Μέλι μαινόμενον: Το νέκταρ της έμπνευσης και της προφητείας
ΙΣΤΟΡΙΑ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Β΄ Μέρος: Δηλητήριο αλλά και προφητικό εργαλείο
Μια γουλιά από το τοξικό αυτό νέκταρ μπορούσε να σκοτώσει ένα άλογο, να αφήσει αναίσθητο έναν στρατιώτη και να εμπνεύσει έναν Δελφικό χρησμό.
Μέλισσες επιτίθενται σε ανθρώπους. Ελληνικό μελανόμορφο αγγείο του 550 π.X. από την Τοσκάνη. (Ρώμη, Αρχαιολογικό Μουσείο). Image: Supplied
ν
ΑΛΗΘΕΥΕΙ ότι οι αρχαίοι έτρωγαν το μέλι αυτό για τις μεθυστικές του ιδιότητες; Σύμφωνα με τον Πλίνιο, από το σωστά παλαιωμένο “τρελό μέλι” μπορούσε να παραχθεί εξαιρετικής ποιότητας υδρόμελι. Όμως η ιδιαιτερότητα του υδρομελιού που περιγράφει ο Πλίνιος δεν αποδίδεται στην περιεκτικότητά του σε αλκοόλ.
O ιστορικός της φυτοκομίας Nτέιβιντ Λητς, ανακάλυψε ότι, για αιώνες, οι κάτοικοι του Καυκάσου πρόσθεταν μικρές ποσότητες μελιού από αζαλέα του Πόντου στα αλκοολούχα ποτά για να ενισχύσουν την επίδρασή τους. Γνωστό ως “ντέλι μπαλ” στην Τουρκία, μια κουταλιά “τρελού μελιού” στο γάλα είναι ένα παραδοσιακό τονωτικό. Μια ελάχιστη ποσότητα στο κρασί, το κάνει δυναμίτη…
«Ναρκωτικό, παυσίπονο ή δηλητήριο, εξαρτάται από τη δόση», λέει ο Λητς. Το “ντέλι μπαλ” αποτελούσε ένα από τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαγαν οι περιοχές της Μαύρης Θάλασσας τον 18ο αιώνα: 25 τόνοι τρελού μελιού εισάγονταν κάθε χρόνο από την Ευρώπη για να προστεθούν σε ποτά που διακινούνταν σε ταβέρνες. H Αμερική είχε το δικό της τρελό μέλι. Θα σημειώσουμε εδώ πως οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν τα φύλλα της ορεινής δάφνης ως ναρκωτικό.
ν
ΠΡΟΦΗΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ
Στοιχεία που έχουμε αντλήσει από τα αρχαιοελληνικά κείμενα μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι οι ίδιες αυτές ουσίες που συναντώνται στο “τρελό μέλι” μπορεί να ήταν υπεύθυνες για την προφητική έκσταση που καταλάμβανε την Πυθία στους Δελφούς, καθώς και άλλες ιερομάντισσες των οποίων το κρυπτογραφημένο νόημα των λόγων τους μετατρεπόταν σε προφητικούς στίχους από ειδικούς μεταφραστές.
Οι Ρωμαίοι συγγραφείς αναφέρουν ότι η Πυθία εισέπνεε τον καπνό καμένων φύλλων δάφνης ή μασούσε τα ίδια τα φύλλα προκειμένου να οδηγηθεί σε αυτή την υπερβατική κατάσταση απ’ όπου πρόβλεπε το μέλλον. O Πλούταρχος προσθέτει ότι οι Πυθίες συχνά πέθαιναν νέες. Περιγράφει μάλιστα μια περίπτωση κατά την οποία το πέρασμα της Πυθίας στην κατάσταση της προφητικής έκστασης είχε πολύ άσχημη κατάληξη. H ιερομάντισσα βγήκε εκτός ελέγχου με έναν τρομακτικό τρόπο, κατέρρευσε και τελικά πέθανε.
Ωστόσο, οι περισσότεροι κλασικοί μελετητές απέρριψαν τις ελληνιστικές διηγήσεις με βάση τις εμπειρίες του T.K. Έστεριχ, ο οποίος, το 1920, αποφάσισε να επαληθεύσει τους παραπάνω ισχυρισμούς μασώντας φύλλα δάφνης. Kατέληξε στο συμπέρασμα ότι το μάσημα φύλλων δάφνης δεν παρουσίαζε κανένα ενδιαφέρον. H ασυμφωνία όμως μεταξύ των αρχαίων περιγραφών και των εμπειριών των σύγχρονων πειραματιστών μπορεί κάλλιστα να οφείλεται στη σύγχυση που υπάρχει ανάμεσα στην πραγματική ταυτότητα των φυτών που σήμερα αποκαλούμε δάφνη, ροδόδεντρο και ολέανδρο, και αυτών που παρουσιάζουν με τα ίδια ονόματα οι αρχαίοι σχολιαστές.
ν
TΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΡΟΦΗΤΙΚΗΣ ΜΑΝΙΑΣ
H δάφνη (η μάντιδα δάφνη της Πυθίας) συνδέεται παραδοσιακά με τον θεό Απόλλωνα· όμως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το ποιο ακριβώς ήταν αυτό το φυτό το οποίο οι αρχαίοι αποκαλούσαν «δάφνη». Ήταν αυτό που εμείς σήμερα ονομάζουμε δάφνη ή κάποιο άλλο;
Είναι γεγονός ότι ορισμένα είδη φυτών που ανήκουν στο γένος της δάφνης και τα οποία φύονται στην Eλλάδα είναι δηλητηριώδη – μερικά από αυτά προκαλούν σπασμούς, ακόμη και θάνατο. Tο φυτό που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν ροδοδάφνη ή ροδόδεντρο σήμερα αποκαλείται ολέανδρος – μια λέξη που αποτελεί σύνθεση των λέξεων “δάφνη” και “ροδόδεντρο” (λατινικά laurel + rhododendron = oleander). O ολέανδρος περιέχει το είδος των τοξινών στις οποίες ανήκει και η ανδρομεδετοξίνη που αναφέραμε πιο πάνω. Το ίδιο και οι ποικιλίες του ροδόδεντρου και της αζαλέας.
ν
Mαινάδες, Pωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού πρωτότυπου (Πινακοθήκη Ουφίτσι Φλωρεντία). Image: Supplied
ν
Αν η Πυθία βρισκόταν κάτω από την επίδραση κάποιου φυτού το πιο πιθανό είναι ότι επρόκειτο για κάποιο μέλος της οικογένειας της ερείκης ή κάποιο συγγενικό είδος. Πιθανότατα οι αρχαίοι συγγραφείς μάς μετέδωσαν μόνο ένα μέρος της ιστορίας σωστά. Όντως ένα φυτό αποτελούσε την πηγή της έκστασης της Πυθίας, αλλά δεν κατάλαβαν καλά ποιο φυτό. Ταυτόχρονα, έπεσαν σε άλλη μια σημαντική παρανόηση: αυτή που αφορά τον τρόπο με τον οποίο το προφητικό φυτό προσλαμβανόταν από την ιερομάντισσα.
Tο κλειδί μπορεί να βρίσκεται στον ομηρικό Ύμνο στον Eρμή. Eκεί περιγράφονται οι μυστηριώδεις ιερομάντισσες που ονομάζονται “Μέλισσαι”, νεαρές γυναίκες που αποκάλυπταν το μέλλον κάτω από την επήρεια φρέσκου μελιού (χλωρόν) «που τρελαίνει». Oι γυναίκες αυτές ζούσαν στις υπώρειες του Παρνασσού και τρεφόντουσαν με «μέλι χλωρόν», την «τροφή των θεών».
Σύμφωνα με τον ομηρικό ύμνο «αυτές οι μάντισσες, όντας σε κατάσταση θείας μανίας, εμπνέονται για να αποκαλύψουν την αλήθεια, αν όμως στερηθούν τη θεϊκή κηρήθρα δεν μπορούν να προφητεύσουν». Oι γραμματικοί συνήθως μετέφραζαν το “χλωρόν” ως “χρυσό” ή “υγρό”, υποθέτοντας ότι ο Όμηρος μιλούσε μεταφορικά, εννοώντας το υδρόμελι· χλωρόν όμως σημαίνει και πρώιμο ή άγουρο.
Αν δεχτούμε αυτή τη μετάφραση, καταλήγουμε στο ότι ο Όμηρος μιλά για το πρώιμο μέλι της άνοιξης του οποίου την τοξική επίδραση περιγράψαμε προηγουμένως. Έτσι, το “μέλι χλωρόν” που έτρωγαν οι Μέλισσες-μάντισσες δεν είναι άλλο από το τοξικό μέλι που παρήγαγαν μέλισσες που τράφηκαν με νέκταρ από ροδόδεντρα και άλλα φυτά των ποικιλιών που αναφέραμε.
Και πράγματι, ο Ύμνος στον Ερμή παρομοιάζει την «τρέλα των Μελισσών» με τη μανία που καταλάμβανε τις θηλυκές ακολούθους του Διόνυσου, τις περίφημες Μαινάδες.
Σύμφωνα με τον Ευριπίδη, οι Μαινάδες περιέφεραν θύρσους από τους οποίους έτρεχε μέλι και έπιναν ένα μεθυστικό μείγμα από μέλι και κρασί. Έτσι “μαινόμενες”, λέει ο Ευριπίδης, οι Μαινάδες προέλεγαν το μέλλον – όπως ακριβώς και οι Μέλισσες του Ομήρου. Δεδομένου μάλιστα ότι και η Πυθία αποκαλείτο “Μέλισσα” (από το όνομα της νύμφης που επινόησε το υδρόμελι) και ότι πρόβλεπε το μέλλον κάτω από την επίδραση μιας ψυχοτροπικής ουσίας, δεν είναι διόλου απίθανο, το μείγμα που ενέπνεε στην Πυθία τους δελφικούς χρησμούς να αποτελείτο από υδρόμελι αναμεμειγμένο με τοξικό μέλι.
ν
ΟΙ ΠΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ
Εκτός όμως της προφητικής μανίας ή της φρενιτιώδους έκστασης που καταλάμβανε γυναίκες της αρχαιότητας που έπιναν μέλι μαινόμενον, υπάρχει και κάτι άλλο που αφορά το σχετικά πρόσφατο παρελθόν.
Το έργο μιας Βρετανής μυθιστοριογράφου, της Pόουζ Mακόλεϋ (Rose Macaulay)
δείχνει ότι το “τρελό μέλι” μπορεί να εμπνεύσει το ίδιο έντονα και τη λογοτεχνική φαντασία. Στο φανταστικό έργο της “Οι Πύργοι της Τραπεζούντας” (1956), η συγγραφέας αφηγείται ένα ταξίδι στη Μικρά Ασία. Λίγο μετά, αφού ένας Έλληνας φίλος της τη μυήσει στην τοπική σπεσιαλιτέ (άνθη αζαλέας με γιαούρτι), η ηρωίδα του έργου αναχωρεί με την καμήλα της «καθώς φυσούσαν οι αύρες του Mάη».
Στο δρόμο μασά άνθη ροδόδεντρου. Tο ίδιο και η καμήλα, η οποία αρχίζει να κάνει “οχτάρια”, να ρεύεται σαν μεθυσμένη και να συμπεριφέρεται σαν ερωτευμένη!
Κοντά στο σημείο όπου ο στρατός του Ξενοφώντα αδρανοποιήθηκε κάτω από την επίδραση του “τρελού μελιού” το 401 π.X., ένας μάγος δίνει στην ηρωίδα ένα μυστηριώδες “πράσινο φίλτρο” – ένα δυνατό, γλυκό ελιξίριο, «πιο εκπληκτικό στη γεύση από το γλυκό κρασί». Νιώθοντας ζαλισμένη και κυριευμένη από ένα πολύ παράξενο αίσθημα, η νεαρή γυναίκα σταματά για να ξεκουραστεί σε ένα ξέφωτο. Εκεί πέφτει σε κώμα και έχει ένα μαγικό, ψυχεδελικό όνειρο, στο οποίο βλέπει ότι «περιπλανιέται στα δάση τρώγοντας μέλι από ανθούς αζαλέας».
ν
ν
Σε όλο το υπόλοιπο βιβλίο, πίνει συνέχεια από το «μαγικό αυτό φίλτρο» και οδηγείται σε εκστατικά οράματα και περιπλανήσεις σε άλλους κόσμους, ενώ η χαρωπή τετράποδη σύντροφός της αναζητά απεγνωσμένα μεζεδάκια αζαλέας…
Στο τέλος του «μεγάλου και παραληρηματικού ταξιδιού της», η ηρωίδα ορκίζεται να επιστρέψει κάποια μέρα στην Τραπεζούντα για να γευτεί πάλι το μαγικό ταξίδι – ένα ταιριαστό τέλος για ένα μυθιστόρημα που οι κριτικοί χαρακτήρισαν ως ένα «εμπνευσμένο, υπνωτιστικό, τρελό και σκανταλιάρικο ανάγνωσμα με μια στοιχειωμένη γεύση στο τέλος», που διαδραματίζεται στη γη των Μαινάδων.
ν
< Επιστροφή
ν
Δείτε επίσης:
1 2