Ο θάνατος της ελπίδας, θάνατος της πολιτικής
OPINION
Από τον Τίτους Σταλ (*)
Ο Τίτους Στάιλ του Πανεπιστημίου Γκρόνιγκεν εξηγεί γιατί η πολιτική δεν μπορεί πια να εμπνεύσει την ελπίδα, ενώ τη χρειάζεται για να επιβιώσει.
ν
ΣΤΑ ΤΕΛΗ της δεκαετίας του 2000 και στις αρχές του 2010, η λέξη «ελπίδα» ήταν πανταχού παρούσα στη δυτική πολιτική. Παρ’ όλο που η χρήση του στην προεκλογική εκστρατεία του Μπαράκ Ομπάμα έχει γίνει σήμα κατατεθέν της, το σάλπισμα του συνθήματος για την ελπίδα δεν περιοριζόταν μόνον στις Ηνωμένες Πολιτείες: και στην Ελλάδα, για παράδειγμα, το κόμμα του ΣΥΡΙΖΑ στήριξε την εκστρατεία του στο σύνθημα «Η ελπίδα έρχεται», ενώ και πολλά άλλα ευρωπαϊκά κόμματα ασπάσθηκαν την ίδια επίκληση. Έκτοτε, όμως, τη λέξη «ελπίδα» σπάνια την ακούμε, ή τη βλέπουμε, στη δημόσια σφαίρα.
Ακόμα και στην περίοδο της ακμής της, η ρητορική της ελπίδας δεν ήταν δημοφιλής σε καθολικό βαθμό. Όταν το 2010 η πρώην υποψήφια για την προεδρία των ΗΠΑ Σάρα Πέιλιν ρωτούσε ρητορικά το ακροατήριό της: «Πώς αισθάνεστε για την ελπίδα και την αλλαγή που σας έφεραν;» έθιγε έναν ευρέως διαδεδομένο σκεπτικισμό, που θεωρεί την ελπίδα ως κάτι μη ρεαλιστικό, ακόμη και ως παραλήρημα.
Ο σκεπτικισμός της Πέιλιν απέναντι στην έννοια της ελπίδας (πολλοί μπορεί να εκπλαγούν όταν το ακούσουν) επιζεί εδώ και αιώνες στη φιλοσοφική παράδοση. Από τον Πλάτωνα ίσαμε τον Καρτέσιο, πολλοί φιλόσοφοι υποστήριξαν ότι η ελπίδα είναι ως έννοια ασθενέστερη από την προσδοκία και την εμπιστοσύνη, καθώς το μόνο που απαιτεί από το υποκείμενο είναι να ενστερνίζεται μια πεποίθηση για τη δυνατότητα να συμβεί ένα γεγονός και όχι κάποια σαφή ένδειξη ότι αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί.
Για τους φιλοσόφους αυτούς, η ελπίδα είναι ένας δευτεροβάθμιος τρόπος συσχετισμού με την πραγματικότητα, κατάλληλος μόνο όταν το υποκείμενο στερείται της απαιτούμενης γνώσης για να διαμορφώσει τις «ορθές» προσδοκίες.
Ο πιο ριζοσπαστικός ίσως φιλόσοφος του Διαφωτισμού, o Μπαρούχ Σπινόζα, εκφράζει εύγλωττα τούτην την άποψη όταν γράφει πως η ελπίδα αποδεικνύει «έλλειψη γνώσης και αδυναμία του νου» και ότι «όσο περισσότερο προσπαθούμε να ζούμε καθοδηγούμενοι από τη λογική, τόσο περισσότερο πασχίζουμε να ανεξαρτητοποιηθούμε από την ελπίδα καθαυτή».
Σύμφωνα με την άποψη τούτη, η ελπίδα είναι ένα άκρως ακατάλληλο εργαλείο και οδηγός για την πολιτική δράση. Οι πολίτες θα πρέπει να βασίζουν τις αποφάσεις τους σε ορθολογικές προσδοκίες για το τι μπορούν να επιτύχουν οι κυβερνήσεις τους, αντί να αφήνονται να τους παρακινεί απλώς η ελπίδα.
ν
Υπάρχει χώρος για ελπίδα στην πολιτική;
Αυτός ο σκεπτικισμός θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη και μπορεί πράγματι να μας οδηγήσει σε μια καλύτερη κατανόηση της ανόδου και της πτώσης της ρητορικής της ελπίδας. Υπάρχει λοιπόν χώρος για ελπίδα στην πολιτική;
Πρέπει επομένως να είμαστε ακριβείς σχετικά με το «είδος» της ελπίδας στην οποία αναφερόμαστε. Εάν καλοσκεφθούμε το ποιόν των ελπίδων που τρέφουν οι άνθρωποι, οποιαδήποτε πολιτική που έχει συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων εξαρτάται κατά κάποιο τρόπο από την ελπίδα – είτε πρόκειται για ελπίδα για την επιτυχία της πολιτικής αυτής είτε ελπίδα για την αποτυχία της.
Η δημιουργία μιας τέτοιας ελπίδας δεν είναι απαραιτήτως καλή, ή κακή: είναι απλώς ένα τμήμα της πολιτικής ζωής. Όταν όμως τα πολιτικά κινήματα υπόσχονται ότι θα φέρουν την ελπίδα, σαφώς και αναφέρονται στην ελπίδα υπό τη γενική αυτή έννοια. Αυτή η συγκεκριμένη ρητορική της ελπίδας αναφέρεται σε μια πιο ειδική, ηθικά ελκυστική και διακριτά πολιτική μορφή ελπίδας.
Η πολιτική ελπίδα διακρίνεται από δύο χαρακτηριστικά. Κατ’ αρχάς, το ίδιο της το αντικείμενο είναι πολιτικό: είναι η ελπίδα για κοινωνική δικαιοσύνη. Αλλά και ο χαρακτήρας της είναι πολιτικός: είναι μια συλλογική στάση.
Ενώ η σημασία του πρώτου χαρακτηριστικού είναι ίσως προφανής, το δεύτερο χαρακτηριστικό εξηγεί γιατί είναι λογικό να μιλάμε για μια «επιστροφή» της ελπίδας στην πολιτική.
Όταν τα πολιτικά κινήματα επιδιώκουν να αναζωπυρώσουν την ελπίδα, δεν ενεργούν με γνώμονα την υπόθεση ότι οι μεμονωμένοι άνθρωποι δεν ελπίζουν πλέον για τίποτα, αλλά βασίζουν τον συλλογισμό τους στην ιδέα ότι πλέον η ελπίδα δεν είναι εκείνη που διαμορφώνει στη σημερινή εποχή τον συλλογικό προσανατολισμό προς το μέλλον. Η υπόσχεση μιας «πολιτικής της ελπίδας» μετατρέπεται έτσι σε υπόσχεση ότι η ελπίδα για κοινωνική δικαιοσύνη θα αποτελέσει μέρος της σφαίρας της συλλογικής δράσης, της ίδιας της πολιτικής.
Ακόμη κι έτσι, το ερώτημα αν η πολιτική ελπίδα είναι κάτι πραγματικά καλό παραμένει πάντα επίκαιρο. Εάν ένα από τα καθήκοντα των κυβερνήσεων είναι να υλοποιήσουν την αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης, δεν θα ήταν καλύτερο να προωθούν τα πολιτικά κινήματα μια σαφώς αιτιολογημένη προσδοκία, αντί για την απλή επίκληση της ελπίδας; Μην είναι άραγε η ρητορική της ελπίδας μια όχι σιωπηρή παραδοχή ότι τα εν λόγω κινήματα δεν διαθέτουν στρατηγικές για να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη;
ν
Ο ανυπέρβλητος πλουραλισμός των περιεκτικών δογμάτων
Η σφαίρα της πολιτικής έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, μοναδικά σε αυτήν, και τα οποία επιβάλλουν περιορισμούς αναφορικά με ό,τι μπορούμε λογικά να περιμένουμε.
Ένας από αυτούς τους περιορισμούς είναι κι εκείνος που ο Αμερικανός φιλόσοφος της ηθικής Τζον Ρόουλς περιέγραψε το 1993 ως τον ανυπέρβλητο πλουραλισμό των «περιεκτικών δογμάτων (comprehensive doctrines)».
Στις σύγχρονες κοινωνίες, οι άνθρωποι διαφωνούν μεταξύ τους για το ποιο είναι το απώτερο πολύτιμο αγαθό και αυτές οι διαφωνίες συχνά δεν μπορούν να επιλυθούν με λογικά επιχειρήματα. Αυτού του είδους ο πλουραλισμός καθιστά παράλογο το να αναμένουμε ότι μπορούμε να φτάσουμε ποτέ σε μια τελική συναίνεση πάνω σε αυτά τα θέματα.
Στο βαθμό που οι κυβερνήσεις δεν επιτρέπεται να επιδιώκουν σκοπούς, οι οποίοι δεν θα είναι ικανοί να αποδείξουν τον λόγο ύπαρξής τους σε όλους τους πολίτες, το περισσότερο που θα μπορούσαμε ορθολογικά να προσδοκούμε από την πολιτική είναι να επιδιώκει την υλοποίηση αυτών των αρχών δικαιοσύνης πάνω στις οποίες θα μπορούν να συμφωνήσουν όλοι οι λογικοί άνθρωπο.
Τέτοιες αρχές είναι η προστασία των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η κατάργηση των διακρίσεων και η λήψη δημοκρατικών αποφάσεων.
Έτσι, δεν μπορούμε λογικά να περιμένουμε από τις κυβερνήσεις που σέβονται την πολυφωνία να επιδιώκουν πιο απαιτητικά ιδεώδη της δικαιοσύνης – για παράδειγμα, μέσω φιλόδοξων αναδιανεμητικών πολιτικών, που δεν δικαιολογούνται σε σχέση με όλους, ακόμα και τις πιο ατομικιστικές αντιλήψεις περί του καλού.
ν
Ο αυτοσεβασμός των πολιτών
Όμως αυτός ο περιορισμός βρίσκεται σε διάσταση με έναν άλλο από τους ισχυρισμούς που έχει διατυπώσει ο ίδιος ο Ρόουλς. Το 1971, ο ίδιος φιλόσοφος υποστήριξε πως το σημαντικότερο κοινωνικό αγαθό είναι ο αυτοσεβασμός (self-respect).
Σε μια φιλελεύθερη κοινωνία, ο αυτοσεβασμός των πολιτών εδράζεται στη γνώση ότι υπάρχει μια δημόσια δέσμευση για δικαιοσύνη – αναγνωρίζοντας ότι και οι άλλοι πολίτες θεωρούν ότι κι εκείνοι αξίζουν δίκαιη μεταχείριση.
Μολαταύτα, εάν περιοριζόμαστε να αναμένουμε συμφωνία μόνον πάνω σε ένα στενό σύνολο ιδανικών, η προσδοκία μικρή σχετικά συμβολή θα έχει στον αυτοσεβασμό μας. Σε σύγκριση με την πιθανή συναίνεση πάνω σε πιο απαιτητικά ιδεώδη για τη δικαιοσύνη, η προσδοκία τούτη πολύ λίγο θα συμβάλλει στο να μας αναγκάσει να θεωρήσουμε και τους άλλους πολίτες ως υποκείμενα βαθύτερα αφοσιωμένα στη δικαιοσύνη.
Ευτυχώς, δεν χρειάζεται να αυτοπεριοριζόμαστε μόνον σε εκείνα που μπορούμε να προσμένουμε. Μολονότι δεν δικαιολογούμαστε να αναμένουμε περισσότερα από μια περιορισμένου εύρους συμφωνία για την δικαιοσύνη, μπορούμε όμως ακόμη να ελπίζουμε συλλογικά ότι στο μέλλον θα προκύψει μια συναίνεση για τα πιο απαιτητικά ιδανικά της δικαιοσύνης.
Όταν οι πολίτες εγκολπωθούν συλλογικά τούτην την ελπίδα, αυτό θα εκφράζει την κοινή αντίληψη ότι κάθε μέλος της κοινωνίας αξίζει να συμπεριληφθεί σε ένα φιλόδοξο σχέδιο δικαιοσύνης, ακόμη και αν μεταξύ μας διαφωνούμε για το ποιο πρέπει να είναι αυτό το σχέδιο. Τούτη η γνώση μπορεί να συμβάλει στον αυτοσεβασμό και ως εκ τούτου αποτελεί αυτό καθαυτό ένα επιθυμητό κοινωνικό αγαθό. Ελλείψει συναίνεσης, η πολιτική ελπίδα αποτελεί ένα αναγκαίο κομμάτι της ίδιας της κοινωνικής δικαιοσύνης.
ν
Επίλογος
Επομένως, είναι λογικό, ίσως ακόμη και αναγκαίο, να επιστρατεύουμε την έννοια της ελπίδας για τους σκοπούς της δικαιοσύνης. Και ιδού γιατί έχει εξαφανιστεί η ρητορική της ελπίδας. Μπορούμε σοβαρά να χρησιμοποιήσουμε τη ρητορική της ελπίδας μόνο όταν πιστεύουμε ότι οι πολίτες δύνανται να επιτύχουν την ανάπτυξη ιας κοινής δέσμευσης για τη διερεύνηση φιλόδοξων σχεδίων για κοινωνική δικαιοσύνη, ακόμη και όταν διαφωνούν για το περιεχόμενό τους.
Η πεποίθηση τούτη έχει καταστεί όλο και πιο απίθανη σήμερα, υπό το πρίσμα των πρόσφατων εξελίξεων, οι οποίες αποκαλύπτουν πόσο διχασμένες είναι οι δυτικές δημοκρατίες.
Μια σημαντική μειοψηφία στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ κατέστησε σαφές, απαντώντας στη ρητορική της ελπίδας, ότι διαφωνεί όχι μόνο με την έννοια της δικαιοσύνης αλλά και με την ιδέα ότι το σημερινό λεξιλόγιο της κοινωνικής δικαιοσύνης πρέπει να επεκταθεί. Φυσικά, κάποιος θα μπορούσε, έστω και ατομικά να ελπίζει πως αυτοί που τρέφουν αυτήν την άποψη θα μπορούν να πεισθούν να την αλλάξουν.
Μολαταύτα, έτσι όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, αυτή δεν είναι μια ελπίδα που μπορούν να τη συμμερισθούν όλοι.
________________
(*) Ο Titus Stahl είναι βοηθός καθηγητής στο τμήμα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Γκρόνιγκεν στην Ολλανδία.
Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο Τhe Aeon Magazine. Μετάφραση: Γιώργης-Βύρων Δάβος.
