Αθανασία και Μετενσάρκωση στην Αρχαία Ελλάδα #1

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  1|5

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
και τον Μιχάλη Ροδόπουλο

 

Α΄ μέρος: Μετενσάρκωση και μετεμψύχωση

Το δόγμα της μετενσάρκωσης, μέσω του οποίου αποδεικνύεται η αθανασία της ψυχής, ήταν κοινός τόπος όλων των θρησκευτικών και φιλοσοφικών σχολών της αρχαιότητας.

Ρωμαϊκή σαρκοφάγος του 2ου αιώνα με τον μυθολογικό συμβολισμό των Ορφικών και Διονυσιακών μυστηριακών σχολών. Διακρίνεται αριστερά ο Ορφέας με τη λύρα του. Πηγή: Wikimedia Commons

ν

Η ΠΙΟ φημισμένη πηγή μεταφυσικής σκέψης στους προσωκρατικούς χρόνους θεωρείται ο Πυθαγόρας από τη Σάμο, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Βούδα, του Κομφούκιου, του Λάο Τσε και του τελευταίου Ζωροάστρη.

Λέγεται ότι ο Πυθαγόρας ταξίδεψε στην Ινδία και μυήθηκε στα τελετουργικά των Βραχμάνων στους ναούς-σπηλιές της Ελόρα και της Ελεφάντα, υπόγειες σπηλιές, οι οποίες επικοινωνούσαν με ένα δίκτυο καναλιών με τον κρυμμένο κόσμο των μυστηριακών σχολών που έφθαναν μέχρι το Θιβέτ. Του δόθηκε τότε ένα νέο όνομα από τους Βραχμάνους ιερείς και ήταν ο πρώτος μη-Βραχμάνος στην παγκόσμια ιστορία ο οποίος έγινε δεκτός στα εσωτερικά μυστήρια της Ινδίας. Ονομάστηκε “Γιαβαντσάρυα” ή “Γιουναντσάρυα”, δηλαδή ο Ίωνας Δάσκαλος. Λέγεται επίσης πως όταν ίδρυσε τη σχολή του στον Κρότωνα της Ιταλίας αρκετοί Ινδοί ήρθαν να μελετήσουν μαζί του.

O Πυθαγόρας έφερε στους Έλληνες από την Ασία τη γνώση της μετενσάρκωσης των ψυχών, ή της επαναγέννησης, και τη δίδαξε εσωτερικά στους μαθητές του. O Διογένης Λαέρτιος μάς λέει για τον Πυθαγόρα ότι «αυτός πρώτος ισχυρίστηκε ότι η ψυχή περνώντας μέσα από τους κύκλους της Ανάγκης ζούσε για αρκετές φορές σε διαφορετικά ζωντανά πλάσματα».
ν

Οι ναοί-σπηλιές στην Ελόρα της Ινδίας. Image: Supplied
ν

Ωστόσο, οι ρίζες της μετενσάρκωσης θα πρέπει να αναζητηθούν στους Ορφικούς θιάσους, όπως δείχνουν τα χρυσά ελάσματα που βρέθηκαν στο Ιππώνιο (λατ. Veiponium, αρχαία ελληνική πόλη της Μεγάλης Ελλάδας στην Ιταλία), αλλά και στα Διονυσιακά μυστήρια. Φαίνεται όμως ότι με τον καιρό η δοξασία αυτή ξεχάστηκε και επανήλθε συστηματοποιημένη από τον μαθηματικό, θεωρητικό της μουσικής και εφευρέτη της φιλοσοφίας Πυθαγόρα (580-496 π.Χ.).

O Ηράκλειτος δηλώνει ότι ο Πυθαγόρας θυμόταν αρκετές από τις προηγούμενες ζωές του και τις περιέγραφε σε λίγους από τους πιο έμπιστους μαθητές του.

Σύμφωνα με μια χαριτωμένη παράδοση, ο θεός Ερμής παρουσιάστηκε στον Πυθαγόρα και του είπε να ζητήσει όποιο δώρο θέλει πλην της αθανασίας. Εκείνος τότε ζήτησε το δώρο της μνήμης, για να μπορεί να θυμάται όλες τις προηγούμενες ενσαρκώσεις του.

Θυμήθηκε, λοιπόν, ότι είχε προϋπάρξει ως Αιθαλίδης και μέσα από αυτό το σώμα έγραψε δύο φιλοσοφικές θέσεις, η μια από τις οποίες εμπαίζει και περιγελά την αστάθεια της θνητής ύπαρξης.

Κατά τη μυθολογία, ο Αιθαλίδης ήταν γιος του Ερμή και της Ευπολεμείας, κόρης του Μυρμιδόνα. Πήρε μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία ως κήρυκας και τοξότης, μαζί με δύο άλλους γιους του Ερμή, τον Εύρυτο και τον Εχίονα.

Ο Αιθαλίδης είχε τεράστια μνήμη, χάρισμα που έλαβε από τον πατέρα του, και δεν ξεχνούσε ποτέ τίποτα, ακόμα και όταν… πέθανε και κατέβηκε στον Άδη. Ο Ερμής τον αγαπούσε τόσο πολύ ώστε κατάφερε να πείσει τον Δία να ορίσει ότι ο Αιθαλίδης θα έμενε μια μέρα στον κάτω κόσμο και μια μέρα στον επάνω κόσμο.

Αργότερα γεννήθηκε σαν ο Τρώος πολεμιστής Εύφορβος και πέθανε μπροστά στα τείχη της Τροίας από το χέρι του Μενέλαου […χρόνω δ’ ύστερον εις Εύφορβον ελθείν και Μενελάω τρωθήναι (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων, Βιβλίο Η)].

Στη συνέχεια γεννήθηκε σαν Ερμότιμος (αυτός που τιμά τον Ερμή), ο οποίος, θέλοντας να αποδείξει την αλήθεια του πράγματος, πήγε στο ιερό του Απόλλωνα στις Βραγχίδες (Δίδυμα Μιλήτου), όπου υπήρχαν ανηρτημένες οι ασπίδες των ηττημένων Τρώων, και υπέδειξε την ασπίδα που είχε αφιερώσει ο Μενέλαος στον Απόλλωνα. Η ασπίδα ήταν τώρα σάπια και μονάχα η επένδυσή της από ελεφαντόδοντο είχε απομείνει.
ν

Ο Μενέλαος (αριστερά) και ο Έκτορας (δεξιά) μονομαχούν πάνω από το σώμα του Εύφορβου. 600 π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο). Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Εντόπισε επίσης και το δόρυ των Ατρειδών που τον είχε σκοτώσει, κρεμασμένο σαν λάφυρο πολέμου στο ναό της Περσεφόνης. Σύμφωνα με τον Ηρακλείδη τον Ποντικό (δηλ. από τον Πόντο) όταν πέθανε ως Ερμότιμος, ο Πυθαγόρας εμφανίστηκε σαν Πύρρος από τη Δήλο, που θυμόταν τα πάντα, ότι δηλαδή είχε υπάρξει πρωτύτερα ως Αιθαλίδης, ύστερα ως Εύφορβος, κατόπιν ως Ερμότιμος και μετά ως Πύρρος. Αμέσως μετά από αυτή τη ζωή γεννήθηκε σαν Πυθαγόρας.

O Πυθαγόρας περιέγραφε σε μερικούς από τους μαθητές του τις εμπειρίες των δικών τους προηγούμενων ζωών, αλλά μόνο αν είχαν εξαγνίσει τις ψυχές τους μέσω των ασκήσεων και των πρακτικών του. Λέγεται ότι είχε κάνει τον Μιλλία από τον Κρότωνα να θυμηθεί ότι ήταν ο Μίδας, ο γιος του Γόρδιου. Μετά από αυτό το γεγονός ο Μιλλίας πήγε στην Ήπειρο για να τελέσει μια νεκρώσιμη ακολουθία για το προηγούμενο σώμα του.
ν

Ο ναός του Απόλλωνα στα Δίδυμα, λίγο νοτιότερα της Μιλήτου, στην Ιωνία, όπου βρισκόταν κρεμασμένη η ασπίδα του Εύφορβου. Image: Supplied
ν

Όπως και οι Ορφικοί, όχι μόνο δεχόταν τη μετενσάρκωση και τη δίδασκε στους μαθητές του, αλλά πίστευε ότι κάθε εξελιγμένο άτομο μπορεί να θυμηθεί τις προηγούμενες υπάρξεις του. Δίδασκε ότι η ψυχή ενσαρκωνόταν στον υλικό κόσμο για να αποκτήσει νέες εμπειρίες και να απαλλάξει τον εαυτό της από τα λάθη των προηγούμενων ζωών.
ν

Η βάσανος των ψυχών

Στην πυθαγόρεια θεολογία η ανθρώπινη ψυχή κατορθώνει τελικά να απελευθερωθεί από τον τροχό των συνεχών επαναγεννήσεων όταν μέσω “ενθύμησης” κατακτά την θεϊκή επίγνωση.

Και αυτό γιατί, όπως αναφέρει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία, όταν οι ψυχές ενσαρκώνονται στη γη, δεν έχουν καμία μνήμη για τις προηγούμενες εμπειρίες τους.

Αργότερα ο Πυθαγόρας κατηγορήθηκε ότι δίδασκε τη “μετεμψύχωση”, τη μετανάστευση δηλαδή των ψυχών από τα ανθρώπινα σώματα σε άλλες κατώτερες μορφές ζωής, όπως είναι τα ζώα. Προφανώς πρόκειται για παρανόηση που είτε οφείλεται στις ατέλειες των λίγων διασωθέντων κειμένων, τα οποία περιγράφουν τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του, είτε στο θρυλούμενο ότι οι ψυχές πριν καταστούν ικανές να μετοικήσουν στο ανθρώπινο βασίλειο, περνούν αρχικά μέσα από το βασίλειο των ζώων.

Αυτή η παρανόηση, δηλαδή ότι η ψυχή αφού ενσαρκωθεί σε σώμα ανθρώπινο κατόπιν μπορεί να μετοικήσει σε σώμα ζώου, συνεχίστηκε και στους επόμενους αιώνες και μάλιστα από κορυφαίους συγγραφείς και φιλοσόφους όπως ο Διογένης Λαέρτιος, ο Πορφύριος και ο Ιάμβλιχος. O Διογένης Λαέρτιος (3ος αιώνας μ.Χ.) γράφει χαρακτηριστικά (Βίοι Η, 14):

Λένε ότι πρώτος ο Πυθαγόρας είπε ότι η ψυχή,
καθώς περιφέρεται στον κύκλο της ανάγκης,
δένεται με διαφορετικά ζωντανά πλάσματα κάθε φορά.

Αφού όμως κανένα αυθεντικό κείμενο του Πυθαγόρα δεν έχει σωθεί, μια τέτοια διδασκαλία πρέπει να είχε ηθικό χαρακτήρα. Διδάσκοντας δηλαδή ότι η ψυχή μπορούσε να μεταπηδήσει σε έναν κατώτερο από τον ανθρώπινο φορέα, να ήθελε να καταδείξει ότι εκείνοι των οποίων οι ψυχές έχουν γεμίσει από κακία και οι ζωές τους από κακές πράξεις και αρνητικά συναισθήματα είναι ανάξιοι να ενσαρκωθούν σε ανθρώπινη μορφή. Τέτοιες ψυχές, ως εκ τούτου, κατέχουν όχι τα φυσικά αλλά τα αστρικά σώματα ζώων και προσπαθούν να λειτουργήσουν μέσα από τέτοιου είδους “παράνομα” οχήματα-φορείς στο υλικό πεδίο.

Το θέμα πάντως της μετάβασης της ψυχής από ένα ανθρώπινο σώμα σε εκείνο ενός ζώου εντυπωσίαζε μάλλον αρνητικά τους αρχαίους. O Ξενοφάνης αναφέρει ένα αστείο περιστατικό κατά το οποίο όταν ο Πυθαγόρας είδε κάποτε να χτυπούν ένα σκυλάκι, λυπήθηκε και είπε τα εξής:

Μην χτυπάτε το ζώο,
γιατί μέσα του κατοικεί ψυχή ανδρός φίλου.
Την κατάλαβα αφού άκουσα τη φωνή της.

Μια άλλη ερμηνεία είναι ότι τα σώματα των ζώων που αναφέρονται από τον Πυθαγόρα δεν είναι παρά οι αστερισμοί του ζωδιακού μέσα από τους οποίους οι ψυχές των ανθρώπων κατέρχονται στη Γη για φυσική ύπαρξη.

Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος γεννημένος κάτω από την κυριαρχία του ζωδίου του Λέοντα εμφάνιζε τις ιδιότητες ενός λιονταριού· κάποιος που βρίσκεται κάτω από την επιρροή του Ταύρου, τις ιδιότητες ενός ταύρου∙ ένας Σκορπιός τις ιδιότητες ενός σκορπιού κ.ο.κ. Αυτό ίσως να εξηγεί κι έναν στίχο που είχε συνταχθεί από τον Εμπεδοκλή, ο οποίος δείχνει επιφανειακά ότι πιστεύει στη “μετεμψύχωση”, στο ότι δηλαδή η ψυχή προσλαμβάνει παντός είδους μορφές ζώων και φυτών:

Γιατί ήμουν άλλοτε αγόρι και κορίτσι,
θάμνος, πουλί και ψάρι ταξιδιάρικο που έξω πηδούσε από το νερό.

Σαν μαθητής του Πυθαγόρα, ο Εμπεδοκλής είχε δεσμευθεί με όρκο ο οποίος τον εμπόδιζε να αποκαλύψει τις εσωτερικές διδασκαλίες του διδασκάλου του. Έτσι, δεν είμαστε βέβαιοι μετά από τόσους αιώνες για το ακριβές νόημα αυτών των στίχων. Το πιθανότερο είναι ότι ενσωματώνουν τις κοσμογονικές και βιολογικές απόψεις του όσον αφορά την πλανητική εξέλιξη.

Το αρχαίο αξίωμα “Μια πέτρα γίνεται φυτό∙ το φυτό γίνεται ζώο∙ το ζώο άνθρωπος∙ ο άνθρωπος πνεύμα και το πνεύμα θεός” αντανακλά την πορεία του κόσμου από τη γένεσή του έως σήμερα: όσον αφορά τη Γη, πρώτα δημιουργήθηκε το στερεό σώμα του πλανήτη, κατόπιν εμφανίστηκαν τα φυτά, ύστερα τα ζώα και τελευταίος ο άνθρωπος. Τα δύο τελευταία στάδια, δηλαδή το πνεύμα και ο θεός, μάλλον κάπου ξεχάστηκαν μέσα στα γράψε-σβήσε της εξελικτικής πορείας.
ν

Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν πλήρη επίγνωση ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος της ζωής κι ότι η ανθρώπινη ψυχή μετά το θάνατο εισέρχεται σε άλλο σώμα. Αυτή τη γνώση προσπάθησαν να μεταβιβάσουν στις επόμενες γενιές. Image: Supplied
ν

Βάζοντας τα πράγματα σε τάξη

Η “μετεμψύχωση” επομένως θα έπρεπε να αναφέρεται μόνο στα ζώα. Ακόμη και η πιο ατελής ανθρώπινη ψυχή ξαναγεννιέται ως άνθρωπος και ποτέ δεν πηγαίνει σε σώμα ζώου. Κάτι τέτοιο θα ακύρωνε το νόμο της εξέλιξης.

Το αν οι προσωκρατικοί στοχαστές έκλειναν υπέρ της “μετεμψύχωσης” ή της μετενσάρκωσης δεν μπορεί να αποσαφηνιστεί από τα υπάρχοντα στοιχεία. O ίδιος ο Πυθαγόρας, όπως είπαμε, δεν έγραψε τίποτε. Έτσι άφησε ένα κενό, που έμελλε να γεμίσει από ένα τεράστιο πλήθος συγγραμμάτων, τα περισσότερα από τα οποία είναι κατά γενική ομολογία άχρηστα ως ιστορικές μαρτυρίες για τη διδασκαλία του. Πάντως η σύγχυση και η ασάφεια που επικρατούσε σχετικά με τα πυθαγορικά διδάγματα φτάνει μέχρι τον νεοπλατωνικό Πορφύριο, ο οποίος, στον Πυθαγορικό Βίο (19), αναφέρει τα εξής:

«Κανένας δεν μπορεί να αποφανθεί με βεβαιότητα τι έλεγε στους μαθητές του· γιατί η σιωπή που τηρούσαν ήταν ασυνήθιστα αυστηρή. Μερικά από αυτά όμως έγιναν πασίγνωστα: πρώτον, έλεγε ότι η ψυχή είναι αθάνατη· έπειτα, ότι μεταμορφώνεται σε άλλα είδη ζώων· επίσης ότι όλα όσα συμβαίνουν επαναλαμβάνονται περιοδικά και ότι τίποτα δεν είναι εντελώς καινούριο· και τέλος, ότι όλα τα έμψυχα πλάσματα πρέπει να θεωρούνται συγγενικά. Είναι φανερό ότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που εισήγαγε στην Ελλάδα αυτές τις αντιλήψεις».
ν

Ανακεφαλαιώνοντας

Η θεωρία της μετενσάρκωσης, δηλαδή το ταξίδι της ψυχής στην ύλη μέσα από μια σειρά διαδοχικών ενσαρκώσεων έως ότου ο άνθρωπος φτάσει στην αυτογνωσία, ήταν διαδεδομένη στους Ορφικούς κύκλους, με τον καιρό όμως ξεχάστηκε. Επανήλθε με τον Πυθαγόρα που δίδαξε ότι δεν πρέπει να φοβάται κανείς τη μετά θάνατον ζωή, καθώς η ψυχή δεν τιμωρείται, αλλά ενσαρκώνεται σε νέο σώμα. Για να δείξουν την μετάβαση από τον κόσμο των νεκρών στον κόσμο των ζωντανών, οι άνθρωποι της ελληνιστικής περιόδου χρησιμοποιούσαν τον όρο «παλιγγενεσία» (γέννηση ξανά).

Αργότερα το όνομα του Πυθαγόρα μπλέχτηκε κατά κάποιο τρόπο με τη δοξασία της “μετεμψύχωσης” που αφορά όμως τα ζώα και όχι τον άνθρωπο. Δεν πιστεύουμε ότι κάποιος στοχαστής θα δεχόταν στα σοβαρά ότι η ψυχή του ανθρώπου μπορεί να ξαναγυρίσει στη ζωή σε σώμα ζώου. Ωστόσο, αυτή η παρανόηση συνεχίζεται έως τις μέρες μας. Στις σημειώσεις που ακολουθούν, διευκρινίζονται επακριβώς οι έννοιες της μετεμψύχωσης και της μετενσάρκωσης.

ν

ν

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Μετεμψύχωση. Η πρόοδος της ψυχής από ένα στάδιο ύπαρξης σε ένα άλλο. Συμβολίζεται με –και grosso modo πιστεύεται ότι είναι– επαναγγενήσεις σε σώματα ζώων. O όρος έχει παρανοηθεί από μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας που πιστεύει ότι αναφέρεται σε ανθρώπους, ενώ ισχύει μόνο για τα ζώα. Το αξίωμα «Μια πέτρα γίνεται φυτό· το φυτό γίνεται ζώο· το ζώο άνθρωπος· ο άνθρωπος πνεύμα και το πνεύμα θεός», αποτελεί την καρδιά αυτής της δοξασίας.

Μετενσάρκωση. Η δοξασία της επαναγέννησης ή παλιγγενεσίας, στην οποία πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες και μετέπειτα ο Ιησούς και οι Απόστολοι, καθώς και όλοι εκείνη την εποχή, αλλά την οποία αρνούνται οι σύγχρονοι χριστιανοί. Όλοι οι Αιγύπτιοι που είχαν προσηλυτιστεί στον χριστιανισμό, καθώς και πολλοί Εκκλησιαστικοί Πατέρες, όπως ο Ωριγένης, πίστευαν στη “θεωρία της επαναγέννησης των ψυχών”, όπως φαίνεται από τα κείμενά τους. Ωστόσο, τον 6ο αιώνα ο πάπας, από τη μια μεριά, σαν εκπρόσωπος της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, με το ακυρωτικό της Κωνσταντινούπολης το 551, και ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, απ’ την άλλη, μέσω της 5ης Οικουμενικής Συνόδου το 553 απαγόρευσαν τη διδασκαλία του δόγματος. Η “Ανάσταση” για τους πρώτους χριστιανούς ποτέ δεν σήμαινε την έγερση ενός νεκρού και ακρωτηριασμένου σώματος, αλλά της ψυχής που το εμψύχωνε, δηλαδή του Εγώ σε ένα νέο σώμα. Η πρόσληψη σάρκας από την ψυχή ή το Εγώ ήταν παλιά μια παγκόσμια πίστη. Άλλωστε τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να είναι πιο σύμφωνο με την έννοια της δικαιοσύνης και το νόμο της εξέλιξης.
ν

Επόμενο: Η επιστροφή της ψυχής από τον θάνατο >

 

---