Έξι φιλόσοφοι μιλούν για την ευτυχία και την καλή ζωή
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Από την Γεωργία Μεταξά
Ο Σωκράτης για την εμπιστοσύνη στον εαυτό
Σωκράτης Σωφρονίσκου (469-399). Image: Supplied
ν
Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ υπήρξε από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του ελληνικού και παγκόσμιου πνεύματος και πολιτισμού και ένας από τους ιδρυτές της Δυτικής φιλοσοφίας.
Αν και ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα, η παγκόσμια φιλοσοφία χωρίζεται εξαιτίας του σε δύο μεγάλες κατηγορίες: την προσωκρατική και τη μετασωκρατική. Αναρίθμητοι είναι αυτοί που ασχολήθηκαν με τη ζωή και τις ιδέες του εφευρέτη της διαλεκτικής, έχοντάς τον ως πρότυπο στάσης και τρόπου ζωής, έτσι που ο Σκώτος λόγιος William Keith Chambers Guthrie θα γράψει κάποτε πως «στο τέλος ο καθένας έχει μέσα του τον δικό του, έως ένα βαθμό Σωκράτη, που δεν είναι ίδιος ακριβώς με τον Σωκράτη κανενός άλλου».
Ο Σωκράτης –αυτή η εκνευριστική αλογόμυγα της Αθήνας– έλεγχε τους συγχρόνους του τόσο για τη ματαιοδοξία τους, όσο και για το ότι, ενώ παρέκκλιναν από την πραγματική αλήθεια, θεωρούσαν τον εαυτό τους «σοφό». Στην πραγματικότητα ήταν «τυπολάτρες της λογικής», γιατί ουδέποτε προσπάθησαν να υποβάλουν τις βασικές αρχές της λογικής τους σε ριζική κριτική εξέταση.
Από αυτά προκύπτει το ερώτημα: γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι ακολουθούν το κοπάδι και αρνούνται να υποστηρίξουν αυτό που πραγματικά πιστεύουν; Εν μέρει επειδή είναι πιο εύκολο να ακολουθείς τη γραμμή της ελάσσονος αντίστασης, δηλαδή τη γνώμη των «πολλών», και εν μέρει επειδή δεν γνωρίζουν πότε πρέπει να έχουν εμπιστοσύνη στη δική τους.
ν
Πλάνη και ανορθολογισμός
Για να έχεις όμως εμπιστοσύνη στη γνώμη σου θα πρέπει αυτή να στηρίζεται στην ορθή εκτίμηση των πραγμάτων και στην ορθή κρίση. Καθετί που δεν πηγάζει από ορθή κρίση είναι πλάνη. Τέτοια είναι η γνώμη των «πολλών», γιατί κανείς δεν την υπέβαλε σε έρευνα. Το γεγονός ότι κάτι το αποδέχονται οι «πολλοί», δεν σημαίνει ότι είναι και αληθινό. Αληθινό είναι μόνο εκείνο που λέει ένας ειδικός ή το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε οι ίδιοι ύστερα από ενδελεχή έρευνα.
Δεινός στη «μαιευτική», ο Σωκράτης μεμφόταν τον «ανορθολογισμό». Κατά την άποψή του, όπως αυτή διατυπώνεται στον πλατωνικό διάλογο Φαίδων, η δυσπιστία προς την έλλογη σκέψη δημιουργείται όπως η μισανθρωπία, δηλαδή η δυσπιστία προς τους συνανθρώπους. Η πιο συνηθισμένη αιτία της μισανθρωπίας είναι μια ασύνετη αυτοπεποίθηση ή σιγουριά, από άγνοια του ανθρώπινου χαρακτήρα.
Κάποιος που έδειξε επανειλημμένα, από άγνοια, εμπιστοσύνη σε ανάξιους και απογοητεύτηκε, συχνά καταλήγει να τα βάλει με το σύνολο των ανθρώπων και να κατηγορήσει ολόκληρη την ανθρωπότητα ως κακόβουλη. Η αλήθεια όμως είναι ότι η θεσπέσια αρετή και η τερατώδης κακία σπανίζουν. Ο απογοητευμένος θα έπρεπε μάλλον να μεμφθεί για την κακή εμπειρία του την δική του άγνοια της ανθρώπινης φύσης.
ν
Ο θάνατος του Σωκράτη. Πίνακας του Ζακ-Λουί Νταβίντ (1787). Μητροπολιτική Μουσείο Νέας Υόρκης. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Έτσι, αν κάποιος που δεν διαθέτει την τέχνη να ξεχωρίζει τα σωστά επιχειρήματα από τα αβάσιμα, παραπλανηθεί επανειλημμένα από την τυφλή εμπιστοσύνη που επένδυσε σε λαθεμένες «επιχειρηματολογίες», υπάρχει πραγματικός κίνδυνος να θεωρήσει τελικά υπεύθυνη την αδυναμία της ανθρώπινης σκέψης και να καταντήσει «ανορθολογιστής».
Για να αποφύγουμε αυτή τη μοίρα, όταν οι πιο βαθιές μας πεποιθήσεις κλονίζονται και καταρρέουν κάτω από το βάρος της κριτικής, δεν πρέπει να μεμφόμαστε τη δήθεν εγγενή αναξιοπιστία του «λόγου», αλλά την επιπόλαιη δέσμευσή μας σε μια αδοκίμαστη ακόμα άποψη.
ν
Τι σημαίνει να ζεις καλά
Στον Κρίτωνα (47d) δίνεται ένα παράδειγμα. (Είναι το έργο όπου ο Κρίτων προτείνει στον Σωκράτη να δραπετεύσει από τη φυλακή, προκειμένου ν’ αποφύγει το θάνατο, αλλά εκείνος αρνείται). Αν κάποιος, λέει ο Σωκράτης, καταστρέψει τη σωματική του υγεία ακολουθώντας τις γνώμες των «πολλών» και περιφρονώντας τις γνώμες του εξειδικευμένου γιατρού, η ζωή του, με κατεστραμμένο το σώμα από τις ακολασίες, δεν αξίζει να διατηρηθεί.
Εκείνο όμως το στοιχείο που υπάρχει μέσα μας και στο οποίο εδρεύουν η κακία και η αρετή, ό,τι κι αν είναι αυτό, δεν είναι με κανένα τρόπο λιγότερο πολύτιμο από το σώμα, αλλά αντίθετα περισσότερο. Είναι συνεπώς αξιοδιατήρητη η ζωή, μόνο όταν το πράγμα αυτό –η ψυχή– δεν έχει διαφθαρεί.
Για το λόγο αυτό, δεν πρέπει να μας ενδιαφέρει τι θα σκεφτούν για τη συμπεριφορά μας οι «πολλοί», αλλά τι θα σκεφτεί εκείνος που «κατανοεί» το δίκαιο και το άδικο.
Βέβαια, οι «πολλοί» είναι ικανοί να σε θανατώσουν, αν συνεχίσεις να διαφωνείς μαζί τους, αν συνεχίσεις να μην ακολουθείς τον δικό τους δρόμο και τρόπο ζωής. Ωστόσο, υπάρχει μια άλλη αρχή στην οποία πιστεύεις ακλόνητα, ακόμη κι αν σε καταδικάσουν σε θάνατο: ότι το σημαντικότερο δεν είναι απλώς να ζεις, αλλά να ζεις καλά – και το να ζει κανείς καλά συμπίπτει με το να ζει δίκαια.
Αντίθετα λοιπόν με τη γνώμη των «πολλών», ο άνθρωπος δεν πρέπει να ξεπληρώνει την αδικία με αδικία, ούτε να ανταποδίδει ποτέ την κακομεταχείριση με κακομεταχείριση. Με άλλα λόγια, η μεταχείριση που θα δεχτούμε από κάποιον, όποια και αν είναι, δεν μας δίνει το δικαίωμα να τον αδικήσουμε ή να τον κακομεταχειριστούμε με τη σειρά μας, όσο και αν η αντίληψη αυτή αντιβαίνει κατάφωρα στον κώδικα των «πολλών».
ν
Διάσημη ρήση
«Ένα παιδί δικαιολογείται να φοβάται το σκοτάδι. Ένας ενήλικας όμως δεν δικαιολογείται να φοβάται το φως».
ν
< Επιστροφή στο κυρίως άρθρο