Κατάρες και μαγικές επωδοί στον αρχαίο κόσμο

5 Οκτωβρίου 2017 Κατηγορία ΘΕΜΑΤΑ, Αρχαία Ελλάδα

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Youmagazine Newsroom

Κατάρες και μαγικές επικλήσεις συναγωνίζονται σε διεθνές επιστημονικό συμπόσιο προς τιμήν του καθηγητή αρχαιολογίας Γ. Βελένη.

Αγαλματίδια αρχαίας… βουντού. Οι βελόνες ήταν πάντοτε 13. Αριστερά: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Δεξιά: Μουσείο του Λούβρου. Image: Supplied
ν

Η ΜΑΓΕΙΑ ή γοητεία ήταν ένα ευρύτατα διαδεδομένο θέμα στον αρχαίο κόσμο, που εκτελείτο σε καθημερινή βάση και περιλάμβανε ξόρκια και κατάρες (επωδές), μαγικές φράσεις (κατάδεσμοι), φυλακτά (περίαπτα), ενισχυτικά φάρμακα, αλλά και θανατηφόρα δηλητήρια (φαρμακεία). Ο σημερινός διαχωρισμός της μαγείας, της δεισιδαιμονίας, της θρησκείας, της επιστήμης και της αστρολογίας δεν ήταν τόσο ξεκάθαρος στον αρχαίο κόσμο. Η μυστηριώδης αυτή τέχνη, για καλό ή κακό, ασκείτο από μάγους και μάγισσες, στους οποίους προσέφευγαν εκείνοι που αναζητούσαν κάποια βοήθεια στην καθημερινή τους ζωή για να ξεπεράσουν αυτό που έβλεπαν ως εμπόδιο στην ευτυχία τους.

Οι ερωτικές υποθέσεις, για την προσέλκυση του ποθούμενου προσώπου ή για την απομάκρυνσή του από τον αντεραστή, κυριαρχούσαν στον κόσμο της μαγείας:

Αποστρέφω την Εύβουλαν από Αινέα, από του προσώπου, από των οφθαλμών, από του στόματος, από των τιθθίαν από τας ψυχάς από τας γάστρος, από του… αφ’ όλου του σώματος αποστρέφω Εύβουλαν απ’ Αινέα… (μέρος του περιεχομένου κατάδεσμου που βρέθηκε σε πηγάδι στην περιοχή της Νεμέας του ύστερου 4ου αιώνα π. Χ., και είχε στόχο να δημιουργήσει την απομάκρυνση και τη διακοπή της ερωτικής σχέσης προφανώς από κάποιον ή κάποιαν αντίζηλο).

Ερμή Εκάτη Πλούτωνα Ερινύες Κόρη Περσεφόνη Μοίρες τω Κέρβερω (…) και φρίκη και καθ’ ημέραν καθημερινώ πυρετώ (…) και (…) στόμα, ώμους, βραχίονας, στήθος, στόμαχον, νώτον, υπογάστριον, μηρούς, αιδοίον… (απόσπασμα κατάδεσμου από την Αττική της κλασικής περιόδου).
ν

Χρυσό φυλαχτό με επίκληση στον θεό Απόλλωνα. Image: Supplied
ν

Ένα χρυσό εγχάρακτο έλασμα από την Εύβοια ή τον Κνίδο, του 6ου αιώνα π.Χ., έχει την ακόλουθη παρακλητική επιγραφή (σε μετάφραση):

Παράκληση στον θεό Φοίβο Απόλλωνα που κυβερνά τον άνθρωπο∙ αφαίρεσε από αυτόν την οινοποσία, για να μπορεί να σηκώσει τα όπλα και να διασχίσει το εχθρικό στρατόπεδο για να ελευθερώσει τους αιχμαλώτους.

Κατάρες, αρές, κατάδεσμοι και αναθεματίσματα με ανατομικές λεπτομέρειες, επίκληση φλογερών πυρετών και παθών, ειδώλια διατρυπημένα σε 13 (!) σημεία του σώματος (βουντού ή… βελονισμός για την ίαση των πασχόντων από φλογερό έρωτα;), μαγικά κείμενα με κατάρες που γράφονταν σε μολύβδινα πινακίδια, από την κλασική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια και τη σύγχρονη εποχή, ανέσυρε από… τάφους, πηγάδια και ιερά χθόνιων θεοτήτων στη Νεμέα, την Κω, την Αττική, την Κρήτη, αλλά και ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, η εισηγήτρια του επιστημονικού (αρχαιολογικού) συνεδρίου, που διεξάγεται 4-7 Οκτωβρίου, στο αμφιθέατρο του μουσείου της αρχαίας αγοράς, στη Θεσσαλονίκη.
ν

Αρχαίο ελληνικό ειδώλιο «μαύρης» μαγείας ή γοητείας, όπως ονομαζόταν στα παλιά χρόνια, από τη λέξη γόος = θρήνος. Image: Supplied
ν

«Την κατάρα μου νάχεις… Αρές και κατάρες από την αρχαιότητα μέχρι τους νεότερους χρόνους» ήταν ο μάλλον…. ανησυχητικός τίτλος (για την πρώτη, εισαγωγική, βραδιά του Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου προς τιμήν των 75 χρόνων του ομότιμου καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Γεωργίου Βελένη.

… «Όπως σαπίζουν και λιώνουν τούτοι οι νεκροί έτσι κι εσύ να λιώσεις»… ήταν οι πρώτες λέξεις της εισηγήτριας Όλγα Δημητρίου, η οποία έσπευσε να διευκρινίσει πως αυτά τα λόγια ήταν γραμμένα πάνω σε πανιά, μέσα σε έναν τάφο της νεότερης εποχής, που ανακάλυψαν οι μελετητές Eva και Richard Blum, στις αρχές της δεκαετίας του ’60, μελετώντας τις λαϊκές δοξασίες της υπαίθρου, στο χωριό Δοξαρό της Κρήτης.

«Η ερωτική αποκλειστικότητα είναι το βασικό αίτημα και η καύση είναι η επιθυμητή τιμωρία, όπως τόσους αιώνες πριν… Είναι εντυπωσιακή η επιβίωση αντίστοιχων πρακτικών διαχρονικά […] Οι ερωτικοί κατάδεσμοι είναι πολύτιμοι γιατί, πέρα από κάθε άλλη συμβολή τους διεπιστημονικά, αποτυπώνουν τις σχέσεις των δύο φύλων, τουλάχιστον κάποιες όψεις τους, σε βάθος χρόνου […] Η βιαιότητα των συναισθημάτων και η λεκτική ωμότητα που αποτυπώνονται στους ερωτικούς κατάδεσμους απέχουν πολύ από τα εγκλήματα πάθους. Ωστόσο, ερμηνεύονται μέσω μιας κοινής βάσης, αυτής της απολυτότητας του ερωτικού συναισθήματος και της ατελούς ανθρώπινης φύσης που ελπίζει και απαιτεί “ο νους και ο λογισμός της/του να είναι μόνον δι’α τα μένα”…», ανέφερε η εισηγήτρια-αρχαιολόγος αναφερόμενη και σε κείμενο (Ιατροσόφιον του 1799), σύμφωνα με το οποίο «[…] ως καθώς καίεται και βράζει ετούτο το αβγό, έτσι να καίεται και η καρδιά της και τα φυλλοκάρδια της και τα σωθικά της διά τα μένα, να μη πορή να φάγη ούτε να πίη ούτε να κάμη ούτε να κοιμηθή ούτε όρεξιν να έχη να ιδή τον κόσμον, ο νούς της και ο λογισμός της να είναι διά τα μένα».

Νωρίτερα –στη διάρκεια της εισήγησης– προσδοκώμενη, αλλά και επεξηγηματική, υπήρξε η «καταφυγή» της στον αρχαίο τραγικό Ευριπίδη (Μήδεια), σύμφωνα με τον οποίο «δεν υπάρχει οργή πιο φοβερή και αθεράπευτη από αυτή που γεννιέται ανάμεσα σε ανθρώπους που είχαν αγαπηθεί».
ν

Χαράγματα υπέρ υγείας

Οι επικλήσεις και καταφυγές, όμως, στους θεούς (κι όχι μόνο στις χθόνιες θεότητες), δεν γίνονταν αποκλειστικά για ερωτικά ζητήματα. Σε εγχάρακτο μολύβδινο έλασμα του 4ου π.Χ αιώνα (επικοινήται θεός αγαθά τύχα – Ζορκίς τωι Διί τω Ναώ και ται Διώναι πρείτου παιδίου του αυτάς υιού…) που εντοπίστηκε το 2015 στα θεμέλια ιεράς οικίας στη Δωδώνη ήταν χαραγμένη «Η αγωνία της Ζορκίδος», η οποία, σύμφωνα με την αρχαιολόγο-εισηγήτρια Ελένη Σκαλιστή και το ομότιτλο θέμα της εισήγησής της, συνίστατο στην αγωνία της «αιτούμενης» Ζορκίδος για την υγεία (των ματιών) του εγγονού της και για το… σε ποιον θεό θα έπρεπε να θυσιάσει για να ιαθεί (τινί θεών θύουσα… και τας νόσου παύσαι).

Το εγχάρακτο έλασμα πάχους ενός χιλιοστού, ύψους 1,15 εκατοστών και μήκους 2,5 εκατοστών, σε οκτώ αναδιπλούμενα μέρη, ήταν ένα από τα δεκάδες που εντοπίστηκαν κατά καιρούς στο Μαντείο της Δωδώνης που εξειδικευόταν, όπως αποδεικνύεται, σε χρησμούς για τις παθήσεις των ματιών (μια από τις πλέον συνήθεις ασθένειες της εποχής και της ευρύτερης περιοχής, μετά τον πυρετό και την ποδάγρα).
ν

Ψηφιδωτό από την Λέπτιδα (Leptis Magna, ελλ. Νεάπολις) της Λιβύης του 2ου αι. μ.Χ. με τα διάφορα είδη μονομάχων, ανάλογα με τον οπλισμό που έφεραν. Από αριστερά: ένας Θράκας μάχεται με έναν Μυρμίλλονα, ένας Οπλομάχος στέκεται όρθιος, ενώ ένας άλλος Μυρμίλλων λέει κάτι στον επόπτη (διαιτητή). Image: Supplied
ν

Ο δικτυοβόλος, ο γιατρός των κοριτσιών

Με αφορμή εννέα ταφικά ανάγλυφα μονομάχων –του δεύτερου μισού του 2ου αιώνα έως το πρώτο μισό του 3ου αι. μ.Χ.– που βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, η εισηγήτρια αρχαιολόγος Αγγελική Κουκουβού, βασιζόμενη στα επιγραφικά τους τεκμήρια, παρέθεσε αναλυτικά στοιχεία για τα είδη της απεικόνισής τους.

Τα μνημεία αυτά (που έστηναν για λογαριασμό των νεκρών οι σύζυγοι ή σύντροφοί τους) διακρίνονται, ανάλογα με τον οπλισμό που φέρουν, σε βαριά οπλισμένους σεκούτορες και μυρμίλλονες, και σε ελαφρότερα οπλισμένους ρετιάριους που ήταν οπλισμένοι μόνο με τρίαινα, δίχτυ και ξιφίδιο.

Αναφέρονται επίσης τα εντυπωσιακά παρωνύμια (Πειθέρως, Λεύκασπις, Ίππαρχος ή Στρόβειλος) ακόμα και οι σχολές των μονομάχων που σύμφωνα με το επιγραφικό υλικό λειτουργούσαν στην πόλη (μια αυτοκρατορική και μια ιδιωτική της οποίας τα μέλη μάλιστα είχαν συγκροτήσει σύλλογο).

Στην άκρως τεκμηριωμένη εισήγηση δεν αποφεύχθηκαν αναφορές στις… «πολλές όψεις αυτής της τελετουργικής θεσμοθετημένης βίας που αποτέλεσε ένα από τα ισχυρότερα σύμβολα του ρωμαϊκού κόσμου, την αυτοκρατορική προπαγάνδα, τη διάδοση του ρωμαϊκού πολιτισμού και την ενσωμάτωση των πληθυσμών, τη χειραγώγηση των μαζών, την αύξηση του κύρους μιας πόλης και την πολιτική και κοινωνική ανέλιξη της άρχουσας τάξης της, η οποία, μέσω του θεσμού της ευεργεσίας, προσέφερε στο κοινό τα δαπανηρά αυτά θεάματα, «λειτουργίες, τις οποίες υπηρέτησαν με τη ζωή τους οι αγωνιστές της αρένας από τη Θεσσαλονίκη…»
ν

Μαγικό βιβλίο αποτελούμενο από επτά σελίδες που περικλείονται από εξώφυλλα με τα κεφάλια μιας γυναίκας και ενός γενειοφόρου άνδρα. (300 έως 500 μ.Χ.) Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Και η Αγγελική Κουκουβού κατέληξε λέγοντας πως «δεν είναι τυχαίο ότι ο μονομάχος προσλαμβάνει στη συνείδηση του λαού μια συμβολική διάσταση και ανυψώνεται στο επίπεδο του λαϊκού ήρωα που ενσαρκώνει μια αντίφαση: την συνύπαρξη της ατίμωσης και της αίγλης».

Η μαγική γοητεία και ο ερωτισμός που περιέβαλε τους μονομάχους, τους μεταμόρφωνε σε ινδάλματα με πλήθος θαυμαστών και των δύο φύλων. Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές σε αυτούς στα αρχαία “γκραφίτι”: «Ο δικτυοβόλος, ο γιατρός των κοριτσιών, το βράδυ, το πρωί, και τις άλλες ώρες…»

Υπογραμμίζοντας μάλιστα πως «η εξέταση του φαινομένου απαιτεί να παραμερίσει κανείς τις σύγχρονες αντιλήψεις και ευαισθησίες για την ηθική της παρουσίασης ενός αγώνα θανάτου, καθώς η πολιτική ορθότητα δεν είχε θέση στον αρχαίο κόσμο», η εισηγήτρια κατέληξε πως: «Τα ρωμαϊκά παιχνίδια θανάτου συνεχίζουν να εμπνέουν και σήμερα τη σύγχρονη κουλτούρα, αλλά και να αναλύονται με ψυχοπαθολογικούς όρους σαν μηχανισμός που λειτουργούσε ως βαλβίδα αποσυμπίεσης της συναισθηματικής και κοινωνικής έντασης που συσσωρευόταν στις μάζες, μηχανισμός αντίστοιχος με τη σημερινή προβολή της βίας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης».

Στο τετραήμερο (ολοκληρώνεται το Σάββατο) Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο προς τιμή του ομότιμου καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Γεωργίου Βελένη μετέχουν με εισηγήσεις τους περισσότεροι από 100 επιστήμονες από την Ελλάδα και το εξωτερικό και παρουσιάζουν ανακοινώσεις για την Αρχαία, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Ιστορία και Αρχαιολογία, την Αρχιτεκτονική, τη Ζωγραφική, τη Γλυπτική, τη Μικροτεχνία, την Επιγραφική και άλλους συναφείς κλάδους της επιστήμης.