Φρεντερίκ Βορμζ: Ευρωπαίε διανοούμενε, πού είσαι;
OPINION
Από τον Φρεντερίκ Βορμζ (*)
Ο Ευρωπαίος διανοούμενος δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στα 37 είδη ζώων που απειλούνται με εξαφάνιση, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει.
ν
ΚΑΘΕ ιστορική εποχή έχει τη δική της φυσιογνωμία διανοούμενου, όχι όμως η δική μας, γιατί δεν έχει έρθει ακόμη, όπως δεν έχει έρθει και η «Ευρώπη» με την οποία ενδεχομένως αυτή η φυσιογνωμία συνδέεται. Γιατί υπάρχει όμως αυτή η σχέση;
Μπορούμε να το πούμε απλά. Επειδή ακριβώς ο «διανοούμενος» δεν είναι κάτι απλό, κάτι που μιλά στο όνομα της ευφυΐας και της οικουμενικότητας, αλλά μάλλον κάτι φορτισμένο, που αναδεικνύει ένταση ανάμεσα στο οικουμενικό και σε κάτι άλλο.
Το ίδιο ισχύει και για την Ευρώπη. Γιατί τι είναι η Ευρώπη; Μια αφηρημένη και αυτόνομη μονάδα; Η μια άσπονδη πολλαπλότητα εθνών σε σύγκρουση μεταξύ τους; Ή μήπως μια ένταση ανάμεσά τους;
Αν ισχύει το τελευταίο, υπάρχει ζωτική ανάγκη διανοουμένων που θα εκφράζουν τα ευρωπαϊκά, κοινά και ζωτικά θέματα της στιγμής, από διαφορετική πλευρά όμως ο καθένας.
Και θα έπρεπε όχι μόνο να μιλάμε γι’ αυτούς, αλλά να μιλάμε μ’ αυτούς, όχι μόνο να προβληματιζόμαστε, αλλά να τους συναντάμε. Για να το κάνουμε αυτό, είναι απαραίτητο να θυμηθούμε τις στιγμές που προηγήθηκαν στην ιστορία. Γιατί υπάρχουν μαθήματα που πρέπει να διδαχθούμε από την ευρωπαϊκή ιστορία των διανοουμένων, η οποία στον εικοστό αιώνα έλαβε τη μορφή της άρνησης, της σύγκρουσης και της αντίστασης.
ν
ΖΑΝ ΖΩΡΕΣ, ΡΟΜΑΙΝ ΡΟΛΑΝ
Έτος 1914: οι «διανοούμενοι» που γεννήθηκαν στη Γαλλία με την υπόθεση Ντρέιφους γενίκευσαν πολύ γρήγορα τη δύναμη της ευφυΐας και της οικουμενικότητάς της. Ξεσπάει ο πόλεμος. Και νάτοι, με κάποιες εξαιρέσεις ασφαλώς, μπλεγμένοι σε ενδοευρωπαϊκές συγκρούσεις, παρασυρμένοι από εθνικισμούς.
Τη μια ημέρα λάμβαναν μέρος σε παγκόσμια συνέδρια, την άλλη υποχρεώνονταν να υπερασπιστούν τη «γαλλική» ή τη «γερμανική» σκέψη, με εξαίρεση όπως είπαμε ορισμένους.
Ο Ζαν Ζωρές (1859-1914), ο Γάλλος σοσιαλιστής πολιτικός και φιλειρηνιστής, δολοφονήθηκε λίγο μετά την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου από έναν 29χρονο εθνικιστή συμπατριώτη του, λόγω της αντίθεσής του στον πόλεμο. Ο Ρομαίν Ρολάν (1866-1944), ιστορικός και μυθιστοριογράφος, διατήρησε το ιδανικό μέσα στο πραγματικό.
ν
Ζαν Ζωρές και Ρομαίν Ρολάν. Image: News Media
ν
Αρκεί αυτό όμως για να διατηρήσουμε την ιδέα της οικουμενικότητας; Δεν έπρεπε να έχουν ληφθεί υπόψη οι διαφορές, ώστε να μην οδηγήσουν στον πόλεμο;
Υπήρξαν και μετά τον πόλεμο προσπάθειες να προβληθεί μια Ευρώπη βασισμένη στον ορθό λόγο, αλλά ήταν περισσότερο αποτέλεσμα άρνησης της πραγματικότητας.
ν
ΣΙΜΟΝ ΒΕΪΛ ΚΑΙ ΖΟΡΖ ΚΑΝΓΚΙΛΕΜ
Ακολούθησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι πιο διαυγείς μαθητές του ειρηνιστή φιλόσοφου Εμίλ-Ωγκύστ Σαρτιέ, περισσότερου γνωστού ως Αλαίν, όπως η Σιμόν Βέιλ (1909-1941), φιλόσοφος και πολιτική ακτιβίστρια, ή ο Ζορζ Κανγκιλέμ (1904-1995), γιατρός και φιλόσοφος της επιστήμης, προσπάθησαν στο Μόναχο (1938) να του εξηγήσουν ότι δεν υπήρχε φιλειρηνισμός γιατί δεν υπήρχε πια ειρήνη.
Όπως έδειξε ο Ηράκλειτος, ο «πόλεμος» είναι παγκόσμιος πριν ακόμη γίνει, όχι ως γεγονός αλλά ως ιστορική συνθήκη∙ κι αυτό ο διανοούμενος πρέπει να το λάβει υπόψη του. Η σύγκρουση γίνεται έτσι ο νόμος, όχι η εξαίρεση. Ο πόλεμος δεν είναι πια μια καταιγίδα σε έναν γαλήνιο ουρανό, αλλά ένα αποκαλυπτήριο μόνιμων συγκρούσεων.
ν
Ζορζ Κανγκιλέμ και Σιμόν Βέιλ. Image: News Media
ν
Η Ευρώπη είναι ένα πεδίο μάχης, στρατιωτικής αλλά και οικονομικής, από πολύ παλιά. Ο λεγόμενος Ψυχρός Πόλεμος που ακολούθησε, θα επιβεβαιώσει αυτή τη διάγνωση. Μπορούμε όμως ακόμη να συζητάμε; Ή πρέπει μόνο να πολεμάμε;
Ακολούθησε μια τρίτη δοκιμασία, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, και είναι ο αντικαθεστωτισμός. Όπως λέει ο Μισέλ Ελτσανινόφ, ο συγγραφέας του βιβλίου “Στο μυαλό του Βλαντίμιρ Πούτιν”, χρειάζονται σήμερα «νέοι αντικαθεστωτικοί».
ν
ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩ, ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ
Η φυσιογνωμία αυτή όμως υπήρξε, και ήταν κι αυτή οικουμενική: ο Αλμπέρ Καμύ την ενσάρκωσε και χλευάστηκε γι’ αυτό – ο επαναστατημένος άνθρωπος.
Ο αντικαθεστωτικός αντιστέκεται και υπερασπίζεται τον ορθό λόγο και τη δικαιοσύνη απέναντι σ’ αυτούς που θέλουν να τα συντρίψουν. Είναι ένα άλλο πρόσωπο της Ευρώπης, που δεν έχει εξαφανιστεί.
Οι τρεις φυσιογνωμίες του περασμένου αιώνα εξακολουθούν να μας στοιχειώνουν. Ο οικουμενικός, ο στρατευμένος, ο αντικαθεστωτικός. Μας χρειάζονται και οι τρεις.
ν
Ο επαναστατημένος άνθρωπος του Αλμπέρ Καμύ. Image: News Media
ν
Ποιο είναι όμως το νέο πρόβλημα; Η «Ευρώπη», φυσικά. Και μέσω αυτής ο «κόσμος», το «παγκόσμιο» και το τοπικό. Η Ευρώπη είναι τόσες διαφορετικές ιστορίες μαζί, περιφερειακές, τοπικές, συλλογικές, ατομικές.
Δεν αρκεί να αναρωτιόμαστε τι είναι οι διανοούμενοι ή οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι, σε όλα τα πεδία της σκέψης και της ζωής, γιατί διανοούμενος δεν είναι ένα επάγγελμα, αλλά μια διάσταση.
Υπάρχουν όμως σήμερα διανοούμενοι;
Υπάρχουν καθηγητές, ακαδημαϊκοί, επιστήμονες, θεωρητικοί, ιδεολόγοι, συγγραφείς, αναλυτές, λόγιοι. Το ερώτημα είναι αν υπάρχουν διανοούμενοι, δηλαδή παραγωγοί νέων ιδεών, επαναστάτες της σκέψης. Αν υπάρχουν, πρέπει να μάθουμε ποιοι είναι και τι κάνουν. Γιατί η Ευρώπη ή θα είναι οικουμενική, στρατευμένη, αντικαθεστωτική, ενιαία και ποικιλόμορφη μαζί, και άρα υπό μια έννοια «διανοούμενη», ή δεν θα υπάρξει.
______________
(*) Ο Φρεντερίκ Βορμζ (Frédéric Worms) είναι καθηγητής φιλοσοφίας και διευθυντής του διεθνούς κέντρου μελέτης της σύγχρονης γαλλικής φιλοσοφίας (CIEPFC) στην École Normale Supérieure του Παρισιού. Το άρθρο “Ιntellectuels européens, qui êtes-vous?” δημοσιεύτηκε στις 20 Μαΐου 2019 στην Liberation.
ν
