Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου: Αφροδίτη της Κνίδου
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Ένα άγαλμα που «ονειρεύτηκε» να γίνει η Αφροδίτη της Κνίδου, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Η κεφαλή της Κνίδιας Αφροδίτης του Πραξιτέλη. Μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο από το πρωτότυπο του 4ου αιώνα π.Χ. Συλλογή Ludovisi. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
ΕΝΑ ΑΓΑΛΜΑ που «ονειρεύτηκε» να γίνει η Αφροδίτη της Κνίδου, το περίφημο έργο του Πραξιτέλη που εμφανίζει ολόγυμνη τη θεά, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου «Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου».
Την Αφροδίτη της Κνίδου, πόλη στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, στην Καρία, ο Πραξιτέλης το σμίλευσε γύρω στο 350-330 π.Χ. σε παριανό μάρμαρο, έχοντας δύο μοντέλα: τη Φρύνη για το σώμα και την Κρατίνη για την κεφαλή. Αυτές ήταν δύο εταίρες που λέγεται ότι ήταν ερωμένες του γλύπτη.
Το άγαλμα παρίστανε την Αφροδίτη γυμνή λίγο μετά το λουτρό της και αυτό, κατά κάποιο τρόπο, συμβόλιζε την κάθαρση της θεάς, όχι την παρθενικότητά της, ενώ το γυμνό σώμα υποδήλωνε την αρχέγονη αγνότητα.
Ήταν το ωραιότερο και πιο διάσημο άγαλμα της θεάς και φυλασσόταν στον κυκλικό ναό της Αφροδίτης στην Κνίδο.
Ο Πραξιτέλης για να δώσει στο άγαλμα πιο ανθρώπινες διαστάσεις ζήτησε από τον ζωγράφο Νικία να το χρωματίσει. Το τέχνασμα αυτό ξεγέλασε πολλούς με τη ζωντάνια που έδινε, σε βαθμό που σύμφωνα με την παράδοση, ένας άνδρας κλείστηκε επίτηδες όλη την νύκτα μόνος του μέσα στον ναό. Την επόμενη μέρα, βρέθηκαν σημάδια επάνω στον μηρό της Αφροδίτης, αρκετά για να αποδείξουν ότι ο άνδρας αυτός ασέλγησε στο άγαλμα.
Μια άλλη παράδοση ήθελε την ίδια την θεά να έχει δει το άγαλμα και να αναρωτιέται πώς ο Πραξιτέλης κατάφερε να την δει γυμνή, αφού οι μόνοι θνητοί άνδρες που την είδαν έτσι ήταν ο Πάρις, ο Άδωνις και ο Αγχίσης.
ν
ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ
Η προ-προηγούμενη αναφορά για τον άνδρα που ασέλγησε στον μηρό της Αφροδίτης απηχεί μια αρχαία παράδοση σχετικά με τα ζωντανά αγάλματα των αρχαίων.
Η παράδοση που θέλει τη θεά να αναρωτιέται πώς μπόρεσε να τη δει γυμνή ο Πραξιτέλης, αναφέρεται στους Διονυσιακούς Τεχνίτες.
Οι Διονυσιακοί Τεχνίτες ήταν μια μυστηριακή ομάδα που αποτελείτο κυρίως από γλύπτες, ζωγράφους και αρχιτέκτονες, δηλαδή από μυημένους καλλιτέχνες στο συμβολισμό των θεών, που μόνο αυτοί είχαν δικαίωμα να απεικονίζουν τους θεούς.
Συνήθως οι καλλιτέχνες αυτοί βρίσκονταν υπό την εποπτεία ιερέα της αντίστοιχης θεότητας. Μέσω θεουργίας, μεταφέρονταν συνειδησιακά στον κόσμο των θεών, ή μάλλον στο χώρο οπού υπήρχαν οι επιφάνειες των θεών, δηλαδή οι ζωντανές προβολές τους, και αποτύπωναν τη μυστηριακή «γλώσσα του σώματος», η οποία, μέσω του έργου τέχνης, μετέδιδε πληροφορίες κατευθείαν στο υποσυνείδητο εκείνου που έβλεπε το άγαλμα και προκαλούσε στην ψυχή του αγαλλίαση. (Η λέξη άγαλμα προέρχεται από το αγάλλομαι = χαίρομαι).
ν
Η Κνίδια Αφροδίτη του Πραξιτέλη. Μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο από το πρωτότυπο του 4ου αιώνα π.Χ. που έχει χαθεί. Συλλογή Ludovisi. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Τα έργα των Διονυσιακών Τεχνητών είχαν σκοπό να δείχνουν στους ανθρώπους μια λαμπρή πορεία ζωής, να διώξουν από το σώμα τις κακές νόσους, οδηγώντας την ψυχή στο να καθαριστεί, αλλά και να αφυπνίσουν το νου.
Ο νεοπλατωνικός Ιάμβλιχος στο έργο Περί των Αιγυπτίων Μυστηρίων (Ι, 19), αναφέρεται στα αγάλματα των θεών ως εξής: μέσα στη φύση υπάρχει μια ιδέα δημιουργημένη από το θεό (νοητή φύση) που προσδιορίζει την ιδέα του θεού. Από τη νοητή φύση προκύπτει η νοερή φύση (θεοφάνια), που λειτουργεί ως παράδειγμα της νοητής φύσης του θεού, στην οποία αποβλέπει ο αγαλματοποιός για να κατασκευάσει το άγαλμα του θεού.
ν
Η ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΑΓΑΛΜΑΤΩΝ
Καθίσταται λοιπόν σαφές πως στη φύση του αγάλματος εμπεριέχεται τόσο η νοητή φύση του θεού όσο και το παράδειγμα αυτής, η νοερή δηλαδή φύση του.
Ο Ιάμβλιχος, στους δύο κόσμους του Πλάτωνα, τον αισθητό και τον νοητό, πρόσθεσε ενδιάμεσα έναν τρίτο, τον νοερό. Στον αισθητό ή ορατό κόσμο βρίσκονται οι άνθρωποι, στον νοητό οι θεοί, ενώ στον νοερό οι εικόνες των θεών, τις οποίες έβλεπαν οι Διονυσιακοί Τεχνίτες.
Συγκεκριμένα, ο Ιάμβλιχος γράφει (Ι, 19, παρ. 2):
«… Τα αγάλματα των θεών που βλέπουμε προκύπτουν από τα νοητά παραδείγματα των θεών, δημιουργούνται σύμφωνα με αυτά, ανήκουν σε αυτά και έχουν την εικόνα τους. Τα αγάλματα, ωστόσο, δημιουργούν μια άλλη τάξη, που είναι η συνέχεια εκείνης των νοερών θεών, σύμφωνα με την αρχική ενότητα. Και τα θεία νοερά είδη, που παρίστανται στα ορατά σώματα των θεών προϋπάρχουν των αγαλμάτων με τρόπο ξεχωριστό. Ωστόσο, τα άμικτα και υπερουράνια νοητά παραδείγματα των νοερών μορφών παραμένουν καθεαυτά, πάντοτε ενωμένα με το Ένα, σύμφωνα με την αιώνια υπερβατική φύση τους».
Οι Διονυσιακοί Τεχνίτες μπορούσαν να αντικρίζουν τα αισθητά σώματα των θεών, αν και γενικά οι θεοί είναι ασώματοι. Αυτό το πετύχαιναν μέσω κάθαρσης. Για το σώμα κάθαρση είναι η υγεία, για την ψυχή η καλλιέργεια και για το νου τα μαθηματικά και η φιλοσοφία. Γι’ αυτό και τα αγάλματα των αρχαίων Ελλήνων, έχοντας ενσωματωμένο στις αναλογίες τους το κάλλος των θεών, είναι ανυπέρβλητα.
ν
ΨΥΧΗ: ΤΟ ΑΛΛΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ
Το άγαλμα της Αφροδίτης που παρουσιάζεται στην περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, δεν είναι άρτιο, καθώς το αρχικό έργο του Πραξιτέλη δεν έχει σωθεί, αλλά αποτελείται από θραύσματα πρωτότυπων έργων της αρχαιότητας που έχουν συγκολληθεί μεταξύ τους.
Η διευθύντρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Μαρία Λαγογιάννη, παρουσιάζοντας την Πέμπτη το έργο στους δημοσιογράφους είπε: «Η Αφροδίτη που θα δούμε σήμερα απαρτίζεται από θραύσματα πρωτότυπων έργων της αρχαιότητας, τα οποία όμως δεν συνανήκουν, αλλά έχουν κολληθεί. Δηλαδή ο κορμός και το κεφάλι είναι από αγάλματα της ρωμαϊκής εποχής, ενώ έγιναν νεότερες συμπληρώσεις από διαφορετικά είδη μαρμάρου για να βγει ένας αγαλματικός τύπος που φάνταζε στα μάτια του συλλογέα εκείνης της εποχής σημαντικός. Και γιατί ήταν σημαντικός; Γιατί “ονειρεύεται” ένα πολύ φημισμένο άγαλμα, το πιο σημαντικό έργο γυμνής γυναίκας στην αρχαιότητα, την Κνίδια Αφροδίτη του Πραξιτέλη».
Υπενθυμίζεται ότι η περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου «Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου» θα διαρκέσει έως το τέλος του 2019.
Κλείνοντας θα πρέπει να πούμε πως το άλλο όνομα της Αφροδίτης είναι Ψυχή, σύμφωνα με τα όσα παραδίδει ο Απουλήιος (2ος αι. μ.Χ.) στο έργο του Μεταμορφώσεις, παρουσιάζοντας τον περίφημο μύθο του Έρωτα και της Ψυχής.
Η Ψυχή γεννήθηκε τόσο όμορφη που οι θνητοί εραστές δίσταζαν να την πλησιάσουν. Για το λόγο αυτό, ο Απόλλωνας πρότεινε στον πατέρα της να την εγκαταλείψει σε έναν γκρεμό όπου θα παντρευόταν «έναν τρομερό και άγριο, ερπετόμορφο φτερωτό δαίμονα». Όμως η ιστορία της Ψυχής κατέληξε να είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα…
Στο βίντεο που ακολουθεί, με θέμα το μύθο του Έρωτα και της Ψυχής, υπάρχουν ελληνικοί υπότιτλοι για να τους ενεργοποιήσετε.
ν
ν
