Μέλι μαινόμενον: Το νέκταρ της έμπνευσης και της προφητείας

ΙΣΤΟΡΙΑ

Από τον Αντώνη Κυριαζή

A΄ Μέρος: Ιστορικές μαρτυρίες

Μια γουλιά από το τοξικό αυτό νέκταρ μπορούσε να σκοτώσει ένα άλογο, να αφήσει αναίσθητο έναν στρατιώτη και να εμπνεύσει έναν Δελφικό χρησμό.

Χρυσά κοσμήματα με φτερωτές θεές μελισσών, πιθανώς οι Θριές. Βρέθηκαν στην Κάμειρο της Ρόδου και τοποθετούνται χρονολογικά στον 7ο αιώνα π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο). Στην ελληνική μυθολογία με το συλλογικό όνομα Θριές ήταν γνωστές τρεις Νύμφες που έμεναν στον Παρνασσό και τις θεωρούσαν κόρες του θεού Απόλλωνα, καθώς και οι τρεις είχαν μαντικές ικανότητες. Πηγή: Wikimedia Commons

ν

ΤΟ 401 π.X. ο ιστορικός, φιλόσοφος και στρατηγός Ξενοφώντας οδηγούσε, κατά την περίφημη Κάθοδο των Μυρίων, 10.000 Έλληνες μισθοφόρους πίσω στην πατρίδα, αφού είχαν πολεμήσει με τιμή και γενναιότητα εναντίον του μεγάλου στρατού του βασιλιά της Περσίας.

Καθώς περνούσαν από τη Μικρά Ασία με κατεύθυνση προς τη Μαύρη Θάλασσα, και ενώ ήρθαν αντιμέτωποι με τους ιθαγενείς και λεηλάτησαν διάφορα μέρη που βρέθηκαν στο δρόμο τους, ένα μυστηριώδες συμβάν τους συγκλόνισε. Καθώς κατασκήνωσαν και άρχισαν να ψάχνουν για τροφή στην Κολχίδα, αντιλήφθηκαν την παρουσία τεράστιων σμηνών από μέλισσες. Αφού έφαγαν το μέλι από τις κηρήθρες, όπως αναφέρει ο Ξενοφώντας στην Ανάβαση, οι στρατιώτες «ξαφνικά μεταμορφώθηκαν σε μεθυσμένους παράφρονες» και σύντομα κατέρρευσαν κατά χιλιάδες.
ν

ΟΠΛΟ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΝΤΩΣΗΣ

Συνεχίζοντας, ο Ξενοφώντας περιγράφει πώς τα κάποτε περήφανα στρατεύματά του κείτονταν τώρα φαρδιά πλατιά στο χώμα, θύματα μιας τρομερής πανωλεθρίας. Σαν να βρίσκονταν κάτω από την επήρεια μαγείας, οι στρατιώτες είχαν ακινητοποιηθεί και είχαν βυθιστεί σε βαθιά απόγνωση και μελαγχολία, από την οποία συνήλθαν μόνο μερικές ημέρες αργότερα.

Αν και αισθάνονταν ακόμη αδύναμοι, κινήθηκαν δυτικά, προς φιλικό γι’ αυτούς έδαφος. Αυτό που δεν ήξερε ο Ξενοφώντας ήταν ότι οι στρατιώτες του είχαν φάει δηλητηριώδες μέλι, το οποίο παρήγαγαν μέλισσες που τρυγούσαν το νέκταρ από ανθούς ροδόδεντρου. Φυσικά οι κάτοικοι της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας γνώριζαν τα πάντα για τις ιδιότητες του πανέμορφου αλλά ταυτόχρονα δηλητηριώδους αυτού φυτού. Οι Μύριοι του Ξενοφώντα, όμως, ανυποψίαστοι, καταβρόχθισαν λαίμαργα τη γλυκιά λιχουδιά. Όλοι παραφρόνησαν και κάποιοι πέθαναν.

H γη που βρίσκεται νότια και ανατολικά της Μαύρης Θάλασσας ήταν περίφημη στην αρχαιότητα για τα δηλητηριώδη φυτά και ορυκτά της. Αυτό άλλωστε ήταν το βασίλειο της θρυλικής μάγισσας Μήδειας από την Κολχίδα, καθώς και του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣT΄, που και οι δυο ήταν διάσημοι φύλακες των μυστικών των δηλητηρίων και των αντιδότων. Ήταν επίσης ο συνηθισμένος τόπος κυνηγιού του θεού Διόνυσου, καθώς και των κατεχόμενων από διονυσιακή μανία Mαινάδων, για τις οποίες το μέλι ήταν ιερό.
ν

Ο Μιθριδάτης ΣT΄ Ευπάτωρ, ήταν βασιλιάς του Πόντου και της Μικράς Αρμενίας στη βόρεια Μικρά Ασία από το 120 π.Χ. έως το 63 π.Χ. Λέγεται ότι μιλούσε άψογα 22 γλώσσες. (Μαρμάρινη προτομή, Λούβρο). Image: Supplied
ν

Σχεδόν τέσσερις αιώνες μετά τον Ξενοφώντα, ο Ρωμαίος στρατηγός Πομπήιος εκστράτευε εναντίον του Μιθριδάτη στην Τραπεζούντα, στις νότιες όχθες της Μαύρης Θάλασσας. O περίφημος γεωγράφος Στράβωνας περιγράφει πώς οι σύμμαχοι του Μιθριδάτη, οι Επτακομίτες (από την Eπτάκομο), τοποθέτησαν στο δρόμο του Πομπήιου κηρήθρες με τοξικό μέλι. Τρεις ρωμαϊκές λεγεώνες υπέκυψαν στον πειρασμό της σπάνιας λιχουδιάς (για την οποία δεν ήξεραν ότι ήταν δηλητηριώδης) και αφανίστηκαν.

Το 946, οι Ρώσοι αντίπαλοι της Όλγας του Κιέβου έπεσαν θύματα ενός παρόμοιου πανούργου τεχνάσματος όταν δέχτηκαν αρκετούς τόνους δηλητηριώδους μελιού από τους οπαδούς της. Όλοι τους, συνολικά 5.000 άτομα, σφαγιάστηκαν καθώς έπεσαν σε χαύνωση.

Το 1489, κάπου 10.000 Τάταροι στρατιώτες σφαγιάστηκαν από τους Ρώσους λίγο αφού σταμάτησαν για να καταβροχθίσουν τεράστιες ποσότητες μελιού σε έναν εγκαταλειμμένο καταυλισμό, όχι μακριά από το σημείο όπου εξολοθρεύτηκαν οι εχθροί της Όλγας.
ν

ΤΟ ΜΕΛΙ ΤΗΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ

Οι γευσιγνώστες της κλασικής εποχής ήταν σε θέση να εκτιμήσουν τις χαρακτηριστικές γεύσεις των ειδών μελιού ή νέκταρος που προερχόταν από εξωτικά μέρη. Μετά από την εμπειρία του Ξενοφώντα απέκτησαν επίγνωση της τοξικής επίδρασης του “τρελού μελιού”, όπως το ονόμαζαν αλλά και της αξίας του ως φαρμάκου. Ελληνικές και ρωμαϊκές αυθεντίες της ιατρικής επιστήμης ισχυρίζονταν ότι το μέλι αυτό μπορούσε να αντιστρέψει την τρέλα των παραφρόνων.

O Ρωμαίος ιστορικός Πλίνιος ο Πρεσβύτερος εξήρε τα χαρίσματα των εξαιρετικών ποικιλιών μελιού από όλη τη Μεσόγειο, αλλά προειδοποιούσε τον αναγνώστη του να μη φάει “μέλι μαινόμενον”, από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας.

Ήταν ο πρώτος άλλωστε που απέδωσε τοξικές ιδιότητες στο ροδόδεντρο, την αζαλέα και τον ολέανδρο, φυτά γνωστά με τις λαϊκές ονομασίες “φαρμάκι της κατσίκας”, “αρνοφονιάς”, “μοσχοκαταστροφέας” και “αλογοφονιάς”.

Μερικά είδη άγριου μελιού ήταν τόσο επιβλαβή για τον οργανισμό που ο Πλίνιος συμβούλευε την άμεση χρήση αντιδότων όπως, για παράδειγμα, καλής ποιότητας παλαιωμένο υδρόμελι, μέλι μέσα στο οποίο είχαν πεθάνει μέλισσες και, τέλος, απήγανο ή παστό ψάρι, σαν εμετικά.

Σημείωνε δε πως μερικές φορές μόνο ένα μέρος της κηρήθρας περιέχει δηλητηριώδες μέλι, και ότι το μέλι αυτό είναι επικίνδυνο μόνο όταν έχει προηγηθεί μια υγρή και βροχερή άνοιξη.

Σχολιάζοντας το παράδοξο της φύσης όπου «η γλυκύτερη, η πιο εκλεπτυσμένη και η πλέον θρεπτική τροφή» αποδεικνυόταν τόσο εύκολα θανατηφόρα –και τονίζοντας ότι η φύση είχε ήδη δώσει στις μέλισσες ως όπλο το δηλητήριό τους– ο Πλίνιος κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη του “τρελού μελιού” ήταν ένα σχέδιο της φύσης για τη χαλιναγώγηση και τον έλεγχο της ανθρώπινης απληστίας.
ν

Τα ροδόδενδρα έχουν ωραία φύλλα και όμορφα πολύχρωμα άνθη αλλά είναι το ίδιο τοξικά με τις αζαλέες. Πηγή: Wikimedia Commons

ν

ΟΤΑΝ Η ΑΝΟΙΞΗ ΕΡΧΕΤΑΙ ΝΩΡΙΣ…

Το 1881, ο Γερμανός επιστήμονας Π.Σ. Πλούγκε απομόνωσε ένα τοξικό συστατικό στο μέλι της Τραπεζούντας: την ανδρομεδετοξίνη (andromedotoxin, από τα ροδόδεντρα και την αζαλέα∙ σήμερα ονομάζεται ακετυλανδρομεδόλη).

O Πλίνιος είχε δίκιο: οι τοξίνες συναντώνται στη μεσογειακή ποικιλία του φυτού ολέανδρος (nerium) και σε μέλη της οικογένειας των Eρεικίδων (κν. ρείκι) που περιλαμβάνει τις ποικιλίες των Rhododendron ponticum και Rhododendron maximum των Ανατολικών ΗΠΑ και του Βορειοδυτικού Ειρηνικού (Kalmia ή ορεινή δάφνη) καθώς και τις ποικιλίες αζαλέας της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου.

Παρόμοια τοξικός είναι και ο Προύνος ο δαφνοκέρασος (δαφνοκερασιά), της οικογένειας των Pοδίδων. Σύγχρονες τοξικολογικές μελέτες αναγνωρίζουν την τοξίνη ακετυλανδρομεδόλη ως αναστολέα του αναπνευστικού συστήματος και υπνωτική ουσία που δρα με δραματικό τρόπο στο κεντρικό νευρικό σύστημα.

Ανάλογα με την ποσότητα που θα εισαχθεί στον οργανισμό, ο πειραματιζόμενος (ή το θύμα) νιώθει γαργάλισμα σε όλο το σώμα, μούδιασμα, ζαλάδα και έχει ψυχεδελικού τύπου παραισθήσεις, όπως φώτα που στριφογυρίζουν και την οπτική εμπειρία της εισόδου σε τούνελ. Έχει επίσης ιλίγγους, τάσεις λιποθυμίας και διαταραχές στην ομιλία, καθώς λέξεις και συλλαβές εκφέρονται χωρίς λογική συνέχεια.

Τα συμπτώματα μπορεί να οδηγήσουν σε εντονότερη αίσθηση ιλίγγου, παραλήρημα, ναυτία και έμετο, αναπνευστικές δυσκολίες, πτώση των σφυγμών, μελάνιασμα του δέρματος, μυϊκή παράλυση, αναισθησία, ακόμη και θάνατο. H διάρκεια της περιόδου ανάνηψης εξαρτάται από την προσλαμβανόμενη δόση.

Από την εποχή της πρώτης περιγραφής του Ξενοφώντα, δηλητηριάσεις από άγριο μέλι αναφέρθηκαν στη Μικρά Ασία και στη Νότια Ρωσία, τα Ιμαλάια, τις ανατολικές ΗΠΑ, τον Βορειοδυτικό Ειρηνικό και άλλα μέρη όπου συναντώνται οι ποικιλίες της οικογένειας της ερείκης που προαναφέραμε. Aυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάθε μέλι που προέρχεται από νέκταρ των φυτών της οικογένειας της ερείκης είναι επικίνδυνο.

Περίπου 100 χρόνια μετά την καταστροφική επαφή των στρατευμάτων του Πομπήιου με το τοξικό μέλι, ο Έλληνας φυσικός Διοσκουρίδης, ο μεγαλύτερος φαρμακολόγος της αρχαιότητας, έγραφε ότι το μέλι του Πόντου είναι επικίνδυνο μόνο σε ορισμένες εποχές και πως η παρουσία της τοξικής, δηλητηριώδους ουσίας γινόταν αντιληπτή από μια οξυντική γεύση στο στόμα, έντονη εφίδρωση και βίαιο φτάρνισμα.

Και όντως, οι περισσότερες δηλητηριάσεις συμβαίνουν την άνοιξη. Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς συσχέτιζαν το τοξικό μέλι με την πρώιμη άνοιξη – αναφέρονται χαρακτηριστικά στο “φρέσκο” μέλι που τρελαίνει.

O Λόγγος, ο Έλληνας μυθιστοριογράφος του 2ου αιώνα μ.Χ. συγκρίνει το φιλί της ερωμένης του με την «τρέλα του φρέσκου μελιού». Αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι μέλισσες την άνοιξη συνήθως προσπερνούν τα φυτά της οικογένειας της ερείκης, για να προτιμήσουν αυτά που έχουν μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε ζάχαρη και περισσότερο νέκταρ. Τα ροδόδεντρα όμως είναι πλούσια σε πρώιμα μπουμπούκια και σε μερικές περιοχές αποτελούν την κυρίαρχη τοπική χλωρίδα. Όταν λοιπόν αυτά είναι τα μόνα λουλούδια που είναι διαθέσιμα, το πρώτο μέλι της άνοιξης είναι αναγκαστικά τοξικό, ιδιαίτερα αν είναι “χλωρόν” (άγουρο).

Αυτό εξηγεί γιατί οι αρχαίες περιγραφές του τρελού μελιού μιλούν για την νερουλή του εμφάνιση, καθώς και το γιατί μόνο το μέλι ενός τμήματος της κηρήθρας μπορεί να είναι βλαβερό.
ν

Β΄ Μέρος: Δηλητήριο αλλά και προφητικό εργαλείο >
ν

1 2