Ο “ένδοξος μάρτυρας” είναι ο άγνωστος θυσιαζόμενος εαυτός (vid)

ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά

 

Ποιος είναι ο «ένδοξος μάρτυρας» στον οποίο ήταν αφιερωμένη μια εκκλησία της βυζαντινής περιόδου, κοντά στην Ιερουσαλήμ, που έφεραν πρόσφατα οι αρχαιολόγοι στο φως;

Το πουλί στο κέντρο του ψηφιδωτού, σύμβολο πνευματοποίησης, έχει στο λαιμό του ένα περιδέραιο από το οποίο κρέμεται ένα γαλάζιο μοιρογνωμόνιο. Όπως όλα τα φτερωτά όντα, τα πουλιά αντιπροσωπεύουν τα ανώτερα στάδια της ύπαρξης. Image: Assaf Peretz / Israel Antiquities Authority. Πηγή: Supplied

ν

ΕΠΕΙΤΑ από τρία χρόνια ανασκαφών, ήρθε στο φως μια αινιγματική βυζαντινή εκκλησία κοντά στην Ιερουσαλήμ. Οι τοίχοι και αναμφίβολα ο θόλος που κάποτε στήριζαν, έχουν γκρεμιστεί. Από το μέγεθός της (καταλαμβάνει χώρο 1.500 τετραγωνικών μέτρων), τις πολύχρωμες παραστάσεις και τα περίτεχνα ψηφιδωτά που απεικονίζουν πουλιά, καρπούς και φυτά ξεπερνά, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, όλες τις άλλες χριστιανικές εκκλησίες που έχουν ανακαλυφθεί στους Αγίους Τόπους.

Η εκκλησία βρίσκεται στο σημερινό Ramat Beit Shemesh έξω από την Ιερουσαλήμ και οικοδομήθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. Αργότερα, ένα όμορφο παρεκκλήσι προστέθηκε στο κυρίως κτίσμα, με χρήματα του αυτοκράτορα Τιβερίου Β΄ Κωνσταντίνου (βασ. 574-582).

Ο ναός φέρει πλήθος ελληνικών επιγραφών, στοιχειοθετημένων με μια μοναδική σταυροειδή γραμματοσειρά. Ορισμένες επιγραφές έχουν μέγεθος πολλών μέτρων, που σημαίνει ότι ο πιστός μπορούσε να τις διαβάσει από κάποιο ψηλό σημείο.

Στον υπόγειο χώρο βρέθηκε άθικτη κρύπτη, ενώ διάσπαρτα στο χώρο αντικείμενα που περιλαμβάνουν βυζαντινά γυάλινα παράθυρα και λάμπες. Τα αντικείμενα από το τέλος του Οκτωβρίου 2019 εκτίθενται στο Μουσείο των Λαών της Βίβλου, στην Ιερουσαλήμ.

Η 1.400 ετών εκκλησία ήταν αφιερωμένη όχι σε κάποιο από τα ιερά πρόσωπα του χριστιανισμού ούτε σε κάποιον άγιο ή αγία, αλλά σε ένα άγνωστο πρόσωπο που αποκαλείται σε μια από τις επιγραφές «ένδοξος μάρτυρας».
ν

Ο βυζαντινός ναός του 6ου μ.Χ. αιώνα καταλαμβάνει έκταση 1.500 τετραγωνικών μέτρων. Διακρίνονται οι δύο σκάλες εισόδου και εξόδου από την κρύπτη του ναού. Image: Assaf Peretz / Israel Antiquities Authority. Πηγή: Supplied
ν

Το στοιχείο που διαφοροποιεί την εκκλησία από όλες τις υπόλοιπες: ήταν αφιερωμένη σε έναν «ένδοξο μάρτυρα», του οποίου όμως δεν υπάρχει καμία εικόνα ή παράσταση. Και αυτό είναι παράδοξο, γιατί ο χριστιανισμός διαφήμιζε τους αγίους και τους μάρτυρες που είχαν θυσιαστεί για την πίστη τους.

Αντίθετα, το κυρίαρχο θέμα είναι τα πουλιά. Τον χώρο κοσμούν περίτεχνα ψηφιδωτά με δεκάδες πουλιά, ενώ στην είσοδο του ναού υπάρχει μεγάλο ψηφιδωτό με την εικόνα πτηνού με ανορθωμένες φτερούγες, που φέρει περιδέραιο από την αλυσίδα του οποίου κρέμεται ένα γαλάζιο μοιρογνωμόνιο.
ν

Το πτηνό στο κέντρο του μεγάλου ψηφιδωτού με τις ανορθωμένες φτερούγες του, αποτέλεσε το πρότυπο για τις μεταγενέστερες απεικονίσεις των χερουβείμ. Image: Reuters / Ronen Zvulun. Πηγή: Supplied
ν

Η ελληνική επιγραφή με την αναφορά στον «ένδοξο μάρτυρα» (τρίτος στίχος από την αρχή) στην εκκλησία των 1.400 ετών που ανακαλύφθηκε πρόσφατα δυτικά της Ιερουσαλήμ. Image: Reuters / Ronen Zvulun. Πηγή: Supplied
ν

Το συμπέρασμα ότι το πτηνό στο κέντρο του ψηφιδωτού είναι αετός, σύμβολο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, είναι μάλλον αυθαίρετο και δεν υποστηρίζεται από άλλα στοιχεία. Από το περίτεχνο σχέδιο λείπουν η αγριότητα του αετού με το αναμαλλιασμένο κεφάλι και το χαρακτηριστικό κυρτό ράμφος.

Το πτηνό που εικονίζεται στο ψηφιδωτό της εκκλησίας στο Ramat Beit Shemesh έχει ήρεμο και γαλήνιο παρουσιαστικό, όπως ένα περιστέρι. Δύσκολα μπορείς να το εκλάβεις ως το στρατιωτικό έμβλημα μιας αυτοκρατορίας.

Σε παραστάσεις ψηφιδωτών της ίδιας περιόδου (5ος αιώνας), ο βυζαντινός αετός παρουσιάζεται αρπακτικός να κρατά στο ράμφος του ένα φίδι που στάζει αίμα. Κανένα από αυτά τα στοιχεία δεν υπάρχει εδώ.

Στους Ρωμαίους ο αετός κοσμούσε τις σημαίες των λεγεώνων. Στους Έλληνες ήταν σύμβολο του Διός, του πατέρα θεών και ανθρώπων. Είναι ο τρομερός αετός που κατεβαίνει τη μέρα και τρώει το συκώτι –έδρα της θνητής ψυχής– του αλυσοδεμένου στον Καύκασο Προμηθέα. Είναι ο ίδιος τρομερός στην όψη φτερωτός αντιπρόσωπος που μεταφέρει τον Γανυμήδη στον Όλυμπο, όπως τον βλέπουμε στις ψηφιδωτές παραστάσεις από τον Οίκο του Διονύσου στην Πάφο της Κύπρου (3ος αιώνας μ.Χ.).

Η μόνη ασφαλής ένδειξη που έχουμε εδώ είναι ότι το πτηνό εικονίζεται με τα φτερά του ανορθωμένα σε φάση κατάβασης. «Καταιβάτης» ή «καταιβάσιος» ήταν ένα από τα επίθετα του Διός «ως καταβαίνοντος εν βρονταίς και αστραπαίς» (Αριστοφ., Ειρήνη 42).

Από τη σκοπιά αυτή μπορεί να εκληφθεί ως αετός, με την έννοια όμως του βασιλιά των αιθέρων και όχι της στρατιωτικής ισχύος μιας αυτοκρατορίας. Την «ουράνια κατάβαση» πτηνού ενισχύει τόσο η ασυνήθιστη παρουσία του περιδέραιου με το μοιρογνωμόνιο –σύμβολο επίσης του ουράνιου κόσμου– όσο και η αναφορά της «ουράνιας κατάβασης» στον τρίτο από το τέλος στίχο της επιγραφής που αναφέρει τον «ένδοξο μάρτυρα» (βλ. εικόνα πιο πάνω).
ν

Ψηφιδωτό της ρωμαϊκής περιόδου από τον Οίκο του Διονύσου στην Πάφο της Κύπρου, με τον αετό του Διός να μεταφέρει τον Γανυμήδη στον Όλυμπο. (3ος αιώνας μ.Χ.). Image: Supplied
ν

Η εκκλησία κοντά στην Ιερουσαλήμ παρουσιάζει και ένα άλλο παράδοξο στοιχείο. Αν και χτίστηκε την ίδια περίοδο με την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, δεν έχει κανένα από τα γνωστά ιερά πρόσωπα του χριστιανισμού. Απουσιάζουν οι εικόνες του Χριστού, της Παναγίας, των αγγέλων, των αγίων, των δώδεκα αποστόλων. Απουσιάζουν επίσης τα πρόσωπα των αυτοκρατόρων. Δεν υπάρχει καν το σύμβολο του σταυρού.

Βέβαια δεν σώζονται οι τοίχοι, όπου πιθανόν να υπήρχαν τέτοιες παραστάσεις. Ωστόσο, σε μια άλλη χριστιανική εκκλησία που χτίστηκε την ίδια εποχή στην Αλούμα, 50 χλμ. νότια του Τελ Αβίβ, που έχει επίσης ψηφιδωτά δάπεδα με ελληνικές επιγραφές και παραστάσεις ζώων (λεοπαρδάλεις, ζέμπρες, χελώνες, αρκούδες και πουλιά), το κυρίαρχο θέμα είναι ο σταυρός, με την παράθεση μάλιστα των γραμμάτων Α-Ω, που συναντάμε στην αρχή της Αποκάλυψης του Ιωάννη (Ι, δ): «Είμαι το άλφα και το ωμέγα, η αρχή και το τέλος».
ν

Ψηφιδωτό από τη βυζαντινή εκκλησία των 1.400 ετών στην Αλούμα, που ανακαλύφθηκε το 2013, με κεντρικό θέμα το σύμβολο του σταυρού. Image: EPA. Πηγή: Supplied
ν

Επιπλέον, η εκκλησία της Αλούμα, που ανακαλύφθηκε στα τέλη του 2013, έχει μεγάλη ελληνική επιγραφή με το όνομα του ατόμου που χρηματοδότησε την κατασκευή του ψηφιδωτού που βρίσκεται στην είσοδο, δίπλα στα ονόματα “Μαρία” και “Ιησούς”.

Κάτι τέτοιο απουσιάζει τελείως από την εκκλησία του Ramat Beit Shemesh που μελετάμε και η οποία παρουσιάστηκε στο κοινό στο τέλος Οκτωβρίου του 2019.

Σε αυτήν υπάρχει μόνο η μυστηριώδης επιγραφή ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος σε έναν άγνωστο «ένδοξο μάρτυρα», ενώ όπως είπαμε αντί του σταυρού το κυρίαρχο θέμα είναι μόνο πουλιά, φρούτα και φυτά.

Ο σταυρός είναι επίσης το κυρίαρχο θέμα στον διάκοσμο ενός άλλου βυζαντινού ναού της ίδιας περιόδου που ανακαλύφθηκε το 2017 στην παραθαλάσσια πόλη του Ισραήλ Ασντόντ (ελλ. Άζωτος παράλιος).
ν

Ελληνική επιγραφή και σταυροί στη 1.500 ετών βυζαντινή εκκλησία που το 2017 ανακαλύφθηκε στην αρχαία πόλη Ασντόντ (Άζωτος παράλιος) στο Ισραήλ. Image: Anat Rasiuk / Israel Antiquities Authority. Πηγή: Supplied
ν

ΟΙ ΔΥΟ ΕΑΥΤΟΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Κατά τη γνώμη μας, ο «ένδοξος μάρτυρας», που αναφέρει η επιγραφή που έχει μπερδέψει τους ερευνητές, είναι ο άγνωστος εαυτός του ανθρώπου.

Πιστεύουμε ότι ο συγκεκριμένος ναός ήταν αφιερωμένος στον άγνωστο εσωτερικό εαυτό του ανθρώπου – και τα πτηνά, σύμβολα πνευματοποίησης, ήταν ο καλύτερος τρόπος για να δηλωθεί αυτό. Από την εποχή των ορφικών, το πουλί είναι σύμβολο του αρχικού αγνού εαυτού.

Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ότι τρία είναι τα δυσκολότερα πράγματα στον κόσμο: το πρώτο, να μάθεις το σύμπαν και όλα όσα σε περιβάλλουν∙ ακόμη δυσκολότερο είναι να μάθεις τον άνθρωπο δίπλα σου∙ και το τρίτο και μεγαλύτερο σε δυσκολία εγχείρημα είναι να μάθεις τον εαυτό σου.

Στα αιγυπτιακά μυστήρια, η γνώση του εαυτού ήταν η τρίτη μύηση που δινόταν στον μαθητή. Στη δυτική παράδοση είναι γνωστή ως «Μεταμόρφωση», όρος που έχει ληφθεί από τη μεταμόρφωση του Ιησού, όταν κάποτε πήγε με τρεις μαθητές του (τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη) σε ένα βουνό κι εκεί «έλαμψε το πρόσωπον αυτού ως ο ήλιος, τα δε ιμάτια αυτού εγένετο λευκά ως το φως» (Ματθαίος, ΙΖ΄ 2).

Στα αιγυπτιακά μυστήρια, η επόμενη μύηση, η τέταρτη, είναι η νίκη του θανάτου. Στον χριστιανισμό είναι η μύηση του σταυρού ή μάλλον της οικειοθελούς θυσίας. Στα αρχαία χρόνια, ο μυούμενος έπρεπε να θυσιάσει τον εαυτό του για να αποδείξει πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ο θάνατος –αυτό το κατακλυσμιαίο συμβάν που εκμηδενίζει κάθε ύπαρξη– στην πραγματικότητα δεν είναι κάτι υπαρκτό αλλά μια ψευδαίσθηση. Το μεγάλο αυτό μυστήριο περιγράφεται συμβολικά στην σταύρωση, ταφή και ανάσταση του Ιησού.

Ας επανέλθουμε, όμως, σε αυτό που λέγαμε πριν, ότι δηλαδή η γνώση του αρχικού, αληθινού εαυτού και όχι του εποικοδομήματος που χτίζουμε με τα χρόνια γύρω του, είναι μια μεγάλη αποκάλυψη που μεταμορφώνει τον άνθρωπο.

Στα πρώτα στάδια, ο εαυτός γίνεται αντιληπτός στον άνθρωπο ως «εγώ». Λέει «εγώ είμαι» και προσθέτει την ιδιότητα που απέκτησε: «εγώ είμαι οικοδόμος», «εγώ είμαι γιατρός», «εγώ είμαι πολιτικός», «εγώ είμαι δικηγόρος», «εγώ είμαι στρατηγός», «εγώ είμαι τραγουδιστής», «εγώ είμαι ποδοσφαιριστής».

Αυτή την επίκτητη ιδιότητα, που πλάθεται με τα χρόνια γύρω από τον αρχικό εαυτό, την αποκαλούμε «προσωπικότητα», από το λατινικό persona, επειδή είναι στην πραγματικότητα μια μάσκα, ένα προσωπείο, όπως των ηθοποιών, άλλοτε τραγικό και άλλοτε κωμικό, που το βγάζουμε όταν η παράσταση τελειώνει.
ν

Ρωμαϊκό μωσαϊκό με θεατρικές μάσκες της τραγωδίας και της κωμωδίας. Ρώμη 2ος αι. μ.Χ. Παλάτσο Νουόβο, Μουσεία Καπιτωλίου. Image: Supplied
ν

Φυσικά δεν υπάρχει τίποτα το κακό στα επαγγέλματα ή τις κοινωνικές ιδιότητες. Αυτό που θέλουμε να πούμε είναι ότι πολλές φορές ταυτιζόμαστε με το επάγγελμα τόσο πολύ ώστε ξεχνάμε ότι είμαστε άνθρωποι.

Αυτός είναι ο εφήμερος, θνητός εαυτός, η θνητή ψυχή των αρχαίων Ελλήνων, που συμβολικά έχει την έδρα της στο συκώτι (ηλιακά πλέγμα). Είναι η ψυχή που γεννιέται, φθείρεται με την πάροδο του χρόνου και τελικά πεθαίνει.

Αλλά υπάρχει και ο ανώτερος εαυτός. Ένας εαυτός «απρόσωπος», που δεν έχει ανάγκη προσωπείων∙ που γίνεται κάποιες στιγμές φευγαλέα αντιληπτός ως «ατομικότητα» ή «μοναδικότητα».

Ο άγνωστος θεός, ο άγνωστος μάρτυρας είναι ο άγνωστος εαυτός. Εξ ου και η δελφική προσταγή: «γνώθι σαυτόν» που υπήρχε στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς.

Γεννιόμαστε, ζούμε και πεθαίνουμε, αλλά αυτόν τον εαυτό δεν τον μαθαίνουμε ποτέ. Αν μπορούσαμε να τον μάθουμε, θα γινόμασταν αθάνατοι.
ν

ΤΩ ΑΓΝΩΣΤΩ ΕΑΥΤΩ

Αυτά βέβαια είναι λίγο πολύ γνωστά, οπότε, αναφέροντάς τα, δεν κομίζουμε «γλαύκας εις Αθήνας». Εδώ θέλουμε να δείξουμε κάτι βαθύτερο, κάτι που έρχεται στο φως για πρώτη φορά, υπό την αίρεση βέβαια ότι η αρχική υπόθεσή μας είναι σωστή. Δηλαδή, ότι η εκκλησία του Ramat Beit Shemesh κοντά στην Ιερουσαλήμ ήταν αφιερωμένη σε αυτόν τον άγνωστο εαυτό, που συμβολίζεται με ένα πουλί.

Αυτός ο εαυτός δεν είναι μόνο άγνωστος, περιγράφεται ως «ένδοξος μάρτυρας» και αυτό θα πρέπει να εξηγηθεί.

Είναι εύκολο να παραλληλίσουμε τον άγνωστο εαυτό με τον «άγνωστο θεό» των αρχαίων Ελλήνων. Οι Αθηναίοι είχαν στην αγορά βωμό με την επιγραφή «Αγνώστω θεώ». Ο Παύλος, ο εφευρέτης και ιδρυτής του χριστιανισμού, έσφαλε –αναμφίβολα εσκεμμένα– όταν είπε στους Αθηναίους, όταν επισκέφθηκε την πόλη τους, ότι ο βωμός που είχαν στήσει με την επιγραφή «Αγνώστω θεώ» ήταν ο θεός των χριστιανών για τον οποίο είχε πάει να τους μιλήσει. Και οι Αθηναίοι δέχτηκαν το λόγο του, επειδή είχαν παρακμάσει.
ν

Ρωμαϊκό αντίγραφο του βωμού που υπήρχε στην Αθήνα με την επιγραφή «Αγνώστω θεώ». Εδώ με λατινικά γράμματα. Ρώμη, Μουσείο Παλατίνου Λόφου. Πηγή: Flickr
ν

Πριν συνεχίσουμε, ας κάνουμε μια σύντομη ανακεφαλαίωση. Μέχρι στιγμής έχουμε τα εξής στοιχεία:

1) Η βυζαντινή εκκλησία του 6ου αιώνα κοντά στην Ιερουσαλήμ ήταν αφιερωμένη σε έναν άγνωστο «ένδοξο μάρτυρα». Και είπαμε ότι αυτός δεν είναι άλλος από τον άγνωστο εσωτερικό εαυτό του ανθρώπου, που συμβολίζεται με ένα πουλί, γιατί τα πουλιά αντιπροσωπεύουν τα ανώτερα στάδια της ύπαρξης.

2) Ότι ο «άγνωστος θεός» των αρχαίων Ελλήνων είναι ίδιος με τον άγνωστο εαυτό του ανθρώπου που αποτελεί τον πυρήνα της ύπαρξης.

3) Η λέξη «μάρτυρας» έχει δύο έννοιες: αυτήν του ανθρώπου που θυσιάζει τη ζωή του για τις πεποιθήσεις του, και αυτήν του αυτόπτη μάρτυρα, του παρατηρητή.

4) Το επίθετο «ένδοξος» συνοδεύει θεϊκά ή αγγελικά όντα, ή ήρωες που θυσίασαν τη ζωή τους για το κοινό καλό.
ν

ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΘΥΣΙΑΣ

Συνθέτοντας όλα τα παραπάνω, φτάνουμε στην καρδιά αυτού που θέλουμε να πούμε. Δηλαδή ότι ο άνθρωπος ζει και υπάρχει, επειδή κάποιοι άλλοι θυσιάζουν τη δική τους ζωή και ύπαρξη για να υπάρχει αυτός.

Για κάθε άνθρωπο που ζει, υπάρχει κάποιος που έχει θυσιαστεί. Για το λόγο αυτό, κάθε άνθρωπος στη γη γεννιέται με ένα κρίμα, ένα αμάρτημα. Ένα αμάρτημα που δεν θυμάται. Αυτό είναι το «προγονικό αμάρτημα» των Ορφικών ή το «προπατορικό αμάρτημα» για το οποίο μιλούν οι μονοθεϊστικές θρησκείες (ιουδαϊσμός, χριστιανισμός, μουσουλμανισμός).

Όμως, αν και όλες οι παραδόσεις των λαών μιλούν για κάποιο «προγονικό αμάρτημα», καμία δεν διευκρινίζει ποιο ακριβώς είναι αυτό.

Κάποια όντα, ενδεχομένως για δικούς τους εξελικτικούς λόγους, θυσιάζονται για να υπάρξει ο άνθρωπος. Γιατί, πού βρίσκει ο άνθρωπος τη δύναμη να ζει; Πού βρίσκει τη δύναμη να υπάρχει; Η ύπαρξη δεν είναι κάτι αυτονόητο, κάτι που πηγάζει αυτόματα, λόγου χάρη, από την ύλη. Κάποιοι θυσιάζουν τη δική τους ζωή και εξέλιξη για να μπορέσει ο άνθρωπος να εξελιχθεί και από άγριο θηρίο και εκ φύσεως κακός, να φτάσει στο ανώτερο σημείο της ανθρώπινης ατραπού.

Θα το αντιληφθούμε αυτό καλύτερα μέσω του μύθου του Θησέα. Ο Μίνωας, ο βασιλιάς της Κρήτης, για να τιμωρήσει τους Αθηναίους για τον φόνο του Ανδρόγεω, που ήταν γιος του, κήρυξε πόλεμο και τους νίκησε. Ως ποινή όρισε να στέλνουν οι Αθηναίοι κάθε εννιά χρόνια επτά νέους και επτά νέες στην Κρήτη για να κατασπαραχτούν από τον Μινώταυρο μέσα στον Λαβύρινθο.

Να σημειωθεί ότι οι επτά νέοι και οι επτά νέες που στέλνονταν για θυσία στην Κρήτη, προσφέρονταν εθελοντικά να γίνουν τροφή του τερατόμορφου Μινώταυρου. Γιατί το έκαναν; Για να μπορέσουν να ζήσουν οι υπόλοιποι Αθηναίοι και να εξιλεωθούν από το μίασμα του φόνου (του Ανδρόγεω) που είχαν διαπράξει.

Για να ζήσεις όμως εσύ, θυσιάζεται κάποιος άλλος.
ν

Ο Θησέας σκοτώνει τον Μινώταυρο. Αττικός μελανόμορφος αμφορέας, περ. 550-530 π.Χ.  Νέα Υόρκη, Rhode Island School of Design Museum
ν

Την έννοια του θυσιαζόμενου θεού τη συναντάμε τόσο στο μύθο του Προμηθέα όσο και σε αυτόν του Διονύσου. Ο Προμηθέας, ο πλάστης του ανθρώπινου γένους, λυπάται που το δημιούργημά του υστερεί έναντι των άλλων ζώων και του δίνει δώρο το «πυρ» του πνεύματος, το νου. Για την πράξη του αυτή, που έκανε τον άνθρωπο ικανό να αντιλαμβάνεται την ατομικότητά του, αλυσοδένεται στον Καύκασο μέχρι τη στιγμή που θα τον απελευθερώσει ένας ήρωας, ο Ηρακλής. Ο Προμηθέας, λοιπόν, θυσιάζεται για την ευημερία και προκοπή του ανθρώπου.

Στον άλλο μύθο, ο θεός Διόνυσος, ο Δημιουργός του κόσμου, σαν τον άλλο θυσιαζόμενο θεό τον Όσιρη, διαμελίζεται από τους Τιτάνες που τον κόβουν σε δεκατέσσερα κομμάτια τα οποία μοιράζουν στους ανθρώπους.

Η έννοια της θυσίας υπάρχει σε όλες τις αρχαίες παραδόσεις. Κάποιο μεγάλο ον, αποφασίζει, για δικούς του εξελικτικούς λόγους, να θυσιάσει τον εαυτό του, μοιράζοντας τα κομμάτια του, τον νου και την ψυχή του, στους ανθρώπους ώστε να μπορέσει το ανθρώπινο είδος, αποκτώντας φρόνηση και αυτοσυνείδηση και άλλες ανώτερες πνευματικές λειτουργίες, να προχωρήσει. Διαφορετικά ο άνθρωπος θα παρέμενε εσαεί σε ζωώδη κατάσταση.

Για τον λόγο αυτό, κάθε άνθρωπος στη γη γεννιέται με ένα κρίμα. Δεν είναι αθώος ή αγαθός, αλλά κάποιος που τον βαραίνει ένα έγκλημα, η θυσία κάποιου άγνωστου όντος, κάποιου «ένδοξου μάρτυρα». Γι’ αυτό και ο άνθρωπος πρέπει να πληρώσει το τίμημα. Αν αρνηθεί να το πληρώσει, διαπράττει ύβρη – και όλοι γνωρίζουμε τις συνέπειες.

Επομένως ο άνθρωπος, είτε το θέλει είτε όχι, έχει έναν μόνο δρόμο να ακολουθήσει: αυτόν του ήρωα. Πρέπει να γίνει Θησέας και με οδηγό το νήμα της Αριάδνης, δηλαδή το νου, να εισέλθει στον υπόγειο λαβύρινθο της ψυχής του και να σκοτώσει το τέρας που κατοικεί εκεί. Να κόψει το κεφάλι του και να το μεταφέρει έξω, στο φως του ήλιου. Όσοι κάνουν κάτι σημαντικό στη ζωή τους, όσοι θυσιάζονται για χάρη των άλλων, ξεπληρώνοντας με τις πράξεις τους τη θυσία που έγινε κάποτε για χάρη τους, αυτοί δεν πεθαίνουν, αλλά ζουν.
ν

Η κάθοδος στον εαυτό. Η σκάλα που οδηγεί στην κρύπτη του ναού του «ένδοξου μάρτυρα» κοντά στην Ιερουσαλήμ. Image: DPA / T. Abayov. Πηγή: Supplied
ν

Το εσωτερικό της κρύπτης του «ένδοξου μάρτυρα». Ο ναός αποτελούσε δημοφιλή προορισμό για τους προσκυνητές μέχρι τον 9ο αιώνα, οπότε και περιήλθε στο χαλιφάτο των Αββασιδών. Στη φωτογραφία ο διευθυντής των ανασκαφών Benjamin Storchan. Image: DPA / T. Abayov. Πηγή: Supplied
ν

Ο εμπνευστής του μοναδικού στα ιστορικά χρονικά βυζαντινού ναού αφιερωμένου στον άγνωστο «ένδοξο μάρτυρα» δεν ήταν μόνο φωτεινό μυαλό, που γνώριζε τα αρχαία μυστήρια, αλλά πρέπει να είχε μεγάλη επιρροή στο αυτοκρατορικό παλάτι για να εξασφαλίσει την άδεια ανέγερσης και την χρηματοδότηση του ναού και μάλιστα από δύο αυτοκράτορες.

Ήταν η εποχή που ο χριστιανισμός διατηρούσε το μπόλιασμά του με την φωτεινή αρχαία ελληνική σοφία και δεν είχε ακόμη βυθιστεί στο σκοτάδι των αιώνων που ακολούθησαν, όπου η βάπτιση ήταν αρκετή για να διαγράψει τις αμαρτίες σου. Φυσικά επρόκειτο για πλάνη. Ο άνθρωπος πληρώνει το αντίτιμο, πολλές φορές με σκληρό και οδυνηρό τρόπο, αδιάφορο αν όσα έκανε οφείλονταν στην κακία της ψυχής ή στην άγνοια ‒ και τα δύο αυτά είναι το ίδιο.

Πολύ περισσότερο, κανείς δεν μπορεί να φορτωθεί το δικό σου κάρμα, να πάρει τις αμαρτίες σου στους ώμους του, να πληρώσει αυτός για τα δικά σου λάθη και εσύ ξαφνικά να βγεις αγνός και αμόλυντος. Κάθε άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του και αποδίδει λογαριασμό. Κι αν αυτό δεν γίνει στην παρούσα ζωή, θα γίνει στην άλλη – στον άλλο κόσμο ή στην επόμενη ενσάρκωση.

Αυτό, ωστόσο, δεν πρέπει να μας βγάλει από το δρόμο. Τα αμαρτήματα που διαπράττει κάποιος στη διάρκεια της ζωής του με το «προγονικό αμάρτημα». Είναι απλώς ένας πρόσθετος επιβαρυντικός παράγοντας. Είσαι ένοχος ακόμη κι αν δεν έχεις πειράξει μυρμήγκι στη ζωή σου, ακόμη κι αν είσαι αγαθός και φιλάνθρωπος.
ν

Η αρπαγή της Περσεφόνης. Ψηφιδωτό από το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης. Image: Supplied
ν

Η ΨΥΧΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΡΦΙΚΩΝ

Το «προγονικό αμάρτημα» αποτελεί τη βάση της Ψυχοανθρωπολογίας των Ορφικών, οι οποίοι θεωρούσαν την πρόσδεση αυτή του ανθρώπου στην ύλη ως τιμωρία για κάποιο προγενέστερο αμάρτημα. Αυτό μαρτυρείται τόσο από τους πλατωνικούς διαλόγους Κρατύλο (400 c) και Μένωνα (81 b), όσο και από τους πιο κάτω στίχους του Πίνδαρου (Θρήνοι, απόσπ. 127, εκδ. Oξφόρδης):

οίσι δε Φερσεφόνα ποινάν παλαιού πένθεος
δέξεται, ες τον ύπερθεν άλιον κείνων ενάτω έτεϊ
ανδιδοί ψυχάς πάλιν, εκ ταν βασιλήες αγαυοί
και σθένει κραιπνοί σοφία τε μέγιστοι
άνδρες αύξοντ’· ες δε τον λοιπόν χρόνον ήροες αγνοί
προς ανθρώπων καλέονται.

(Απ’ όσους η Περσεφόνη παίρνει εκδίκηση για το παλιό τους
αμάρτημα, αυτών τις ψυχές ξανά στον ήλιο υψώνει
την ένατη χρονιά. Και από αυτούς βγαίνουν βασιλιάδες λαμπροί
και άνθρωποι πρώτοι σε παλικαριά και πρώτοι
σε σοφία· και άμα πεθάνουν ήρωες αγνοί και άγιοι
λογιάζονται από τους ανθρώπους).

Το «προγονικό αμάρτημα» περιγράφεται με συμβολικό τρόπο στον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης. Η θυσία της κόρης της Δήμητρας είναι απαραίτητη για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Γι’ αυτό και η Κόρη σε όλες τις παραστάσεις εικονίζεται χαμογελαστή. Θυσιάζεται οικειοθελώς για δικούς της εξελικτικούς λόγους.

Όλα αυτά είναι εξαιρετικά σύνθετα και καλύπτονται από βαθύ μυστήριο. Εμείς απλώς κάνουμε ορισμένες νύξεις για το τι μπορεί να σημαίνουν.

Το «προγονικό αμάρτημα» και ο τρόπος να ξεφύγει κάποιος από αυτό, περιγράφονται επίσης στα χρυσά ελάσματα των Ορφικών, όπως αυτά που βρέθηκαν στο Ιππώνιο, την αρχαία ελληνική πόλη της Μεγάλης Ελλάδας στην Ιταλία. Τα χρυσά ελάσματα θάβονταν μαζί με τον νεκρό και περιείχαν οδηγίες για το ταξίδι του νεκρού στον Κάτω Κόσμο. Ο Ηρόδοτος (ΙΙ, 81) εξομοίωνε τη θεολογία των Ορφικών με τα Διονυσιακά Μυστήρια, προσθέτοντας ότι οι πρακτικές τους στην πραγματικότητα ήταν πυθαγόρειες και αιγυπτιακές.
ν

Χρυσό έλασμα των Ορφικών του 4ου αιώνα π.Χ. από τη Θεσσαλία. Διαστάσεις 22×37 χιλιοστά. Χρησίμευε ως διαβατήριο για τον άλλο κόσμο, οι φύλακες του οποίου αναγνώριζαν τον μύστη και τον άφηναν να περάσει. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Η μόνη οδός για να ξεφύγει ο άνθρωπος από το «προπατορικό αμάρτημα» είναι να γίνει ήρωας, όπως ο Θησέας. Να πάψει να ακολουθεί όσο γίνεται τον ανθρώπινο δρόμο και να μπει στο ηρωικό μονοπάτι.

Ο ανθρώπινος δρόμος είναι γεμάτος από πόνο και δοκιμασίες. Θα ’λεγε κανείς ότι ερχόμαστε στη ζωή όχι για να δούμε την υλοποίηση των ελπίδων και των επιθυμιών μας, αλλά για να ζήσουμε τη διάψευσή τους. Και παρ’ όλο που κάνουμε τους αδιάφορους, ο θάνατος μας ακολουθεί σε κάθε βήμα, μέχρι το οριστικό τέλος.

Τι είναι θάνατος; Η είσοδος από τον αντικειμενικό στον υποκειμενικό κόσμο. Ο άνθρωπος μπαίνει στον σκοτεινό λαβύρινθο του εαυτού, όπου φωλιάζουν τέρατα, δίχως να έχει το νήμα της Αριάδνης. Ο θάνατος προσωρινή μόνο είναι απελευθέρωση από τα βάσανα. Ο άνθρωπος επιστρέφει στη γη με νέα ταυτότητα και συνεχίζει.

Η απελευθέρωση από τον Κύκλο της Ανάγκης, για την οποία μιλούν ο Πίνδαρος και οι Ορφικοί, επιτυγχάνεται με την απάρνηση του ανθρώπινου τρόπου ζωής και την είσοδο στην ατραπό του ήρωα.

Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει μετατοπίζω τη συνείδησή μου σε κάτι πλατύτερο, από το ατομικό και περιορισμένο, σε ολάκερη την ανθρωπότητα. Αν θέλεις να υπηρετήσεις την ανθρωπότητα και το κοινό καλό ή έναν άλλο ανώτερο σκοπό, πρέπει να ξεχάσεις τον εαυτό σου.

Όπως έλεγαν οι αρχαίοι ποιητές:

«Ανάλαφρη είναι η σκιά αυτού που δεν υπάρχει.
Πιο ελαφριά ακόμη του αναμάρτητου».
ν

‘Glorious Martyr’ mosaic found in Beit Shemesh church in Israel | News TV
ν

ν

© 2019 Youmagazine.gr

 

---