Η Πυθία και το μυστήριο του Μαντείου των Δελφών (vid)
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από την Γεωργία Μεταξά
Όταν η επιστήμη συναντά τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό σε έναν από τους μεγαλύτερους και ωραιότερους αρχαίους τόπους λατρείας, το Μαντείο των Δελφών, τα αποτελέσματα είναι κάτι παραπάνω από εντυπωσιακά.
Ο Λυκούργος συμβουλεύεται την Πυθία. Πίνακας του Ευγένιου Ντελακρουά (1835-1845). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
O ΝΑΟΣ του Απόλλωνος, στο ορεινό, πανέμορφο τοπίο των Δελφών, ήταν ένα από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Εκεί διέμενε η Πυθία, η ιεροφάντης που πρόσφερε τους χρησμούς της σε όλους όσους την επισκέπτονταν, από στρατηγούς που ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν για εκστρατείες μέχρι κοινούς ανθρώπους που ζητούσαν τη βοήθειά της σε θέματα υγείας ή επενδύσεων.
Οι χρησμοί της Πυθίας εμφανίζονται σε πολλές διάσημες ιστορίες της αρχαιότητας. Όταν ο Ορέστης ζήτησε τη συμβουλή της για το αν θα έπρεπε να εκδικηθεί τη μητέρα του για το φόνο του πατέρα του, η απάντηση της Πυθίας ήταν καταφατική. Ο Οιδίπους προειδοποιήθηκε από την ιέρεια, ότι θα δολοφονούσε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του.
ν
Η εξήγηση των κλασικών
Σύμφωνα με την παράδοση, η Πυθία δεχόταν τις προφητικές της ικανότητες μέσω ενός φυσικού, γεωλογικού φαινομένου: εισέπνεε το αέριο που αναδυόταν από ένα χάσμα της γης.
Σχεδόν έναν αιώνα πριν, οι ερευνητές απέκλεισαν αυτή την εκδοχή, καθώς οι αρχαιολογικές ανασκαφές που είχαν γίνει στην περιοχή δεν είχαν δείξει ούτε κάποιο χάσμα στη γη, ούτε την ύπαρξη αερίων.
Η αρχαία μαρτυρία, παρ’ όλα αυτά, βρίσκεται σε πολλά αρχαία κείμενα. Ιστορικοί όπως ο Διόδωρος, φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, ποιητές όπως ο Αισχύλος, πολιτικοί όπως ο Κικέρωνας, γεωγράφοι όπως ο Στράβωνας και ο Παυσανίας, ακόμα και ο διάσημος βιογράφος, ο Πλούταρχος, ο οποίος είχε υπηρετήσει και σαν ιερέας στους Δελφούς, μοιράζονται όλοι την ίδια πεποίθηση.
ν
Το Ιερό των Δελφών όπως ήταν στην αρχαιότητα σε σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα Albert Tournaire (1894, École nationale supérieure des Beaux-Arts). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Ο Στράβωνας (64 π.X.- 25 μ.X.) αναφέρει ότι μέσα από τη γη αναδυόταν ένα “πνεύμα”, το οποίο είχε θεϊκή προέλευση. Η Πυθία, καθισμένη σε έναν τρίποδα, εισέπνεε το αέριο αυτό και προφήτευε το μέλλον.
Ο Πλούταρχος (46 – 120) μας άφησε μια λεπτομερή μαρτυρία για τον τρόπο με τον οποίο η Πυθία έδινε τους χρησμούς της. Αναφέρει ότι το “πνεύμα” είχε μια γλυκιά μυρωδιά, σαν άρωμα. Αναδυόταν στο άδυτο του ναού, όπου μπορούσε να παρευρίσκεται μόνο η Πυθία, αλλά καμιά φορά το άρωμα έφτανε μέχρι τον προθάλαμο όπου περίμεναν οι ενδιαφερόμενοι και οι ιερείς του ναού. Το πνεύμα εμφανιζόταν άλλοτε σαν αέριο και άλλοτε σε υγρή μορφή.
Την εποχή που έζησε ο Πλούταρχος, η ποσότητα του αερίου είχε λιγοστέψει και ο ίδιος θεώρησε αιτία έναν μεγάλο σεισμό ή δυνατές βροχές που εξαφάνισαν την ιερή φλέβα.
Ο Παυσανίας αναφέρει την Κασσοτίδα πηγή, στην πλαγιά πάνω από το ναό, η οποία όπως είχε ακούσει συνέχιζε υπόγεια και ερχόταν στην επιφάνεια ξανά μέσα στο άδυτο του ναού, όπου τα νερά της καθιστούσαν τις γυναίκες προφητικές.
ν
Ιέρεια των Δελφών. Πίνακας του John Collier (1891). Η Πυθία καθισμένη στον μαντικό τρίποδα εισπνέει τις αναθυμιάσεις που εξέρχονται από μια ρωγμή του βράχου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Ο Πλούταρχος και άλλες πηγές αναφέρουν ότι κατά τη διάρκεια των συνεδριών η ιέρεια που υπηρετούσε το ρόλο της Πυθίας βρισκόταν σε μια ελαφριάς μορφής έκσταση. Μπορούσε να κάθεται στητή πάνω στον τρίποδα, κάποιες φορές για μεγάλα χρονικά διαστήματα, ενώ υπήρχε και η δυνατότητα αντικατάστασής της από μια δεύτερη ή τρίτη Πυθία, όταν οι συνεδρίες διαρκούσαν πολύ ώρα.
Η Πυθία έδινε τους χρησμούς της με αλλαγμένη φωνή και συχνά έδινε τις απαντήσεις της με ψαλμούς ή λογοπαίγνια. Μόλις τελείωνε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, έμοιαζε σαν έναν δρομέα μετά από το τρέξιμο μιας κούρσας, ή σαν ένα χορευτή μετά το τέλος ενός εκστατικού χορού.
Για να προφυλάξουν την Πυθία από τυχόν ανεπανόρθωτες βλάβες της υγείας, οι ιερείς τοποθετούσαν πάνω στην κοιλιά της ξύλινη πινακίδα αλειμμένη με κερί. Μόλις αυτό άρχιζε να λιώνει και έσταζε, ήταν ώρα να διακόψουν τους διαλογισμούς της και να την αντικαταστήσουν με άλλη ιέρεια.
ν
Νέες αποκαλύψεις
Οι μελετητές δέχονταν αυτές τις εξηγήσεις σαν αληθινές μέχρι το 1900, όταν ένας νεαρός Άγγλος κλασικιστής, ο Άντολφ Πολ Oπέ επισκέφθηκε τον αρχαίο ναό, όπου πραγματοποιούνταν ανασκαφές από μια γαλλική αρχαιολογική ομάδα. Ο Oπέ δεν βρήκε ενδείξεις που να στηρίζουν την αρχαία εξήγηση του φαινομένου και έτσι τη θεώρησε λανθασμένη.
Γρήγορα η πεποίθησή του αυτή εξαπλώθηκε σε όλους τους κύκλους των μελετητών και ενισχύθηκε το 1950 από την εξακρίβωση του Γάλλου αρχαιολόγου Πιερ Αρμαντρί, ο οποίος ανέφερε ότι τέτοιου είδους αέρια αναδύονται μόνο από ηφαιστιογενείς περιοχές, κάτι που δεν ίσχυε για την περιοχή των Δελφών. Το θέμα έληξε εκεί και η κοινή γνώμη θεώρησε ότι η αρχαία εξήγηση δεν ήταν παρά ένας ακόμα μύθος.
Τα πράγματα όμως άλλαξαν το 1980, όταν πραγματοποιήθηκαν έρευνες για τεκτονικά ρήγματα στην περιοχή των Δελφών. Κατά τη διάρκεια των ερευνών, ένας από τους γεωλόγους, ο Nτε Mποέρ, ανακάλυψε ρήγματα που βρίσκονταν στην ανατολική και στην δυτική πλευρά του ναού.
Ο Nτε Mποέρ θεώρησε ότι τα ρήγματα αυτά έδιναν το στίγμα για ένα άλλο υπόγειο ρήγμα που ξεκινούσε από τις πλαγιές του Παρνασσού και κατέληγε κάτω από το ναό του Απόλλωνος.
ν
Ερυθρόμορφος κρατήρας από την Ποσειδωνία της Κάτω Ιταλίας με την Πυθία και τον μαντικό τρίποδα. Έργο του ζωγράφου Πύθωνα (330 π.Χ.). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Αρκετά χρόνια αργότερα και ενώ οι έρευνες συνεχίζονταν, οι αρχαιολόγοι αναθεώρησαν τις απόψεις τους και διατύπωσαν τη θεωρία ότι το αέριο που αναδύονταν από το ρήγμα, ήταν πιθανότατα διοξείδιο του άνθρακα.
Μια δεκαετία νωρίτερα, μια άλλη αρχαιολογική ομάδα είχε εντοπίσει παρόμοια στοιχεία σε έναν άλλο ναό του Απόλλωνος, στην αρχαία Ιεράπολη (σημ. Παμούκαλε) της Μικράς Ασίας. Ακολουθώντας τα στοιχεία που δίνει ο Στράβωνας, οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι ο ναός του Απόλλωνος στην Ιεράπολη, ήταν επίτηδες χτισμένος πάνω σε ένα άνοιγμα της γης, από όπου αναδύονταν τοξικά αέρια. Στον αρχαίο ναό, τα αέρια αυτά αναδύονταν από ένα τεχνητό κοίλωμα που βρισκόταν στα θεμέλια του ναού.
Ο ναός της Ιεράπολης όμως δεν ήταν μαντείο και το οξείδιο του άνθρακα που αναδύονταν από αυτόν δεν είχε ναρκωτικές ιδιότητες, αλλά τοξικές. Για το λόγο αυτό, χρησιμοποιούνταν στις θυσίες των ζώων, που ήταν από περιστέρια μέχρι ταύρους. Ακόμα και σήμερα, η μικρή ποσότητα που αναδύεται από αυτόν, μπορεί να σκοτώσει τα περιστέρια που θα βρουν καταφύγιο στα ερείπιά του.
Άλλοι ναοί του Απόλλωνος που βρίσκονται στη Μικρά Ασία λειτουργούσαν σαν μαντεία και ήταν χτισμένοι πάνω από χάσματα της γης, όπως ο ναός στα Δίδυμα και στην Kλάρο (κοντά στην Κολοφώνα της Ιωνίας). Υπάρχει, επομένως, μια φανερή σύνδεση μεταξύ των ναών του Απόλλωνος και ενεργών, από γεωλογική άποψη, τοποθεσιών.
ν
H “θεϊκή πνοή“
Οι ερευνητές πήραν δείγματα από το νερό της πηγής των Δελφών, μαζί με δείγματα τραβερτίνης, ενός ασβεστολιθικού πετρώματος της περιοχής, ελπίζοντας να βρουν ίχνη από τα αέρια που απελευθερώνονταν στην αρχαία εποχή.
Στα δείγματα τραβερτίνης εντόπισαν μεθάνιο και αιθάνιο, ένα παράγωγο του αιθυλενίου. Το νερό από την πηγή Κέρνα που βρίσκεται μέσα στο ναό, βρέθηκε ότι περιείχε μεθάνιο, αιθάνιο και αιθυλένιο. Το αιθυλένιο έχει γλυκιά μυρωδιά και αυτός είναι ο λόγος που ο Πλούταρχος περιέγραψε το αέριο σαν θεϊκό άρωμα.
Σύμφωνα με μελέτες, ένα μίγμα αερίων που περιέχει αιθυλένιο σε ποσοστό 20%, επιδρά στον άνθρωπο σαν αναισθητικό. Μικρότερο ποσοστό αιθυλενίου οδηγεί τον άνθρωπο σε κατάσταση έκστασης. Η έκσταση αυτή όμως είναι ήπιας μορφής, καθώς το άτομο έχει συνείδηση του τι συμβαίνει γύρω του, είναι ικανό να κάθεται σε μια όρθια θέση και να απαντάει σε ερωτήσεις, ενώ βρίσκεται σε κατάσταση ευφορίας. Όταν όμως συνέρχεται, έχει ξεχάσει τα πάντα.
ν
Κασταλία, η άλλοτε ιερή πηγή των Δελφών έχει πια στερέψει. Image: Supplied
ν
Από πειράματα που έγιναν διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν και περιπτώσεις όπου κάποιοι άνθρωποι αντιδρούν βίαια ή κινδυνεύουν ακόμα και να πεθάνουν. Το αιθυλένιο, λοιπόν, με τη γλυκιά μυρωδιά του και με τις ιδιαίτερες επιδράσεις που έχει πάνω στον ανθρώπινο οργανισμό, πληροί όλα τα χαρακτηριστικά του “πνεύματος” του Μαντείου των Δελφών.
ν
Η αρχαία σκέψη
Δύο χιλιάδες χρόνια πριν, ο Πλούταρχος επιθυμούσε να συμφιλιώσει τη θρησκεία με την επιστήμη. Σαν ιερέας του Απόλλωνος, έπρεπε να δώσει λόγο στους συντηρητικούς πιστούς για τη θεωρία του σχετικά με τα φυσικά αέρια που έκαναν δυνατή την επικοινωνία με το θεό.
ν
Λευκός αττικός κύλικας του Αθηναίου ζωγράφου Πιστόξενου (480 ή 460 π.Χ.). Ο Απόλλων, με στεφάνι δάφνης ή μυρτιάς, κόκκινο ιμάτιο και σανδάλια, καθισμένος σε δίφρο και κρατώντας κιθάρα, κάνει σπονδή στη Γη. Δίπλα του κάθεται ένα κοράκι, σύμβολο μαντικής. Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών. Επ. 8140, αίθουσα XII. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Ο Πλούταρχος έδωσε την εξήγηση ότι οι θεοί μπορούν να χρησιμοποιούν τον διεφθαρμένο και εφήμερο υλικό κόσμο, προκειμένου να πετύχουν τους σκοπούς τους. Κατά συνέπεια, ο θεός Απόλλων θα έπρεπε να έρχεται σε επαφή με τους ανθρώπους μέσω ενός θνητού και μέσω ενός διεγερτικού που προέρχεται από τον φυσικό κόσμο.
Οι προσεκτικές παρατηρήσεις του Πλούταρχου και η αναφορά του σε όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία του αερίου, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι αρχαίοι δεν προσπάθησαν να αποκλείσουν την επιστημονική έρευνα από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.
Το πρωταρχικό μάθημα που παίρνουμε από τη μελέτη και την εξερεύνηση του μαντείου των Δελφών, δεν είναι το γεγονός ότι η επιστήμη μπορεί να ρίξει φως στα αρχαία μυστήρια. Το μεγαλύτερο δίδαγμα για μας προέρχεται από τον ανοιχτόμυαλο αλλά και πειθαρχημένο τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι όλα τα θέματα.
Τέλος, θα πρέπει να διορθώσουμε μια παρερμηνεία σχετικά με τον Πλούταρχο, στον οποίο αποδίδεται η φράση «Παν ο μέγας τέθνηκε», στο έργο Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων. Όσοι πιστεύουν κάτι τέτοιο κάνουν λάθος. Γιατί ούτε η φύση ούτε καμιά από τις δυνάμεις της μπορεί ποτέ να πεθάνει. Μπορεί κάποιες από αυτές να μένουν αόρατες και όντας ξεχασμένες να παραμένουν σε ύπνο επί αιώνες. Αλλά μόλις παρουσιαστούν οι κατάλληλες συνθήκες τότε αφυπνίζονται, για να δράσουν ξανά με δεκαπλάσια δύναμη.
Το βίντεο που ακολουθεί αναφέρεται στον περίφημο Ηνίοχο των Δελφών, το σωζόμενο τμήμα χάλκινου συμπλέγματος που είχε αφιερωθεί στο ιερό από τους Δεινομενίδες, δυναστική οικογένεια από την πόλη της Γέλας στη Σικελία.
ν
ν
