λύπη της για τον χαμό της Περσεφόνης. Θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί ένδειξη γενετικών πειραμάτων ή να είναι απόηχος μιας πολύ παλιάς εποχής, κατά την οποία οι μορφές των ανθρώπων δεν ήταν ολοκληρωμένες, αλλά ατελείς.
ν

Πολύχρωμα γυάλινα ληκύθια για αρώματα (1ος αι. μ.Χ.) που θυμίζουν φιάλες εργαστηρίου χημείας.
ν

Ορειχάλκινο αγαλματίδιο άνδρα συριακής καταγωγής.
ν

Αριστερά: χυτό χάλκινο αγαλματίδιο γυμνής κόρης με κινητά μέλη, ένθετα μάτια και πόλο στο κεφάλι (9ος/6ος αι. π.Χ.). Δεξιά: χάλκινο σύμπλεγμα δαιμονικής μορφής σε αποτρεπτικό ρόλο, με τύμπανο στα αριστερό χέρι και στέμμα από φτερά, όπως ένας Σαμάνος. Πρόκειται πιθανόν για τον αιγύπτιο δαίμονα Μπες, ο οποίος κάθεται στους ώμους μουσικού που παίζει διπλό αυλό.
ν

Ειδώλιο με επιρροές του μινωικού πολιτισμού. Οι τεράστιες κόγχες των ματιών είναι άδειες,
όπως και στα γιγαντιαία αγάλματα Μοάι στο Νησί του Πάσχα.
ν