Έξι φιλόσοφοι μιλούν για την ευτυχία και την καλή ζωή
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Από την Γεωργία Μεταξά
Ο Νίτσε για τις αντίξοες συνθήκες στη ζωή
Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900). Image: Supplied
ν
Ο ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ είναι ο φιλόσοφος που συχνά αποδοκιμάζεται από τους ιστορικούς της φιλοσοφίας, ενώ σαν συγγραφέας θεωρείται ξεπερασμένος και πάρα πολύ αφηρημένος για να γίνει κατανοητός.
Πράγματι, το έργο του Νίτσε αψηφά τον ακαδημαϊκό τρόπο σκέψης. Ωστόσο, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της δυτικής σκέψης. Ο Νίτσε υπήρξε πρόδρομος των κινημάτων της Ψυχανάλυσης και του Υπαρξισμού, ενώ παράλληλα ήταν οξύς κριτικός της δυτικής φιλοσοφίας και πολιτισμού.
Με τις παρατηρήσεις και τις ιδέες του ενέπνευσε δεκάδες διανοουμένων του εικοστού αιώνα – συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που παρερμήνευσαν το έργο του ως προ-φασιστικό δόγμα για να δικαιολογήσουν τη ναζιστική πολιτική.
Ο Νίτσε αρνήθηκε να αναπτύξει κάποιο ιδιαίτερο φιλοσοφικό σύστημα, αλλά ασχολήθηκε με μεμονωμένες, ανεξάρτητες αναλύσεις, σε σύντομα, καλογραμμένα έργα που περιέχουν πάθος και ποικίλους αφορισμούς.
Τα γραπτά του, αν και μερικές φορές φαίνονται αντιφατικά, διαπνέονται από το ελληνικό πνεύμα και είναι γεμάτα ορμή και πάθος, είναι πιο ειλικρινή και διορατικά από τα μεγάλα επιστημονικά συγγράμματα που έχουν την τάση να συμπεριλάβουν τα πάντα σε μια ενοποιημένη θεωρία.
Από μικρός ασχολήθηκε με τη μελέτη των κλασικών γλωσσών και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Στην εξαιρετικά νεαρή ηλικία των είκοσι τεσσάρων ετών έγινε καθηγητής της ελληνικής γλώσσας, την οποία δίδαξε για περίπου δέκα χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας στην Ελβετία. Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών ανέπτυξε βαθιά φιλία με τον συνθέτη Ρίτσαρντ Βάγκνερ (που τα επόμενα χρόνια μετατράπηκε σε μεγάλη εχθρότητα).
Η υγεία του ήταν πάντοτε εύθραυστη. Έτσι το 1879, σε ηλικία 35 ετών, αποσύρθηκε από τη διδασκαλία με μια μέτρια σύνταξη. Κατά τα επόμενα δέκα χρόνια, θα γράψει τα βιβλία που τον έκαναν διάσημο μετά θάνατον: Η γένεση της τραγωδίας (1872)∙ Η φιλοσοφία στην τραγική εποχή των Ελλήνων (1873)∙ Ανεπίκαιροι στοχασμοί (1873-6)∙ Χαρούμενη επιστήμη (1882-7)∙ Τάδε έφη Ζαρατούστρα (1883-5)∙ Πέρα από το καλό και το κακό (1886)∙ Γενεαλογία της ηθικής (1887)∙ Το λυκόφως των θεών (1888)∙ Ο Αντίχριστος (1888)∙ Ίδε ο άνθρωπος (1888).
ν
Η κατοικία του Νίτσε στη Βαϊμάρη της Γερμανίας, όπου έζησε τα τελευταία τρία χρόνια της ζωή του. Σήμερα εδώ φυλάσσεται το αρχείο Νίτσε. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Στο μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου ήταν σε άθλια σωματική κατάσταση. Δεν είχε μόνιμη κατοικία και έμενε προσωρινά σε καταλύματα σε διάφορα σημεία των Ελβετικών Άλπεων και των ακτών της Μεσογείου.
Στα τελευταία χρόνια της ζωής του κινδύνευε από τύφλωση και ενώ οι γιατροί τον συμβούλευαν να απέχει από την ανάγνωση, αυτός συνέχισε να διαβάζει και να γράφει σε τρελούς ρυθμούς όσο περισσότερο μπορούσε. Πολεμούσε την αϋπνία του με οπιούχα και Veronal, φάρμακα που αναστάτωναν το ευαίσθητο στομάχι του.
Οι έντονες σε πόνο ημικρανίες, τον έκαναν να πειραματιστεί με επιπλέον φάρμακα που επιβάρυναν την υγεία του.
Γνώρισε την κοινωνική απομόνωση και την περιφρόνηση, αποτέλεσμα της παρανόησης των φιλοσοφικών ιδεών του, ακόμη και μεταξύ των φίλων του. Οι αγαπημένες του απέχθειες ήταν η Γερμανία και ο χριστιανισμός. Στις αρχές του 1889 η κατάρρευση της υγείας του ήταν τέτοια που έπαθε άτυπη γενική παράλυση, η οποία έχει αποδοθεί σε τριτογενή σύφιλη, αλλά αυτή η διάγνωση έχει έκτοτε αμφισβητηθεί έντονα.
Θα ζήσει τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του υπό τη φροντίδα της μητέρας του μέχρι το θάνατό της το 1897 και κατόπιν υπό την προστασία της αδελφής του, μέχρι το θάνατό του το 1900.
ν
Ο άνθρωπος ως Ενάδα
Η κεντρική ιδέα που διατρέχει το έργο του Νίτσε είναι ο διπλός χαρακτήρας των ανθρώπινων όντων: ο άνθρωπος αποτελείται από δύο στοιχεία, νου και σώμα, και ανάμεσά τους υπάρχει μια διαρκής πάλη – ένας αγώνας του οποίου το ιδανικό αποτέλεσμα είναι η κυριαρχία του νου πάνω στο σώμα.
Ωστόσο, ο ίδιος ο Νίτσε αποκαλεί τον δυισμό αυτόν «παιδικό». Η ώριμη άποψη, σύμφωνα με τον ίδιο, συνίσταται στην αναγνώριση ότι νους και σώμα είναι ένα (ενάδα), ή πρέπει να γίνουν ένα, και ότι αυτό που ονομάζεται νους ή ψυχή δεν είναι τίποτε άλλο από μια πτυχή της φυσικής κατάστασης των ανθρώπων.
Το μυαλό, σύμφωνα με τον Νίτσε, είναι ένα από τα πολλά όργανα που χρησιμοποιεί το σώμα για να επιβιώσει, και το οποίο είναι επομένως κάτω από τον έλεγχο του φυσικού οργανισμού ως συνόλου. (Τάδε έφη Ζαρατούστρα, κεφ. “Οι καταφρονητές του σώματος”).
Το σώμα, σύμφωνα με τη νιτσεϊκή αντίληψη, δεν είναι το εξωτερικό εργαλείο ενός εσωτερικού κυρίαρχου Εγώ, αλλά ο οργανισμός εντός του οποίου το Εγώ παίζει έναν δευτερεύοντα ρόλο.
Κατά τον Νίτσε, από την ευθυγράμμιση νου και σώματος προκύπτει η «θέληση για δύναμη» και η «θέληση για ζωή».
Αυτό που επιφανειακά μοιάζει σαν το μυαλό να λειτουργεί από μόνο του, ή σαν μια νίκη του νου πάνω στο σώμα, δεν είναι τελικά παρά μια επίδειξη της δύναμης του οργανισμού στο σύνολό του.
Και αν κάποιος ρωτήσει από πού πηγάζουν πράγματα όπως θέληση, αποφασιστικότητα, συναισθήματα, ιδέες ή ευφυΐα, ή οτιδήποτε άλλο ευθύνεται για ορισμένα εξαιρετικά επιτεύγματα, θα πρέπει να διερευνήσει τις εσωτερικές πτυχές ενός προσώπου, σε αυτό που ονομάζουμε ασυνείδητο – πτυχές όμως που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη φυσιολογία και τις νευρολογικές λειτουργίες του οργανισμού.
ν
Η ψυχαναλύτρια Λου Σαλομέ, ο συγγραφέας Πάουλ Ρέε και ο Νίτσε το 1882, σε φωτογραφία στο στούντιο του Ζυλ Μπονέ στη Λουκέρνη. Οι τρεις τους σχεδίαζαν να ταξιδέψουν στην Ιταλία για να ιδρύσουν μια εκπαιδευτική κοινότητα, αλλά το σχέδιο ναυάγησε εξαιτίας του ερωτικού ενδιαφέροντος του Νίτσε και του Ρέε για τη Σαλομέ, η οποία τους απέρριψε και τους δύο. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Η θέληση για δύναμη, η οξεία νοημοσύνη, ή οποιοδήποτε άλλο ψυχικό φαινόμενο δεν είναι η απόρροια κάποιας μη φυσικής οντότητας μέσα στο σώμα, αλλά η αυτοέκφραση μιας δυναμικής και πολύπλευρης φυσικής ύπαρξης.
ν
Το δαιμόνιο του Σωκράτη
Αξίζει να δώσουμε ένα παράδειγμα της κριτικής σκέψης του Νίτσε αναφέροντας μερικά αποσπάσματα από το έργο του Η γένεση της τραγωδίας (ΧΙΙΙ):
«Πρώτος ο Σωκράτης εισήγαγε τον αποτελειωτικό λόγο της νέας και εξαιρετικής σημασίας που αποδίδεται στη γνώση και στην κρίση. Μόνος αυτός πράγματι ομολόγησε πως «τίποτα δεν γνωρίζει», ενώ περπατώντας στους δρόμους των Αθηνών, ως κριτικός παρατηρητής, επισκεπτόμενος τους πολιτικούς, τους ρήτορες, τους ποιητές και τους φημισμένους καλλιτέχνες, τους έβρισκε όλους να έχουν την αξίωση να θεωρούνται “σοφοί”. Βρήκε κατάπληκτος ότι και εκεί ακόμα που θεωρούνταν ειδικοί, όλοι αυτοί οι περίφημοι άνδρες καμιά γνώση δεν είχαν ακριβή και σίγουρη κι ότι μόνο εξ ενστίκτου ενεργούσαν.
»“Μόνο εξ ενστίκτου ενεργούσαν”: η φράση αυτή μας κάνει να αγγίζουμε την καρδιά της σωκρατικής τάσης. Με τις λέξεις αυτές ο σωκρατισμός καταδικάζει και την τέχνη που υπήρχε τότε καθώς και την ηθική της εποχής του. Όπου κι αν έστρεφε το ερευνητικό του βλέμμα, διέκρινε την έλλειψη της κρίσης και τη δύναμη της πλάνης και σαν αποτέλεσμα αποκήρυξε ως παράλογα και καταδίκασε όσα έβλεπε γύρω του.
»Ορμώμενος από την αρχή αυτή, ο Σωκράτης νόμιζε ότι θα αναγεννήσει την ύπαρξη: ως πρόδρομος πολιτισμού –μιας τέχνης και μιας ηθικής εντελώς διαφορετικών– προχώρησε μόνος, υπερήφανος και περιφρονητικός, μια ηρωική φιγούρα ενός πολιτισμού, που τα τελευταία του ίχνη είναι για εμάς αντικείμενο βαθύτατου σεβασμού και πηγή αγνότατων ηδονών.
»Γι’ αυτό μπροστά στον Σωκράτη κυριευόμαστε από βαθιά ταραχή και ολοένα θέλουμε να διεισδύσουμε στη σημασία και στην επίδραση της αινιγματικής αυτής μορφής της αρχαιότητας. Ποιος είναι αυτός που μόνος του τολμά να αποκηρύξει την ουσία του Ελληνισμού, που μόνος του αυτός τολμά να αντικαταστήσει τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Ευριπίδη, να μπει στη θέση ακόμα και του Φειδία και του Περικλή, να υποσκελίσει την Πυθία και τον Διόνυσο και που ακριβώς, όπως η πιο άπατη άβυσσος και η πιο απάτητη κορυφή, είναι βέβαιος εκ των προτέρων για τον θαυμασμό μας και τη λατρεία; (…)
»Ένα αλλόκοτο δαιμόνιο που μας διεσώθη με το όνομα “Δαιμόνιον του Σωκράτους”, μας επιτρέπει να εμβαθύνουμε περισσότερο στη φύση του ανθρώπου αυτού. Σε μερικές περιστάσεις, όταν η εξαιρετική διαύγεια του νου φαινόταν να τον αφήνει, μια θεϊκή φωνή ακουγόταν και του ξανάδινε θάρρος.
»Όταν η φωνή αυτή μιλά, πάντοτε αποτρέπει. Στον εντελώς ανώμαλο αυτόν οργανισμό, η ενστικτώδης σοφία δεν επεμβαίνει παρά για να εμποδίσει, να κατανικήσει τη συνειδητή αντίληψη.
»Ενώ σε όλους τους ανθρώπους, προκειμένου περί της γενέσεως της παραγωγικότητας, το ένστικτο είναι ακριβώς η θετική δύναμη, η δημιουργική, και το ενσυνείδητο λογικό μια κριτική, αποθαρρυντική λειτουργία, στον Σωκράτη αντίθετα το ένστικτο καταντά κριτικό και το λογικό γίνεται δημιουργικό – αληθινή τερατωδία ελαττωματική…»
ν
Για τις αντίξοες συνθήκες
Ο Νίτσε θεωρούσε ότι οι δυσκολίες, όπως και ο πόνος, γαλβανίζουν την ψυχή. Ιδού μερικά αποσπάσματα από τα έργα του:
-
«Για να επιτύχεις οτιδήποτε που έχει κάποια αξία θα πρέπει να κάνεις πολύ μεγάλη προσπάθεια, πολλή και σκληρή δουλειά».
-
«Η δυσκολία είναι κάτι φυσιολογικό. Δεν πρέπει να πανικοβαλλόμαστε ή να τα παρατάμε όταν τη συναντάμε. Βιώνουμε τον πόνο εξαιτίας του κενού που υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτό που είμαστε αυτή τη στιγμή και στο ιδανικό άτομο που θα μπορούσαμε να γίνουμε».
-
«Η ευκαιρία που μας δίνεται είναι να χρησιμοποιήσουμε τον πόνο με δημιουργικό τρόπο και ίσως να δημιουργήσουμε κάτι υπέροχο απ’ αυτόν».
-
Έλεγε επίσης ότι για να γνωρίσεις μεγάλη ευτυχία στη ζωή σου θα πρέπει να ζεις επικίνδυνα. Γι’ αυτό συμβούλευε να χτίσεις το σπίτι σου στην πλαγιά του Βεζούβιου, κάτι που είναι ριψοκίνδυνο αλλά έχει πανέμορφη θέα. Κατά τον ίδιο τρόπο, η ζωή είναι μια ριψοκίνδυνη υπόθεση και ότι δεν υπάρχει κέρδος χωρίς πόνο.
-
«Η ευτυχία δεν έρχεται με το να προσπαθείς να ξεφύγεις από τα προβλήματα, αλλά με το να τα χρησιμοποιείς προς όφελός σου».
-
Ήταν ενάντια στη θρησκεία για τους ίδιους λόγους που ήταν ενάντια και στη μέθη. Και τα δύο μπορεί να αμβλύνουν τον πόνο, αλλά παράλληλα αμβλύνουν και την ενέργεια που μας δίνει ο πόνος για να ξεπεράσουμε τα προβλήματα και να γίνουμε τελικά ευτυχισμένοι. Θεωρούσε ότι η θρησκεία σε κάνει αδύναμο. Δεν είναι τυχαίο που η εκκλησία της ενορίας του είχε δίπλα στο όνομά του την ένδειξη: «Ένας γνωστός Αντίχριστος»!
-
«Ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε δεν είναι απαραίτητα και κακό. Παρόμοια, κάτι που μας προσφέρει ικανοποίηση δεν είναι απαραίτητα καλό για μας».
-
Συχνά αναφερόταν στην εκπλήρωση, αλλά όχι με την έννοια της άνεσης. Γράφει με σαρκασμό για τους ανθρώπους που ακολουθούν, όπως λέει, «τη θρησκεία της καλοπέρασης» – τους θεωρεί μικρόψυχους και κακούς. Αντίθετα, αυτοί που τολμούν να σκαρφαλώσουν στη βουνοκορφή, θα απολαύσουν τη θέα και τον καθαρό αέρα του αληθινού ανθρώπου και θα καταλάβουν τα οφέλη της εγκατάλειψης της άνεσης για την αληθινή εκπλήρωση.
ν
Διάσημη ρήση
«Ό,τι δεν με σκοτώνει με κάνει πιο δυνατό».
ν
< Επιστροφή στο κυρίως άρθρο
