Έξι φιλόσοφοι μιλούν για την ευτυχία και την καλή ζωή
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Από την Γεωργία Μεταξά
Ο Επίκουρος για την ηδονή
Επίκουρος Νεοκλέους (341-270). Image: Supplied
ν
Η ΕΥΤΥΧΙΑ, και η ευδαιμονία που απορρέει από αυτήν, ήταν πάντοτε το μεγάλο ζητούμενο της φιλοσοφίας. Για τον Επίκουρο, ο οποίος δεν ήταν «επικούρεια» λαίμαργος ή προκλητικά καταναλωτικός ή οπαδός του ηδονοθηρικού βίου, τρία είναι τα συστατικά της ευτυχίας: οι φίλοι, η ελευθερία και ο γαλήνιος στοχασμός.
Επίκουρος
Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, στα Ηθικά Νικομάχεια (1153b 21 κ.ε.) κάνει διάκριση μεταξύ ευδαιμονίας και ευτυχίας: «Επειδή η ευδαιμονία έχει επίσης ανάγκη της καλής τύχης, μερικοί άνθρωποι έχουν την εντύπωση πως η ευτυχία είναι το ίδιο πράγμα με την ευδαιμονία, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Διότι και η ευτυχία, αν είναι υπερβολική, γίνεται εμπόδιο στην ευδαιμονία και ίσως είναι σωστό να μην την ονομάζουμε πλέον ευτυχία».
Αν και η λέξη «επικούρειος» κατέστη συνώνυμη της αχαλίνωτης ηδονή, ο ίδιος ο Επίκουρος ήταν ασκητικός και οπαδός του «λάθε βιώσας», δηλαδή του να περνάς από τη ζωή απαρατήρητος. Και είχε ως παράδειγμα τον Δημόκριτο που είπε: «Πήγα στην Αθήνα και δεν με αναγνώρισε κανείς!»
Όπως έλεγε ο ίδιος, η αυτάρκεια είναι το μεγαλύτερο από τα πλούτη: «Ξεχειλίζει το σώμα μου από ευχαρίστηση, ζώντας με ψωμί και νερό, και φτύνει τις ηδονές που φέρνει η πολυτέλεια, γιατί τις ηδονές αυτές τις ακολουθεί η δυστυχία». (Στοβαίος, III.XVII.33).
Αλλά ακόμη κι αν είναι αυτάρκης, «ο άνθρωπος πρέπει να έχει ένα φίλο, αν όχι για τίποτε άλλο έστω μόνο για να ασκήσει τη φιλία, ώστε να μην μένει ανενεργός μια τόσο μεγάλη αρετή».
Η ελευθερία, έλεγε, πηγάζει από την φιλοσοφία: «Γι’ αυτό είναι ανάγκη να υπηρετείς τη φιλοσοφία, αν θέλεις να αποκτήσεις την αληθινή ελευθερία».
«Κενός είναι ο λόγος του φιλοσόφου απ’ τον οποίο δεν γιατρεύεται κανένα ανθρώπινο πάθος. Γιατί, όπως η ιατρική δεν ωφελεί παρά μόνο αν θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτα αν δεν διώχνει τα πάθη της ψυχής».
Ας δούμε τώρα τι αναφέρει ο παρεξηγημένος Επίκουρος σχετικά με την ηδονή (Επιστολή προς Μενοικέα, 132):
«Όταν, λοιπόν, λέμε ότι η ηδονή είναι ο σκοπός της ζωής, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και τις αισθησιακές ηδονές, όπως νομίζουν κάποιοι που αγνοούν, διαφωνούν ή παρερμηνεύουν τις απόψεις μας∙ εννοούμε την απουσία σωματικού πόνου και ψυχικής ταραχής. Γιατί την ευχάριστη ζωή δεν την κάνουν ούτε οι συνεχείς οινοποσίες και οι διασκεδάσεις ούτε η απόλαυση αγοριών και κοριτσιών, ή ψαριών και όσων άλλων προσφέρει ένα πολυτελές τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός, που αναζητά τις αιτίες κάθε προτίμησης και κάθε αποστροφής και απομακρύνει τις πλάνες που προκαλούν σύγχυση στην ψυχή.
»Αρχή και μέγιστο αγαθό όλων αυτών είναι η φρόνηση. Γι’ αυτό, η φρόνηση, από την οποία προέρχονται όλες οι άλλες αρετές, είναι πολυτιμότερη ακόμη κι απ’ τη φιλοσοφία, επειδή μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζούμε ευχάριστα δίχως να ζούμε συνετά, ηθικά και δίκαια, ούτε να ζούμε συνετά, ηθικά και δίκαια χωρίς να ζούμε ευχάριστα. Γιατί οι αρετές συγγενεύουν εκ φύσεως με την ευχάριστη ζωή και η ευχάριστη ζωή είναι αχώριστη από αυτές».
ν
Ο κήπος των φιλοσόφων. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι χρησιμοποίησαν τη φιλοσοφία για να κάνουν τους ανθρώπους “ενάρετους”. Ο Επίκουρος πίστευε ότι η φιλοσοφία θα πρέπει να κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Image: Supplied
ν
Αλλά και αυτό που έλεγε για τους άλλους είναι εξιομνημόνευτο: «Ποτέ μου δεν επεδίωξα ν’ αρέσω στους πολλούς. Αυτά που τους αρέσουν δεν τα γνώρισα ποτέ κι αυτά που γνωρίζω εγώ, απέχουν πολύ από το να τα καταλάβουν». (Γνωμολόγιον cod. Paris, 1168f, 115r).
ν
Σύμφωνα με τη φύση
Πώς πρέπει να ζει ο άνθρωπος για να είναι ευτυχισμένος; «Σύμφωνα με τη φύση» απαντά ο Επίκουρος. «Γιατί, την ευδαιμονία και τη μακαριότητα δεν τις φέρνουν ούτε τα μεγάλα πλούτη ούτε η πολυσχιδής δραστηριότητα ούτε τα αξιώματα και οι εξουσίες, αλλά η αλυπία και η πραότης των παθών και η διάθεση της ψυχής, που γνωρίζει αυτό που είναι σύμφωνο με τη φύση». (Πλούταρχος, Πώς δει τον νέον… 37a).
Αλλά τι σημαίνει «σύμφωνα με τη φύση»; Ότι θα πρέπει να ζούμε όπως αρμόζει στην βαθύτερη ανθρώπινη φύση μας, αλλά και στη φύση του όλου του οποίου είμαστε μέρη. Δηλαδή, να ικανοποιούμε όσες επιθυμίες είναι φυσικές και αναγκαίες (π.χ. να πίνουμε όταν διψάμε, να τρώμε όταν πεινάμε κτλ.), αποφεύγοντας εκείνες που ούτε φυσικές ούτε αναγκαίες είναι, αλλά γεννιούνται από τη ματαιοδοξία.
Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος πρέπει να ικανοποιεί τις επιθυμίες του χωρίς να υποδουλώνεται σ’ αυτές και να γίνεται υπηρέτης τους.
ν
Διάσημη ρήση
«Ο άνθρωπος που ζει σύμφωνα με τη φύση, ποτέ δεν θα είναι φτωχός. Φτωχός δεν είναι αυτός που έχει λίγα, αλλά εκείνος που λαχταρά περισσότερα».
ν
< Επιστροφή στο κυρίως άρθρο