Ανακαλύφθηκε το αρχαιότερο χριστιανικό χειρόγραφο
ΙΣΤΟΡΙΑ/ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Μια παπυρική επιστολή του 230 μ.Χ. αποδεικνύει ότι οι πρώτοι χριστιανοί δεν διώκονταν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά ευημερούσαν.
Μια παπυρική επιστολή του 230 μ.Χ. μεταξύ δύο αδελφών που ήταν χριστιανοί, περιέχει πολιτικό κουτσομπολιό, μια σάλτσα ψαριών και αθλητικά νέα. Image: CEN / Πανεπιστήμιο της Βασιλείας
ν
ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΟΛΗ, που ανήκει στην παπυρική συλλογή του Πανεπιστημίου της Βασιλείας, αν και αναφέρεται σε καθημερινά οικογενειακά ζητήματα, είναι μοναδική με τον δικό της τρόπο. Παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τον κόσμο των πρώτων χριστιανών που ζούσαν στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία, καθώς έως τώρα δεν υπήρχε άλλη ιστορική πηγή.
Η επιστολή που τοποθετείται χρονολογικά στο 230 μ.Χ., είναι το παλαιότερο χριστιανικό έγγραφο εκτός Αγίας Γραφής και παρέχει μοναδικά αποδεικτικά στοιχεία σχετικά με την καθημερινή ζωή στην ρωμαϊκή Αίγυπτο.
Έως τώρα κυριαρχούσε η αντίληψη ότι οι Ρωμαίοι καταδίωκαν ανηλεώς τους χριστιανούς και δεν τους άφηναν σε ησυχία μέχρι το 313 μ.Χ., οπότε ο Μέγας Κωνσταντίνος με το Έδικτο των Μεδιολάνων σταμάτησε τους διωγμούς.
Όμως η παπυρική επιστολή του Πανεπιστημίου της Βασιλείας διαψεύδει ότι οι χριστιανοί ήταν σε διωγμό και ζούσαν στην παρανομία.
Αντίθετα, η επιστολή παρέχει ενδείξεις ότι στις αρχές του 3ου αιώνα οι χριστιανοί της αιγυπτιακής ενδοχώρας ευημερούσαν, κατείχαν ηγετικές θέσεις και ζούσαν ειρηνικά με τον υπόλοιπο πληθυσμό εκείνης της εποχής.
ν
Ο χριστιανικός πάπυρος με κωδικό P.Bas 2.43 βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας στην Ελβετία. Image: CEN / Πανεπιστήμιο της Βασιλείας
ν
ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
Η επιστολή στέλνεται από κάποιον κάτοικο της Αιγύπτου που ονομάζεται Αρριανός στον αδελφό του που ονομάζεται Παύλος. Ο επιστολογράφος αναφέρεται σε κάποια οικογενειακά θέματα, κάνει ένα πολιτικό σχόλιο, ζητά από τον αδελφό του να του στείλει το καλύτερο άρτυμα (σάλτσα) ψαριών, αναφέρεται στη διοργάνωση αθλητικών αγώνων (γυμνασιαρχία) και λέει στον αδελφό του ότι είναι καλή ευκαιρία να αγοράσει δύο αγροτεμάχια (άρουρες).
Το ενδιαφέρον βρίσκεται στον τελευταίο στίχο, όπου ο Αρριανός εύχεται στον αδελφό του να συνεχίσει να μακροημερεύει «εν Κυρίω».
Πρόκειται για τη συντομευμένη μορφή της χριστιανικής φράσης «Προσεύχομαι να είστε όλοι καλά εν ονόματι Κυρίου».
«Η χρήση αυτής της συντομογραφίας ‒γνωστή ως nomina sacra, ιερή συντομογραφία‒ δεν αφήνει καμία αμφιβολία για τις χριστιανικές πεποιθήσεις του επιστολογράφου», λέει η Sabine Huebner, καθηγήτρια αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας. «Είναι ένας αποκλειστικά χριστιανικός φραστικός τύπος, τον οποίο συναντάμε σε πολλά χωρία της Καινής Διαθήκης».
Το όνομα του αδελφού είναι επίσης αποκαλυπτικό, λέει η καθηγήτρια Huebner: «Το Παύλος ήταν ένα εξαιρετικά σπάνιο όνομα, το οποίο κατέστησε δημοφιλές ο απόστολος Παύλος. Συμπεράνουμε, επομένως, ότι οι γονείς που αναφέρονται στην επιστολή ήταν χριστιανοί και είχαν δώσει στο γιο τους το όνομα του απόστολου γύρω στο 200 μ.Χ.»
ν
ν
Η καθηγήτρια Huebner τοποθετεί την επιστολή στις αρχές του 230 μ.Χ. Αυτό σημαίνει ότι η επιστολή γράφτηκε την εποχή που αυτοκράτορας ήταν ο Αλέξανδρος Σεβήρος και είναι τουλάχιστον κατά 40 με 50 χρόνια παλαιότερη απ’ ότι άλλες σχετικές επιστολές.
Η Huebner δημοσίευσε πρόσφατα μια μονογραφία με τίτλο “Papyri and the Social World of the New Testament” που περιέχει αντίγραφο της επιστολής μαζί με άλλες που απεικονίζουν την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή των πρώτων χριστιανών.
ν
Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αλέξανδρος Σεβήρος (βασ. 222 έως 235), που διαδέχτηκε στο θρόνο τον εξάδελφό του Ηλιογάβαλο. Επί ημερών του όλα τα θρησκευτικά δόγματα ήταν ελεύθερα. Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη.
ν
Από την επιστολή, που είναι γραμμένη στην ελληνική γλώσσα, προκύπτει επίσης το κοινωνικό υπόβαθρο αυτής της πρώτης χριστιανικής οικογένειας: ο Αρριανός και ο αδελφός του Παύλος είναι νέοι, μορφωμένοι, απόγονοι πλούσιας οικογένειας γαιοκτημόνων και κατέχουν δημόσια αξιώματα.
Η επιστολή προέρχεται από την κωμόπολη Θεαδέλφεια (σημ. Κασρ Ελ Χαρίτ) στην κεντρική Αίγυπτο και ανήκει στο διάσημο αρχείο Heroninos, που είναι το μεγαλύτερο αρχείο παπύρων από τους ρωμαϊκούς χρόνους, με πάνω από 1.000 ελληνικούς πάπυρους και επιστολές από τα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα.
Όπως είπαμε, την εποχή που γράφτηκε η επιστολή, αυτοκράτορας ήταν ο Αλέξανδρος Σεβήρος (βασ. 222 έως 235). Επί ημερών του υπήρχε ανεξιθρησκεία και ελευθερία θρησκευτικής έκφρασης, ενώ η μητέρα του, η Ιουλία Μαμαία από τη Συρία, λέγεται ότι είχε προσχωρήσει στον χριστιανισμό.
Πώς προέκυψε, λοιπόν, ο μύθος περί διώξεων των χριστιανών;
ν
Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΝΟΣ ΜΥΘΟΥ
Την εποχή εκείνη, όταν κάποιος από τους ιθύνοντες του χριστιανισμού διέπραττε μια αξιόποινη πράξη και τον συλλάμβαναν οι διωκτικές αρχές, ισχυριζόταν ότι ήταν αθώος κι ότι οι ρωμαϊκές αρχές τον καταδίωκαν για την πίστη του.
Ήταν ένα συνηθισμένο ψέμα, ισοδύναμο σήμερα με κάποιον που πηγαίνει στο δικαστήριο να ισχυρίζεται ότι συνελήφθη όχι για την αξιόποινη πράξη που του καταλογίζουν, αλλά εξαιτίας των πολιτικών ή θρησκευτικών φρονημάτων του.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του ισχυρισμού είναι η περίπτωση του Κάλλιστου, που διετέλεσε επίσκοπος Ρώμης (Πάπας) από το 217 έως τον θάνατό του το 222 και κατόπιν ανακηρύχτηκε άγιος.
Ο Κάλλιστος, που ήταν σκλάβος, είχε τοποθετηθεί από τον αφέντη του, τον Καρποφόρο, που ήταν τραπεζίτης, υπεύθυνος μιας τράπεζας. Στην τράπεζα αυτή της Ρώμης κατέθεταν τα χρήματά τους οι χριστιανοί. Ο Κάλλιστος τα υπεξαίρεσε και όταν η πράξη του έγινε αντιληπτή, για ν’ αποφύγει τη σύλληψη, προσπάθησε να διαφύγει μπαίνοντας σε ένα πλοίο. Δεν τα κατάφερε, όμως, έπεσε στη θάλασσα και εκεί τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν πίσω στον αφέντη του.
Με την ευφυΐα που δίνει σε κάποιον η απόγνωση, κατάφερε να πείσει τον τραπεζίτη και τους πελάτες που είχαν χάσει τα χρήματά τους, ότι θα τους τα επιστρέψει με τόκο. Έτσι, αφέθηκε ελεύθερος κατόπιν αιτήματος των πιστωτών του!
ν
Μεσαιωνική μινιατούρα με τον Πάπα Κάλλιστο (χρονολογία άγνωστη). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Συνελήφθη για δεύτερη φορά σε καβγά που ξέσπασε σε μια Συναγωγή, όπου είχε πάει για να δανειστεί χρήματα από Εβραίους. Αυτή τη φορά δικάστηκε για εκβιασμό και καταδικάστηκε να δουλέψει στα ορυχεία της Σαρδηνίας.
Ο Κάλλιστος όμως δεν το έβαλε κάτω. Έγραψε στους φίλους του στη Ρώμη ότι ήταν αθώος κι ότι καταδικάστηκε επειδή ήταν χριστιανός!
Με τα χρήματα που είχε υπεξαιρέσει είχε κάνει ισχυρούς φίλους ακόμη και μέσα στο αυτοκρατορικό παλάτι. Έτσι, με τη μεσολάβηση του Υάκινθου, ενός ευνούχου που ήταν πρεσβύτερος, και της Μαρκίας, της ερωμένης του αυτοκράτορα Κόμμοδου που είχε σκοτώσει τον εραστή της και την οποία, σε μεγάλη ηλικία, είχε κατηχήσει στον χριστιανισμό, αφέθηκε ελεύθερος.
Αυτή τη φορά αναζήτησε καταφύγιο στην ηγεσία της χριστιανικής παροικίας της Ρώμης. Λόγω των τραπεζικών γνώσεών του, έγινε ιδιαίτερος γραμματέας του Πάπα Ζεφυρίνου, ο οποίος του εμπιστεύτηκε τη διαχείριση των νεκρικών θαλάμων κατά μήκος της Αππίας Οδού. Φαίνεται ότι έκανε καλή δουλειά, γιατί όταν πέθανε ο Ζεφυρίνος, ο Κάλλιστος τον διαδέχτηκε ως επίσκοπος Ρώμης!
Από την ισχυρή αυτή θέση οργίασε. Άνοιξε μια ταβέρνα όπου οι θαμώνες, μαζί με το κρασί, απολάμβαναν και τα κάλλη γυναικών ελαφρών ηθών που προωθούσε ο Κάλλιστος. Το μεγάλο σκάνδαλο, ωστόσο, ήταν ότι παρείχε συγχώρεση, έναντι αδρής αμοιβής, σε όσους είχαν υποπέσει σε βαριά εγκλήματα, όπως φόνους, ληστείες, πλαστογραφίες, μοιχεία, σωματεμπορία, πορνεία κτλ. Οι πράξεις αυτές εξόργισαν τους άλλους επισκόπους, όπως τον Ιππόλυτο Ρώμης και τον Τερτυλλιανό, που τον κατήγγειλαν στις αρχές.
Η εγκληματική σταδιοδρομία του Κάλλιστου τερματίστηκε το 222, όταν με εντολή του Αλέξανδρου Σεβήρου τον επισκέφθηκαν δικαστικοί κλητήρες. Στην προσπάθειά του ν’ αποφύγει τη σύλληψη, πήδηξε από ένα παράθυρο και σκοτώθηκε.
Όμως δεν πέθανε άδοξα! Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, το 354, κυκλοφόρησε ένα Passio Callisti (Μαρτύριο Καλλίστου). Στην πλαστή αυτή βιογραφία, ο Κάλλιστος εμφανίζεται ότι καταδικάστηκε δήθεν από τις ρωμαϊκές αρχές σε μαρτυρικό θάνατο, επειδή κήρυττε τον Λόγο του Θεού, βάπτιζε και θεράπευε! Μάλιστα, τον 12ο αιώνα, οι Γερμανοί έκαναν φρικιαστικές αναπαραστάσεις των «παθών» του! Ωστόσο, η Καθολική Εκκλησία εξακολουθεί να τον τιμά μέχρι σήμερα ως μάρτυρα και άγιο!
ν
