Αθανασία και Μετενσάρκωση στην Αρχαία Ελλάδα #4
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ 4|5
Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
και τον Μιχάλη Ροδόπουλο
Δ΄ Μέρος: Η δυστυχία της ενσάρκωσης
Για να εξηγήσουν την κατάβαση του ανθρώπου στον υλικό κόσμο, οι Ορφικοί έλεγαν ότι τιμωρείται για κάποιο προγενέστερο αμάρτημα.
Ορφέας και Ευρυδίκη (1862) του Έντουαρντ Πόυντερ. Ο Ορφέας (ο άνθρωπος) προσπαθεί να φέρει την Ευρυδίκη (την ψυχή) από τον Άδη στο φως του ήλιου, όμως αποτυγχάνει λόγω των αμφιβολιών του. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
ΑΠΟ τους Ορφικούς έως τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη κι από εκεί στους Νεοπλατωνικούς, η γέννηση του ανθρώπου στον κόσμο της ύλης θεωρείται μάλλον ένα ατυχές συμβάν, μια καταδίκη σε καταναγκαστικά έργα παρά ένα «δώρο» θεϊκό, όπως την εκλαμβάνουν οι μεταγενέστερες μονοθεϊστικές θρησκείες.
Στην αλληγορία του πλατωνικού σπηλαίου (Πολιτεία 514a–517a) ο άνθρωπος γεννιέται σε μια ανήλιαγη σπηλιά, αλυσοδεμένος σαν σκλάβος από τα σκέλια και τον αυχένα, καταδικασμένος να πλανιέται μέσα στις σκιές, ακολουθώντας το κοπάδι των ομοίων του – μια καθόλου κολακευτική γνώμη του Πλάτωνα για τον ανθρώπινο κόσμο, παρά ταύτα αληθινή.
Ο μαθητής του, ο Αριστοτέλης, εκφράζει παρόμοια άποψη στα Ηθικά Ευδήμεια (Α΄ 1215b – 1216a, 5): «Υπάρχουν πολλά πράγματα που είναι δύσκολο να κρίνει κανείς… Το πιο δύσκολο απ’ όλα είναι να βρούμε τον καλύτερο δρόμο στη ζωή, που όταν τον ακολουθήσουμε, θα μπορέσουμε να ικανοποιήσουμε όλους τους πόθους μας. Γιατί (στη ζωή) υπάρχουν χίλια-δύο δυστυχήματα στα οποία μπορεί να εκτεθεί ο άνθρωπος, όπως για παράδειγμα αρρώστιες, πόνοι και δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Είναι, επομένως, φανερό πως αν μπορούσε κάποιος εξ αρχής να διαλέξει, αναμφίβολα θα απέφευγε να περάσει όλες αυτές τις δοκιμασίες. Προσθέστε σε όλα αυτά και τα χρόνια της παιδικής ηλικίας και αναρωτηθείτε αν υπάρχει έστω και ένας νουνεχής άνθρωπος που θα ήθελε να ξαναγυρίσει στη ζωή για δεύτερη φορά», γράφει ο Σταγειρίτης.
Για τους Ορφικούς, η κάθοδος του ανθρώπου στον φθαρτό κόσμο του χρόνου και της ύλης είναι τιμωρία για κάποιο προγενέστερο αμάρτημα. Αυτή η τιμωρία για κάποιο προγενέστερο αμάρτημα μαρτυρείται τόσο από τους πλατωνικούς διαλόγους Κρατύλο (400 c) και Μένωνα (81 b), όσο και από τους πιο κάτω στίχους του Πίνδαρου (Θρήνοι, απόσπ. 127, εκδ. Oξφόρδης):
οίσι δε Φερσεφόνα ποινάν παλαιού πένθεος
δέξεται, ες τον ύπερθεν άλιον κείνων ενάτω έτεϊ
ανδιδοί ψυχάς πάλιν, εκ ταν βασιλήες αγαυοί
και σθένει κραιπνοί σοφία τε μέγιστοι
άνδρες αύξοντ’· ες δε τον λοιπόν χρόνον ήροες αγνοί
προς ανθρώπων καλέονται.
(Απ’ όσους η Περσεφόνη παίρνει εκδίκηση για το παλιό τους αμάρτημα,
αυτών τις ψυχές ξανά στον ήλιο υψώνει την ένατη χρονιά.
Και από αυτούς βγαίνουν βασιλιάδες λαμπροί
και άνθρωποι πρώτοι σε παλικαριά και πρώτοι
σε σοφία· και άμα πεθάνουν ήρωες αγνοί και άγιοι
λογιάζονται από τους ανθρώπους).
Παρακάτω θα δούμε ποιο ακριβώς είναι αυτό το προγονικό αμάρτημα (ποινάν παλαιού πένθεος) ‒αν φυσικά πρόκειται για αμάρτημα‒ απ’ όπου πηγάζει ο Κύκλος της Ανάγκης, δηλαδή ο κύκλος των μετενσαρκώσεων, ο αναγκαστικός νόμος της πρόσδεσης της ψυχής στο σώμα και της κατάβασής της στον Άδη. Και όταν το φως του ήλιου σβήσει απ’ τα μάτια, έχοντας αποτύχει να οδηγήσει την ψυχή εκεί όπου υπάρχει το ανέσπερο φως, ο αναγκαστικός αυτός κύκλος επαναλαμβάνεται για τον άνθρωπο σαν το μαρτύριο του Ταντάλου, έως ότου η ψυχή εκτίσει ολόκληρη την «ποινή» της.
Στο ίδιο θέμα αναφέρονται και κάποια αποσπάσματα του σωζόμενου ποιήματος του Εμπεδοκλή (495 π.Χ. – 435 π.Χ.). Στο κύριο σώμα του ποιήματός του με τίτλο Καθαρμοί, ο Ακραγαντίνος σοφός αναφέρει ότι, όπως και άλλα θεία πνεύματα (δαίμονες), έτσι κι αυτός καταδικάστηκε να είναι θνητός, αλλά μπορεί να ξαναγίνει αθάνατος έπειτα από έναν κύκλο ενσαρκώσεων.
Στη συνέχεια αναφέρεται στον «κύκλο της ενσάρκωσης» και στο «αμάρτημα», εξαιτίας του οποίου αυτός και τα άλλα πνεύματα εκπίπτουν από τη θεία χάρη. Εξαιτίας αυτού του «αμαρτήματος», η ψυχή προσδένεται αναγκαστικά στο θνητό σώμα (Πλούταρχος, Περί φυγής 17, 607 c):
«Υπάρχει της Ανάγκης ένας χρησμός, των θεών αρχαίο ψήφισμα,
αιώνιο, με όρκους πλατιούς σφραγισμένο:
όποιος αμαρτήσει και τα μέλη του με φονικό μιάνει,
όποιος από δικό του φταίξιμο πατήσει τον όρκο που έδωσε
‒σε δαίμονες που μακραίωνη τους έλαχε ζωή‒
για τριάντα χιλιάδες χρόνια μακριά από τους μακάριους πλανιέται,
περνώντας όλ’ αυτά τα χρόνια απ’ όλες τις θνητές μορφές
κι απ’ το ένα κακοτράχαλο στρατί στο άλλο.
Του αιθέρα η δύναμη στη θάλασσα τον διώχνει,
η θάλασσα τον φτύνει στη στεριά, η στεριά τον πετάει σου ήλιου
τις καυτές ακτίνες κι ο ήλιος στις δίνες του αιθέρα∙
ο ένας τον παίρνει απ’ τον άλλο, μα όλοι τον αρνούνται.
Ένας απ’ αυτούς είμαι τώρα κι εγώ,
απ’ τους θεούς εξόριστος και πλάνης…»
ν
Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (494-434 π.Χ.). Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη υπήρξε εφευρέτης της ρητορικής. Image: Supplied
ν
Ο έκπτωτος θεός
Αξίζει να ερμηνεύσουμε τα σύμβολα ή τους κωδικοποιημένους όρους που χρησιμοποιεί ο Εμπεδοκλής στο ποίημά του. Ο φιλόσοφος μιλά για την κάθοδό του σε έναν τόπο δυστυχίας όπου είναι συγκεντρωμένα και άλλα τιμωρημένα θεία πνεύματα, οι λεγόμενοι δαίμονες (στίχος 5). Η αρχαία ελληνική λέξη δαίμων, όπως την ετυμολογεί ο Πλάτωνας (βλ. Κρατύλος 398 b-c), προέρχεται από το δαήμων, αυτός που γνωρίζει σε βάθος και έχει πείρα, κατά συνέπεια ο ειδήμων, ο ειδικός.
«Ήθος ανθρώπω δαίμων», λέει ο Ηράκλειτος (απ. 119), δηλαδή ο χαρακτήρας του ανθρώπου καθορίζει τη ζωή του, είναι η μοίρα του, ο θεός του. Ο Πλούταρχος στη βιογραφία του Αντώνιου, αναφέρει ότι ο Ρωμαίος στρατηγός παραπονέθηκε κάποτε στον δάσκαλό του ότι ο Αύγουστος τον νικούσε σε όλα τα παιχνίδια. Εκείνος τότε του είπε να αποφεύγει τις αναμετρήσεις με τον Αύγουστο, γιατί ο δαίμονάς του είναι πιο ισχυρός από τον δαίμονα του Αντώνιου. Πράγματι, η ιστορία τον επιβεβαίωσε. Ο Αντώνιος νικήθηκε στο Άκτιο και ο Αύγουστος έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας της ρωμαϊκής ηγεμονίας.
Επιστρέφοντας στο ποίημα του Εμπεδοκλή, ο Ακραγαντίνος σοφός μπαίνει σε μια σπηλιά (υλικός κόσμος) όπου οι δαίμονες είναι ντυμένοι με ξένη σάρκα και υπόκεινται στις αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις που κυβερνούν την ύπαρξη των θνητών.
Όπως επισημαίνουν οι μελετητές, ο Εμπεδοκλής χρησιμοποιεί στα σημεία αυτά του ποιήματός του μυθολογικούς όρους, που μοιάζουν πολύ με αυτούς που χρησιμοποιεί ο Ησίοδος. Όπως για τον Εμπεδοκλή τα θεία πνεύματα που «γκρεμίζονται στο λιβάδι της Άτης» είναι οι άνθρωποι, έτσι και για τον Ησίοδο ο «έκπτωτος θεός» για τον οποίο μιλά στη Θεογονία (775-806) είναι ο άνθρωπος.
ν
Ο Σωδάλιος όρκος
Στην αρχή του ποιήματός του, ο Εμπεδοκλής λέει ότι υπάρχει ένα αρχαίο ψήφισμα, με όρκους πλατιούς σφραγισμένο, πως α) όποιος λερώσει τα χέρια του με αίμα, και β) όποιος πατήσει τον όρκο που έδωσε, αυτός θα πλανιέται μακριά από τους μακάριους για τριάντα χιλιάδες χρόνια…
Είναι φανερό πως ο αριθμός των 30.000 ετών αναφέρεται στην περίοδο χρόνου που περνά μεταξύ των πρώτης και της τελευταίας ενσάρκωσης. Ποιος είναι όμως ο φοβερός όρκος που δίνει ο άνθρωπος που η καταπάτησή του είναι πράξη ισοδύναμη με αυτή του φόνου;
Στα αρχαία χρόνια μόνο ένας φοβερός όρκος υπήρχε, ο λεγόμενος Σωδάλιος όρκος, τον οποίο έδιναν τα μέλη των ιερατικών κολεγίων της Ρώμης, γνωστά ως sodales fitiales (Σωδάλιοι ιερείς). «Οι Σωδάλιοι καθιερώθηκαν στα Ιδαία Μυστήρια της Μεγάλης Μητέρας», γράφει ο Κικέρων στο De Senectute (13). Σωδ σημαίνει μυστικό και την παραβίαση του Σωδάλιου όρκου ή υπόσχεσης την ακολουθούσε ο θάνατος.
Με απλοϊκά λόγια θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι δαίμονες, έδωσαν στους αρχαίους θεούς μια υπόσχεση την οποία δεν κράτησαν. Ως εκ τούτου, καταδικάστηκαν σε θάνατο, δηλαδή στη διαδικασία των συνεχών θανάτων και επαναγεννήσεων
ντύνοντάς τον (τον δαίμονα) με ξένο ρούχο σάρκινο
όπως λέει ο Εμπεδοκλής. Αυτοί οι δαίμονες (ή ψυχές όπως ονομάστηκαν αργότερα) ζουν σε μια σκεπαστή σπηλιά (η μήτρα του υλικού κόσμου) όπου υπόκεινται στις αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις που κυβερνούν την ύπαρξη των θνητών.
Δεδομένου ότι οι Σωδάλιοι ήταν μυημένοι στα μυστήρια του Άδωνη και του Βάκχου, αυτοί που τιμωρούνται δεν είναι οι απλοί άνθρωποι, που έτσι κι αλλιώς δεν καταλαβαίνουν τίποτα, αλλά οι αφυπνισμένοι συνειδησιακά, που ενώ μπορούν να ξεφύγουν από τον κύκλο της Ανάγκης και τον τροχό των επαναγεννήσεων, ξεπέφτουν από την κατάσταση της αγνότητας και παρασύρονται από φιλοδοξία και ιδιοτέλεια. Έτσι, συνεχώς βασανίζονται.
ν
Η ελπίδα της λύτρωσης
Εξαιτίας της πρόσδεσής της στο άρμα του σώματος, η ψυχή υποφέρει αφενός λόγω της πλάνης των αισθήσεων, αφετέρου επειδή υπόκειται στους επιμέρους νόμους που υπάγονται στον Νόμο της Ανάγκης, δηλαδή τους νόμους της φθοράς, του πένθους, του άλγους, της θλίψης και της δυστυχίας.
Κατά ένα παράδοξο τρόπο, για τους Ορφικούς, η σωτηρία ή λύτρωση της ψυχής, δηλαδή η πλήρης και άνευ επιστροφής έξοδός της από τον κύκλο των ενσαρκώσεων, χαρακτηρίζεται βαρυπενθής και αργαλέος (δυσχερής). Γιατί αυτό; Για δύο λόγους. Πρώτον, οι δοκιμασίες είναι –δυστυχώς‒ ο μόνος τρόπος για να αφυπνιστεί το πνεύμα του ανθρώπου, η βουκέντρα που θα τον οδηγήσει στο να αναρωτηθεί ποιος πραγματικά είναι και γιατί του συμβαίνουν αυτά που του συμβαίνουν. Δεύτερον, επειδή η απελευθέρωση συνεπάγεται την σταδιακή αποδέσμευση από τα εγκόσμια, κι αυτό είναι ένα είδος οδυνηρού θανάτου.
ν
Διονυσιακή πομπή (ρωμαϊκό ψηφιδωτό του 186 π.Χ.). Μουσείο Σούσε, Τυνησία. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Οι περιπέτειες της ψυχής αποτυπώνονται στα Διονυσιακά Μυστήρια. Ο Διόνυσος είναι η Παγκόσμια Ψυχή, ή, κατά τον Αριστοτέλη, ο Παγκόσμιος Νους. Ο Διόνυσος, ο θεός που πεθαίνει και ανασταίνεται, θυσιάζεται οικειοθελώς για τη σωτηρία του ανθρώπινου είδους. Δέχεται να διαμελιστεί από τους Τιτάνες, δηλαδή τους ανθρώπους, καθένας από τους οποίους παίρνει κι από ένα κομμάτι και το τρώει. Έτσι ο άνθρωπος αποκτά ατομική ψυχή και ατομικό νου, δηλαδή συνείδηση.
Όταν ο άνθρωπος φτάσει στο τέλος του Κύκλου της Ανάγκης, το κομμάτι αυτό που τον βοήθησε να υπάρξει ως αυτόνομη οντότητα και να εξελιχθεί, πρέπει να επιστραφεί στον Διόνυσο, την Παγκόσμια Ψυχή.
Γι’ αυτό και στα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού υπάρχουν θρησκευτικές εικόνες στις οποίες ο Ιησούς παρουσιάζεται ως εκδήλωση του Διόνυσου.
ν
Πρώιμο κοπτικό πορτρέτο του Ιησού με τη μορφή του Διόνυσου. (Χρονολογία άγνωστη). Όπως ο Ιησούς έτσι και ο Διόνυσος θυσιάστηκε για τη σωτηρία των ανθρώπων. Image: Supplied
ν
Η σχέση του Διόνυσου-Σωτήρα και της χριστιανικής παράδοσης όπως αυτή υιοθετήθηκε από τον ελληνικό πολιτισμό διαγράφεται ήδη στις Βάκχες του Ευριπίδη.
Όπως ο Ιησούς, έτσι και ο Διόνυσος είναι θεός με ανθρώπινη μορφή, ο οποίος πεθαίνει και ανασταίνεται, γεννημένος από θνητή μητέρα από θεϊκό πατέρα. Όπως ο Ιησούς, ο Διονύσιος είναι ένας θεός με τραγικό τέλος, αφού οι Τιτάνες (άνθρωποι) τρώνε τη σάρκα του και πίνουν το αίμα του. Τέλος, όπως ο Ιησούς, έτσι και ο Διόνυσος συνδέεται με την σωτηρία, τη μεταφορά του ανθρώπου κοντά στο Θεό και την αθανασία της ψυχής.
Η πολυπόθητη αυτή «έξοδος» θεωρείται εφικτή από τους Ορφικούς, όπως αναφέρει ο Σιμπλίκιος στα Σχόλιά του στο Περί Ουρανού του Αριστοτέλη (377, 12):
«Μια σωτηρία προτείνεται στην ψυχή… η μόνη που μπορεί να την απαλλάξει από τον κύκλο της γέννησης, της μεγάλης πλάνης και της ατελεύτητης ζωής: η φυγή από όλα τα στοιχεία που έχουν προσκολληθεί πάνω μας από τη γέννηση. Αυτήν εύχονται να επιτύχουν οι Ορφικοί που μυούνται στις τελετές του Διονύσου και της Κόρης (Περσεφόνης), όπως φανερώνει και ο εξής στίχος τους: “Να λήξει ο κύκλος και να αναπνεύσουν από την κακότητα”…»
ν
Ανακεφαλαιώνοντας
Λόγω της πληθώρας των στοιχείων που παραθέσαμε, είναι καλό στο σημείο αυτό να κάνουμε μια ανακεφαλαίωση ώστε να μην χάσουμε την κεντρική ιδέα του θέματος. Σκοπός μας δεν είναι να αποδείξουμε την αθανασία της ψυχής –αυτή την έχει αποδείξει με αξεπέραστο τρόπο ο Πλάτωνας στον διάλογό του Φαίδων– ή ότι υπάρχει μετενσάρκωση. Άλλωστε αυτή τη θεωρία ή τη δέχεται κανείς ή την απορρίπτει, ανάλογα με τον βαθμό της εξέλιξής του. Την αναφέρουμε επειδή είναι η μόνη που αναφέρει τη δυνατότητα δραπέτευσης από τον Κύκλο της Ανάγκης, δηλαδή τους αδυσώπητους νόμους που ισχύουν για κάθε ψυχή από την αρχή του χρόνου.
Οι νόμοι αυτοί λένε ότι κάθε επανενσαρκούμενη οντότητα, απορρίπτοντας το σώμα της, θα έπρεπε να περάσει από τη ζωή πάνω στη γη σε μιαν άλλη ζωή σε ένα πιο λεπτοφυές πεδίο, μια κατάσταση ευδαιμονίας, αν φυσικά τα αμαρτήματα της προσωπικότητας δεν επέφεραν πλήρη χωρισμό της ανώτερης από τις κατώτερες «αρχές», ότι ο Κύκλος της Ανάγκης ή αναπόφευκτος κύκλος όφειλε να διαρκέσει μια ορισμένη περίοδο (από χίλια έως και τρεις χιλιάδες χρόνια σε κάποιες περιπτώσεις) και πως όταν τελείωνε αυτή η περίοδος η οντότητα επέστρεφε σε μια νέα ενσάρκωση.
Τα πράγματα είναι πολύ πιο πολύπλοκα απ’ όσο φαντάζεται ο κοινός νους. Και σε κάποιο βαθμό ακατανόητα, επειδή υπερβαίνουν την ανθρώπινη φαντασία. Όπως λέει ο Ηράκλειτος, «τους ανθρώπους, όταν πεθάνουν, τους περιμένουν πράγματα που ούτε ελπίζουν ούτε φαντάζονται» (απ. 27). Ο άνθρωπος μπορεί να έχει νου, αλλά αυτός είναι μερικός και πεπερασμένος. Δεν μπορεί να συλλάβει την απεραντοσύνη του σύμπαντος ή το ιλιγγιώδες προτσές των άπειρων πιθανοτήτων που κρύβονται μέσα του. Όμως στο σημείο αυτό είναι που παίζεται το παιχνίδι.
Γιατί ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από μια μικρογραφία του σύμπαντος.
ν
Επόμενο: Η απελευθέρωση >
ν
