Γυναίκες της σκέψης και της φιλοσοφίας στον αρχαίο κόσμο

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Από την Γεωργία Μεταξά
ν

 

Γυναίκες φιλόσοφοι του αρχαίου κόσμου

Αφιέρωμα στις γυναίκες που ασχολήθηκαν με τη μητέρα των επιστημών, τη Φιλοσοφία, αλλά δεν έτυχαν της αναγνώρισης των αρρένων συναδέλφων τους, παρ’ όλο που έγραψαν μερικά σπουδαία έργα.

Ο Σωκράτης με έναν μαθητή του συνομιλούν με την Διοτίμα. Franz Caucig (1810). Image: Supplied

 

Αισάρα από τη Λευκανία (4ος-3ος αιώνας π.Χ.)

Πυθαγόρεια φιλόσοφος από τη Λευκανία της Κάτω Ιταλίας. Έγραψε πραγματεία Περί της ανθρωπίνης φύσεως στη δωρική διάλεκτο, της οποίας απόσπασμα σώζεται στον Στοβαίο (i. 49. 27). Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της, καταγόταν από την Αρέσα, που ήταν κόρη του Πυθαγόρα και της Θεανώς. Ένας συγγραφέας ονόματι Αρέσας από τη Λευκανία αναφέρεται από τον Ιάμβλιχο στον Βίο του Πυθαγόρα (266), αλλά πρόκειται μάλλον περί λάθους.

Η Αισάρα υποστηρίζει ότι μελετώντας τη δική μας ανθρώπινη φύση (και συγκεκριμένα την ανθρώπινη ψυχή) μπορούμε να ανακαλύψουμε όχι μόνο το φυσικό φιλοσοφικό υπόβαθρο για όλο το ανθρώπινο δίκαιο, αλλά και να διακρίνουμε την τεχνική δομή της ηθικής, τους νόμους της ηθικής ψυχολογίας και της φυσικής ιατρικής:

«Η ανθρώπινη φύση μου φαίνεται ότι παρέχει το πρότυπο δικαίου και δικαιοσύνης τόσο για το σπίτι όσο και για την πόλη».

Η Αισάρα διαιρεί την ανθρώπινη ψυχή σε τρία μέρη: στο νου που σκέπτεται, κάνει κρίσεις και παίρνει αποφάσεις, στο πνεύμα που δίνει στον άνθρωπο θάρρος και δύναμη και στο επιθυμητικό που περιέχει τα αισθήματα της αγάπης και της φιλίας.

Το καθένα από τα τρία μέρη επηρεάζει το άλλο ως εξής: το πιο ισχυρό στοιχείο, ο νους, επηρεάζει την κρίση και τη στοχαστικότητα, που με τη σειρά τους διαμορφώνουν ένα υψηλό πνεύμα, γεμίζοντας τον άνθρωπο με δύναμη και ικανότητες, που με η σειρά τους διαμορφώνουν τον ανθρώπινο ψυχισμό (επιθυμητικό) στη βάση της αγάπης και της καλοσύνης.

Αυτά τα πράγματα, που είναι θεϊκά, είναι οι λογικές, μαθηματικές και λειτουργικές αρχές της ψυχής και προσφέρουν το πλαίσιο αρχών που πρέπει να διέπουν το άτομο, την οικογένεια και τους κοινωνικούς θεσμούς.

Η κοινότητα των Πυθαγορείων είναι γνωστή ως η πρώτη οργάνωση στον κόσμο που συμπεριλάμβανε στα μέλη της γυναίκες σε ισότιμη βάση με τους άνδρες. Έχοντας διακριτούς ρόλους για άνδρες και γυναίκες, πίστευαν ότι οι γυναίκες ήταν υπεύθυνες για τη δημιουργία αρμονίας και δικαιοσύνης στο σπίτι, με τον ίδιο τρόπο που οι άνδρες είχαν την ίδια ευθύνη έναντι του κράτους. Στο πλαίσιο αυτό, η θεωρία του φυσικού δικαίου της Αισάρα είναι θεμελιώδης για τη δικαιοσύνη και την αρμονία στην κοινωνία στο σύνολό της.

Η ισότητα των Πυθαγορείων δεν ισοδυναμούσε απαραίτητα με τις σύγχρονες ιδέες περί ισότητας. Οι Πυθαγόρειοι δίδασκαν στους μαθητές της σχολής τους πως ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζει όλους τους άλλους ανθρώπους ως ίσους του, χωρίς να λαμβάνει υπόψη την ηλικία, την καταγωγή, το μορφωτικό επίπεδο ή το αν είναι ανώτεροι ή κατώτεροι. Από αυτή τη σκοπιά ήταν μάλλον πιο μπροστά από την ιδέα της ισότητας όπως την εννοούμε σήμερα.

ν

Μέλισσα (3ος αιώνας π.Χ.)

Πυθαγόρεια φιλόσοφος η οποία είναι γνωστή από την επιστολή της σε μια άλλη γυναίκα ονόματι Κλειαρέτη. Η επιστολή, γραμμένη στη δωρική διάλεκτο, χρονολογείται στον 3ο αιώνα π.Χ. Στην επιστολή η Μέλισσα διατυπώνει την άποψη ότι μια σύζυγος πρέπει να είναι μετρημένη και ενάρετη και τονίζει ότι πρέπει να υπακούει στον σύζυγό της. Το περιεχόμενο έκανε πολλούς κριτικούς να υποθέσουν από γράφτηκε από άνδρα, το ύφος όμως και τα λόγια της επιστολής πουθενά δεν δείχνουν ότι η γυναίκα είναι φυσικά κατώτερη ή ασθενική σε σχέση με τον άνδρα και ότι χρειάζεται να υποταχθεί στο σύζυγό της για να είναι ενάρετη.

ν

Περικτιόνη (I και II)

Η Περικτιόνη (5ος αιώνας π.Χ.) ήταν η μητέρα του μεγάλου φιλοσόφου Πλάτωνος και πιθανώς συγγραφέας και η ίδια. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, η Περικτιόνη ήταν απόγονος του Σόλωνος, του Αθηναίου νομοθέτη και σοφού. Παντρεύτηκε τον Αρίστωνα και απέκτησαν μαζί μια θυγατέρα, την Πωτώνη, και τρεις γιους: τον Γλαύκωνα, τον Αδείμαντο και τον Πλάτωνα. Μετά τον θάνατο του Αρίστωνος, η Περικτιόνη παντρεύτηκε τον Πυριλάμπη, Αθηναίο πολιτικό και θείο της. Μαζί του απέκτησε ένα ακόμα τέκνο, τον Αντιφώντα, ο οποίος αναφέρεται στον πλατωνικό διάλογο Παρμενίδης.

Σώζονται αποσπάσματα από δύο αμφισβητούμενα έργα που αποδίδονται στην Περικτιόνη. Αυτά είναι το Περί της γυναικών αρμονίας και το Περί σοφίας. Επειδή τα έργα αυτά δεν χρονολογούνται από την ίδια εποχή, συνήθως αποδίδονται σε μια «Περικτιόνη I» και μια «Περικτιόνη II» αντίστοιχα.

Το Περί της γυναικών αρμονίας ασχολείται με τα καθήκοντα μιας γυναίκας προς τον σύζυγό της, την οικογένεια και τους γονείς της. Είναι γραμμένο στην ιωνική διάλεκτο και πιθανώς γράφτηκε κατά τον ύστερο 4ο ή τον 3ο αιώνα π.Χ. Το Περί σοφίας προσφέρει ένα φιλοσοφικό ορισμό της σοφίας. Είναι γραμμένο στη δωρική διάλεκτο και πιθανώς γράφτηκε κατά τον 3ο ή τον 2ο αιώνα π.Χ.

Και τα δύο έργα περιέχουν πυθαγόρειες απόψεις, ενώ το Περί σοφίας είναι εν μέρει πανομοιότυπο με ένα έργο του Αρχύτα του Ταραντίνου (428-347 π.Χ.).
ν

ν

Διοτίμα από τη Μαντινεία (περ. 440 π.Χ.)

Η Διοτίμα είναι το μυστηριώδες πρόσωπο που περιγράφεται στο Συμπόσιο του Πλάτωνα από τον Σωκράτη, χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για φυσικό πρόσωπο ή για κάποια οντότητα από τα υποκειμενικά πεδία. Από τη μακριά εξιστόρηση του Σωκράτη εκείνο που συγκρατούμε είναι ο λόγος της για την επιμέλεια (μελέτην) της ψυχής. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να περιποιείται και να φροντίζει μόνο το κάλλος του σώματός του∙ πρέπει να δείχνει την ίδια επιμέλεια και φροντίδα και για την ψυχή του, τον εσωτερικό του κόσμο. Διαφορετικά δεν διαφέρει σε τίποτε από τα υπόλοιπα ζώα.

Από την θρυλική εκείνη εποχή σώζεται ένα χάλκινο ανάγλυφο του 340 π.Χ. που απεικονίζει την Διοτίμα και τον Σωκράτη να συζητούν υπό την επίβλεψη ενός φτερωτού Έρωτα. Τον 16ο αιώνα η Διοτίμα θεωρήθηκε φανταστικό πρόσωπο εξαιτίας και μόνο επειδή ήταν γυναίκα.
ν

ν

Φίντυς (3ος αιώνας π.Χ.)

Η Φίντυς ήταν πυθαγόρεια φιλόσοφος γνωστή από ένα έργο της σχετικά με την σωστή συμπεριφορά των γυναικών, δύο αποσπάσματα του οποίου αναφέρονται από τον Στοβαίο (iv 23.11). Τίποτε δεν είναι γνωστό για τη ζωή και την καταγωγή της, ενώ συχνά γίνεται σύγχυση με τη Φίντυ από την Σπάρτη, κόρη του ναύαρχου Καλλικρατίδα, ο οποίος πέθανε στη ναυμαχία των Αργινουσών. Ο Ιάμβλιχος, στον κατάλογο των πυθαγορείων γυναικών, την αναφέρει με το όνομα Φίλτυς και λέει ότι καταγόταν από τον Κρότωνα και ότι ο πατέρας της ονομαζόταν Θεόφριος.

Τα θραύσματα που σώζονται, γύρω στις 80 σειρές έκαστο, είναι γραμμένα στη δωρική διάλεκτο του 4ου αιώνα π.Χ., οι μελετητές όμως υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα είναι ρητορικές ασκήσεις γραμμένες από άντρες, ότι ανήκουν στον 3ο αιώνα και ότι σκόπιμα περιέχουν αρχαϊσμούς.

Στα θραύσματα γίνεται λόγος για τις διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών, ενώ προβάλλεται η θέση ότι η αγνότητα αποτελεί τη σημαντικότερη αρετή των γυναικών. Υποδεικνύονται τρόποι για το πώς μια γυναίκα πρέπει να έχει αυτοέλεγχο, ενώ υποστηρίζεται πως πρέπει να κάνει έρωτα μόνο με τον σύζυγό της με σκοπό την απόκτηση νόμιμων τέκνων. Εκτός από την υπεράσπιση της αγνότητας των γυναικών, η Φίντυς υποστηρίζει ότι η πρακτική της φιλοσοφίας είναι κατάλληλη τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες.

ν

Πτολεμαΐς από την Κυρήνη (3ος ή 1ος αιώνας π.Χ.)

Η Πτολεμαΐς μας είναι γνωστή από τον Πορφύριο στα σχόλιά του πάνω στο έργο Αρμονική του αστρονόμου, μαθηματικού και γεωγράφου Κλαύδιου Πτολεμαίου. Ο Πορφύριος, αναφερόμενος στο έργο της Πυθαγορικὴ τῆς μουσικῆς στοιχείωσις, δίνει την πληροφορία ότι η Πτολεμαΐς καταγόταν από την Κυρήνη, ελληνική αποικία στα παράλια της βόρειας Αφρικής (σημ. Λιβύη). Είναι η μόνη γνωστή θεωρητικός της μουσικής και προφανώς προυπήρξε του Πορφύριου, ο οποίος γεννήθηκε το 232 μ.Χ. Ο περίφημος λόγιος της Αλεξάνδρειας, Δίδυμος ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. π.Χ.) γνώριζε το έργο της και πιθανόν να αποτέλεσε την πηγή του Πορφύριου. Στο έργο της η Πτολεμαΐς αναφέρεται στις διάφορες σχολές σκέψης σχετικά με τη μουσική αρμονία, ενώ η ίδια τάσσεται υπέρ του Αριστόξενου και όχι υπέρ των Πυθαγορείων.

Ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος, που ήταν σύγχρονος του Πυθαγόρα, σημείωσε επανάσταση στη μουσική απορρίπτοντας το οκτάχορδο του Πυθαγόρα και εισάγοντας το δωδεκάφθογγο σύστημα, το οποίο ανακαλύφθηκε ξανά τον 19ο αιώνα από τον Άρνολντ Σένμπεργκ. Σύμφωνα με τον Αριστόξενο, η μουσική πρέπει να μελετάται με βάση τις αρχές της ίδιας της μουσικής και όχι βάσει των αρχών της φυσικής ή των μαθηματικών.
ν

ν

Αρία η φιλόσοφος και Ιουλία Δόμνα (2ος-3ος αιώνας μ.Χ.)

Για την φιλόσοφο Αρία τίποτε άλλο δεν είναι γνωστό πέρα από το ότι ήταν η σύντροφος του Γαληνού (130-210) και η μόνη γυναίκα που συμμετείχε στον περίφημο Κύκλο των Γεωμετρών που είχε δημιουργήσει η Ιουλία Δόμνα, σύζυγος του αυτοκράτορα Σεπτιμίου Σεβήρου.

Το 201 μ.Χ., η Ιουλία Δόμνα απομακρύνθηκε από το αυτοκρατορικό συμβούλιο, έπειτα από την κατηγορία για μοιχεία που εξαπέλυσε εναντίον της ο πανίσχυρος διοικητής της Πραιτωριανής Φρουράς, Γάιος Φούλβιος Πλαυτιανός – κατηγορία που, λόγω του αξιώματός της, ισοδυναμούσε, σύμφωνα με τη νομοθεσία του Αυγούστου, με εσχάτη προδοσία.

Η υπόθεση δεν πρέπει να έφτασε ποτέ στα δικαστήρια, ή αν έφτασε η Ιουλία αθωώθηκε. Σκοπός του Πλαυτιανού δεν ήταν άλλωστε η φυσική εξόντωση της Ιουλίας, αλλά η απομάκρυνσή της από το αυτοκρατορικό περιβάλλον ώστε να εδραιώσει τη δική του θέση. Και για ένα διάστημα πέτυχε τον σκοπό του.

Αδάμαστη γυναίκα καθώς ήταν, η Ιουλία στράφηκε στο να επιβεβαιώσει την προσωπικότητα και την τάση του πάτρωνα που είχε μέσα της σε μια σφαίρα στην οποία ήταν απίθανο να αντιμετωπίσει τον φθονερό συναγωνισμό  του διοικητή της Φρουράς. Έχοντας γύρω της ανθρώπους των γραμμάτων και φιλοσόφους, και έχοντας η ίδια μελετήσει πυθαγόρεια και πλατωνική φιλοσοφία, σχημάτισε τον Κύκλο των Γεωμετρών, μια συντροφιά διανοουμένων στους οποίους οφείλουμε σήμερα μεγάλο μέρος των γνώσεών μας σχετικά με τον ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο.

Στον Κύκλο των Γεωμετρών, που μνημονεύεται από τον Φιλόστρατο στο έργο του Βίοι σοφιστών, συμμετείχαν οι εξής Έλληνες ή ελληνομαθείς Ρωμαίοι:

1. Αρία Πέτα. Φιλόσοφος και σύντροφος του Γαληνού, εγγονή ή δισέγγονη του στωικού φιλοσόφου Θρασέα.

2. Κλαύδιος Αίλιος Γαληνός. Ο δεύτερος σπουδαιότερος Έλληνας γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη και πατέρας της Ψυχολογίας με το έργο του Περί ψυχής παθών και αμαρτημάτων.

3. Αιμίλιος Παπινιανός. Ρωμαίος νομοδιδάσκαλος, διοικητής της Πραιτωριανής Φρουράς μετά το θάνατο του Πλαυτιανού. Έργα του: Quaestiones, σε 37 βιβλία (γραμμένα πριν το 198) και Responsa (γραμμένα μεταξύ του 205 και του θανάτου του το 212).

4. Αίλιος Αντίπατρος. Συγκλητικός από την Ιεράπολη της Φρυγίας. Κυβερνήτης Βιθυνίας και Πόντου, χρημάτισε δάσκαλος (τροφεύς) των παιδιών της Ιουλίας Δόμνας, Γέτα και του Καρακάλλα. Μνημονεύεται από τον Φιλόστρατο.

5. Κόιντος Σειρίνος Σαμμωνικός. Γιατρός και ποιητής υπήρξε συγγραφέας του διδακτικού ιατρικού ποιήματος De medicina praecepta. Περίφημη ήταν η βιβλιοθήκη του, η οποία αποτελείτο από 60.000 τόμους ελληνικών έργων.

6. Λεύκιος Φλάβιος Φιλόστρατος. Καταγόταν από τη Λήμνο και διετέλεσε ιδιαίτερος γραμματέας της Ιουλίας Δόμνας. Εκτός των άλλων έργων του, είναι γνωστός και για την βιογραφία του Απολλώνιου Τυανέα που έγραψε κατ’ εντολήν της Ιουλίας Δόμνας.

7. Λεύκιος Δίων Κάσσιος Kοκκηιανός. Ο Δίων Κάσσιος γεννήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας. Ήταν γιος του Kάσσιου Aπρωνιανού, κυβερνήτη της Κιλικίας και εγγονός του περίφημου ρήτορα Δίωνος Χρυσόστομου. Συγκλητικός, πραίτορας (δικαστής), κυβερνήτης Σμύρνης και Περγάμου, εξελέγη δύο φορές ύπατος, υπηρέτησε ως ανθύπατος Αφρικής με έδρα την Καρχηδόνα και χρημάτισε Legatus  propraetore, δηλαδή στρατιωτικός διοικητής με δικαστικές εξουσίες, των λεγεώνων της Δαλματίας. Έγραψε την περίφημη Ρωμαϊκή Ιστορία σε 80 τόμους – το μοναδικό ολοκληρωμένο έργο για την χιλιετή ιστορία της Ρώμης από την απαρχή της κτίσης της (753 π.Χ. έως το τέλος της αυτοκρατορίας (230 μ.Χ.).

8. Διογένης Λαέρτιος. ιστοριογράφος της φιλοσοφίας της αρχαιότητας, συγγραφέας του περίφημου έργου Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων.

9. Αθήναιος ο Nαυκρατίτης. Έλληνας βιολόγος, φυτολόγος, ζωολόγος, γαστρονόμος, διαιτολόγος, ρήτορας και γραμματικός από την Ναύκρατιν της Αιγύπτου. Κυριότερο έργο του ήταν το τριαντάτομο Δειπνοσοφισταί, από το οποίο σώζεται μόνο η “Σύνοψις” σε 15 βιβλία.

10. Κλαύδιος Αιλιανός. Ρωμαίος ελληνιστής, δίδαξε ρητορική στο Πανεπιστήμιο (Αθήναιον) της Ρώμης. Αρχιερέας του Μεγάλου Ιερού της Τύχης στην Πραίνεστο. Δάσκαλός του ήταν ο περιηγητής Παυσανίας. Τα έργα του, Ποικίλη Ιστορία, Επιστολαί αγροικικαί και Περί ζώων ιδιότητος, είναι πολύτιμα για τις πολυάριθμες αναφορές χωρίων από προγενέστερους συγγραφείς, από έργα που κατά τα άλλα έχουν χαθεί.

Ο Κύκλος των Γεωμετρών διαλύθηκε το 212 όταν οι δύο γιοι της Ιουλίας ήρθαν σε μετωπική σύγκρουση με έπαθλο την αυτοκρατορία. Στις ταραχές που ξέσπασαν στη Ρώμη ανάμεσα στους οπαδούς του Γέτα και του Καρακάλλα, σκοτώθηκαν χιλιάδες άτομα, μεταξύ αυτών ο Αιμίλιος Παπινιανός και ο Κόιντος Σειρίνος Σαμμωνικός. Ο ίδιος ο Γέτας σφάχτηκε μέσα στην αγκαλιά της μητέρας του από στρατιώτες της Φρουράς που είχαν πάρει το μέρος του Καρακάλλα.

Όταν τα πράγματα ηρέμησαν, η Ιουλία Δόμνα προσπάθησε να ανασυστήσει την διακεκριμένη συντροφιά, χωρίς όμως επιτυχία. Άλλωστε ήταν άρρωστη, έχοντας προσβληθεί από καρκίνο του μαστού. Αρνήθηκε τη μαστεκτομή που πρότειναν οι γιατροί, λέγοντας πως όφειλε να παραδώσει το σώμα της ακέραιο, όπως το είχε λάβει. Σταμάτησε λοιπόν να τρώει, ώσπου πέθανε.
ν

Άλλες γυναίκες που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία

Ο κατάλογος των γυναικών του αρχαίου κόσμου που ασχολήθηκαν πρωτογενώς με τη φιλοσοφία περιλαμβάνει και τις εξής φιλοσόφους: Θεανώ από τον Κρότωνα ή τους Θούριους (6ος αιώνας π.Χ.), Θεμιστόκλεια (ή Αριστόκλεια ή Θεόκλεια) από τους Δελφούς (6ος αιώνας π.Χ.), Αριγνώτη από τη Σάμο (6ος αιώνας π.Χ.), Αβροτέλεια (5ος αιώνας π.Χ.), Ασπασία από τη Μίλητο (σύντροφος του Περικλή, περ. 470-400 π.Χ.), Λασθενία (4ος αιώνας π.Χ.), Αρήτη από την Κυρήνη (4ος αιώνας π.Χ.), Ιππαρχία η Μαρωνείτις (360-280 π.Χ.), Νικαρέτη από τα Μέγαρα (300 π.Χ.), Θυμίστα (3ος αιώνας π.Χ.), Σωσιπάτρα από την Έφεσο (4ος αιώνας μ.Χ.), Υπατία (5ος αιώνας μ.Χ.), Αιδεσία από την Αλεξάνδρεια (5ος αιώνας μ.Χ.), Θεοδώρα από την Έμεσα της Συρίας (5ος-6ος αιώνας μ.Χ.) και πολλές άλλες ακόμα.

 

---