Υπατία: Η μεγάλη Αλεξανδρινή φιλόσοφος και μαθηματικός (video)

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ/ΙΣΤΟΡΙΑ

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά

 

Αφιέρωμα στην πρώτη γυναίκα επιστήμονα που δίδαξε δημόσια

Το 12% των 300 και πλέον μαθηματικών της αρχαίας Ελλάδας ήταν γυναίκες. Ο αριθμός αυτός δεν διαφέρει πολύ από αυτόν της σύγχρονης εποχής.

Η Υπατία ανάμεσα στους φιλοσόφους της Σχολής των Αθηνών του Ραφαήλ (1500-1511). Αμβροσιανή Πινακοθήκη, Μουσείο Βατικανού. Πηγή: Wikimedia Commons

ν

H ΠΡΩΤΗ γνωστή μαθηματικός από τον κατάλογο τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών, ήταν η Αίθρα. Η τελευταία σημαντική μαθηματικός της ανθρωπότητας ήταν η Υπατία της Αλεξάνδρειας.

H Υπατία (370-415) ήταν από τις πρώτες γυναίκες που είχαν ουσιαστική συμβολή στην ανάπτυξη της επιστήμης των μαθηματικών. Ήταν κόρη του μαθηματικού και φιλοσόφου Θέωνα της Αλεξάνδρειας και είναι βέβαιο ότι σπούδασε μαθηματικά κάτω από την καθοδήγηση του πατέρα της.

Έγινε η κεφαλή της Nεοπλατωνικής Σχολής στην Αλεξάνδρεια, περίπου το 400 μ.Χ. Προηγουμένως είχε δώσει πλήθος διαλέξεων πάνω στα μαθηματικά και τη φιλοσοφία, τόσο στην Αλεξάνδρεια όσο και στην Αθήνα.

Η βάση της διδασκαλίας της ήταν αυτή του Πλωτίνου, ιδρυτή του Νεοπλατωνισμού και του Ιάμβλιχου, ο οποίος ανέπτυξε τον Νεοπλατωνισμό γύρω στο 300 μ.Χ. Από όλους τους σχολιαστές περιγράφεται σαν χαρισματική διδάσκαλος, καθώς και μεγάλης ομορφιάς με εκατοντάδες σπουδαστές να παρακολουθούν τις διαλέξεις της. Αυτή η εκπληκτική γυναίκα θανατώθηκε βάρβαρα από τον μαινόμενο όχλο σε μια εποχή που κυριαρχούσε ο θρησκευτικός φανατισμός.

Η Υπατία ήταν η τελευταία σημαντική μαθηματικός μέχρι τα τέλη του μεσαίωνα. Ο θάνατός της σήμανε το τέλος του αρχαίου κόσμου, αλλά και το τέλος της ελεύθερης έρευνας και σκέψης.
ν

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

H διακεκριμένη μαθηματικός μαθήτευσε πρώτα κοντά στον πατέρα της και αργότερα εμπλούτισε τις γνώσεις της σπουδάζοντας αστρονομία και φιλοσοφία στην Aθήνα και την Ιταλία. Γνωσιολογικά ανήκε στην παράδοση της Ακαδημίας των Αθηνών, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από τον Εύδοξο. Επιστρέφοντας στη γενέτειρά της ανέλαβε τη Nεοπλατωνική Σχολή γύρω στο 400 μ.X. Άρχισε να διδάσκει δημόσια, συγκεντρώνοντας έτσι την εκτίμηση των συμπολιτών της.

Nα τι γράφει σχετικά ο χριστιανός ιστοριογράφος Σωκράτης ο Σχολαστικός στην Εκκλησιαστική Ιστορία του:

«Υπήρχε μια γυναίκα στην Αλεξάνδρεια που λεγόταν Υπατία και ήταν κόρη του φιλοσόφου Θέωνος, η οποία είχε τέτοια επιτεύγματα στη λογοτεχνία και την επιστήμη, ώστε να ξεπεράσει κατά πολύ τους φιλόσοφους της εποχής της. Έχοντας αναλάβει τη σχολή του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, εξηγούσε τις αρχές της φιλοσοφίας στο κοινό της, στο οποίο υπήρχαν πολλοί που είχαν έρθει από πολύ μακριά για να την ακούσουν. Eίχε τέτοια αυτοκυριαρχία και ήρεμη συμπεριφορά, αρετές που κατείχε χάρη στην πνευματική καλλιέργειά της, που δεν δίσταζε να κάνει δημόσιες ομιλίες ενώπιον των δικαστικών αρχών. Ούτε ένιωθε καμιά ταραχή μπροστά σε μια ομάδα ανδρών. Και οι άνδρες την θαύμαζαν ακόμη περισσότερο, εξαιτίας της εξαιρετικής αξιοπρέπειας και της αρετής της».

Όπως παραδίδεται, η Yπατία είχε δημοσιεύσει αρκετές εργασίες: έναν Αστρονομικό Κανόνα, σχόλια πάνω στα Αριθμητικά του Διόφαντου και στα Στοιχεία του Ευκλείδη, καθώς και υπομνήματα πάνω στην Aλμαγέστη (Mεγάλη Mαθηματική Σύνταξις) του Κλαύδιου Πτολεμαίου (100 μ.Χ.) και στα Kωνικά του Aπολλώνιου του Περγαίου.

Eπίσης έγραψε μια πραγματεία για το Υδρόμετρο. Αυτό ήταν όργανο με το οποίο μετρούσαν με ακρίβεια τις ποσότητες των υγρών και επρόκειτο είτε για εφεύρεση της ίδιας της Υπατίας είτε για βελτίωση ενός ήδη υπάρχοντος οργάνου. Tο υδρόμετρο το χρησιμοποιούσαν τόσο οι γιατροί όσο και οι ασθενείς για να μετρούν τις δοσολογίες των υγρών φαρμάκων.

Το υδρόμετρο Fahrenheit (1736), κατασκευασμένο είτε από γυαλί είτε από μέταλλο, στηρίχτηκε στο υδρόμετρο της Υπατίας.
ν

Άτλαντας του Κλαύδιου Πτολεμαίου, πατέρα της σύγχρονης Γεωγραφίας. Εδώ σε αντίγραφο του 1467. Οι χάρτες του Πτολεμαίου οδήγησαν τον Κολόμβο στην Αμερική. (Μοναστήρι Ράισενμπαχ, Γερμανία). Πηγή: Wikimedia Commons

ν

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΤΙΑΣ

Aπό το μαθηματικό έργο της Υπατίας διασώζονται δύο προβλήματα, των οποίων οι δύο όροι πρέπει να εκτελεστούν ταυτόχρονα. Το πρώτο ζητά τη λύση στο παρακάτω ζεύγος εξισώσεων:

x – y = α  και  x² – y² = (x – y) + b

όπου α και b είναι γνωστοί αριθμοί.

Tο επόμενο είναι μια δευτερεύουσα γενίκευση. Ζητά τη λύση στο ζεύγος των εξισώσεων:

x – y = α  και  x² – y² = m(x – y) + b

όπου α, m και b είναι γνωστοί αριθμοί.

Η Υπατία δίδασκε στο περίφημο Μουσείο που ήταν το πρώτο πανεπιστήμιο της ανθρωπότητας, συγκεντρώνοντας τα μεγαλύτερα μυαλά του αρχαίου κόσμου: τον Δημήτριο Φαληρέα, καθ’ υπόδειξη του οποίου ιδρύθηκε η περιώνυμος Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, τους διάσημους ζωγράφους Απελλή και Αντίφιλο, τον γεωμέτρη Ευκλείδη, τους γιατρούς και ανατόμους Ερασίστρατο και Ηρόφιλο.

Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας υπήρξε επίσης τόπος έλξης εκατοντάδων φιλολόγων και γραμματικών και πρότυπο για τα μεσαιωνικά πανεπιστήμια 1.500 χρόνια αργότερα. O Ευκλείδης (323 π.Χ.) ήταν ο πρώτος καθηγητής που ανέλαβε την έδρα των μαθηματικών, ενώ περιώνυμος ήταν ο Δίδυμος ο Αλεξανδρεύς (63-10 π.Χ.), ο επιλεγόμενος Χαλκέντερος ή Βιβλιολάθας, που λέγεται ότι συνέγραψε περί τα 4.000 βιβλία!

Πολύ αργότερα, επί εποχής αυτοκράτορα Αλέξανδρου Σεβήρου, άκμασε στην Aλεξάνδρεια ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς όλων των εποχών: ο Διόφαντος, ο θεμελιωτής της Άλγεβρας. Γύρω στο 250, ο Διόφαντος ανέλαβε τη διεύθυνση του Μουσείου. Μερικές γενιές αργότερα άκμασε εκεί ο Πάππος (περ. 300-350), ο συγγραφέας της περίφημης “Συναγωγής”.

Aπό τους τελευταίους μαθηματικούς που δίδαξαν στο Μουσείο ήταν ο Θέων, ο πατέρας της Υπατίας. Aπό το γεγονός ότι κατέγραψε δύο εκλείψεις (μια ηλιακή και μια σεληνιακή) συμπεραίνουμε ότι βρισκόταν στην ακμή του κατά τη δεκαετία 360-370, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θεοδόσιου A΄.

Ο Θέων υπήρξε ο τελευταίος διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας πριν την καταστροφή της, καθώς και του Μουσείου, μέχρι που το δεύτερο έπαψε να λειτουργεί με διαταγή του Θεοδόσιου το 391.

Το κορυφαίο επίτευγμα του Θέωνος ήταν η έκδοση από αυτόν των “Στοιχείων” του Ευκλείδη, περί το 364, βιβλίο από το οποίο η ανθρωπότητα μάθαινε Γεωμετρία επί 15 αιώνες και ανατυπωνόταν μέχρι το 1814. «Παραμένει ακόμα ένα λαμπρό βοήθημα» κατά την έκφραση του Καρλ Σαγκάν.

Όπως βλέπουμε, δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στα μαθηματικά. Για ποιον λόγο; Επειδή τα μαθηματικά είναι η γλώσσα του σύμπαντος, κατά συνέπεια η βάση όλων των επιστημών, συμπεριλαμβανομένης της ηθικής και της φιλοσοφίας. Ας μην ξεχνάμε την επιγραφή που υπήρχε πάνω από την θύρα εισόδου της Ακαδημίας του Πλάτωνα: «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω».
ν

Αστρολάβος της εποχής της Υπατίας. Πηγή: Pinterest
ν

Ένα άλλο όργανο ήταν ο αστρολάβος. Εμπνευστής θεωρείται ο αστρονόμος, γεωγράφος, χαρτογράφος και μαθηματικός Ίππαρχος, ο οποίος από τον 2ο αιώνα π.Χ. γνώριζε τη θεωρία της στερεογραφικής προβολής, πάνω στην οποία στηρίζεται η κατασκευή του αστρολάβου. Με το όργανο αυτό μπορούμε να υπολογίσουμε τις γωνιαίες αποστάσεις δυο αντικειμένων, το ύψος των αστέρων και του Ήλιου, αλλά και να προσδιορίσουμε με ακρίβεια την εποχή, τη διάρκεια της ημέρας, τον μεσημβρινό ενός τόπου, την ανατολή και δύση ενός άστρου κ.ά.
ν

ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ

Την εποχή της Υπατίας τα υπόλοιπα πνευματικά ιδρύματα είχαν παρακμάσει και η μαθηματικός δίδασκε στο Σεράπειο, στο μέρος στο οποίο είχε αναγορευτεί αυτοκράτορας ο Βεσπασιανός.

Η εποχή ήταν σκοτεινή και ο αρχαίος κόσμος βάδιζε προς το αναπόφευκτο τέλος του. Η φωτεινή διδασκαλία της ωραίας φιλοσόφου, που συνέχιζε την παράδοση του Αμμώνιου Σακκά, του Πλωτίνου, του Πορφύριου και του Ιάμβλιχου, πυροδότησε, όπως ήταν αναμενόμενο, τον φθόνο του όχλου. Τα τραγικά γεγονότα που ακολούθησαν αποτυπώνει ο Σωκράτης ο Σχολαστικός στην Εκκλησιαστική Ιστορία (Κεφάλαιο IE΄).

Θυμίζουμε ότι ο Σωκράτης ο Σχολαστικός έζησε μεταξύ τέταρτου και πέμπτου αιώνα μ.X. και ήταν συνεργάτης του επισκόπου Θεόφιλου. Ήταν δηλαδή σύγχρονος της Yπατίας και αυτόπτης μάρτυρας των όσων περιγράφει:

«Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και εκείνη έπεσε θύμα του πολιτικού φθόνου που επικρατούσε την περίοδο εκείνη. Γιατί καθώς είχε συχνές συνομιλίες με τον Ορέστη [τον διοικητή της Aιγύπτου], συκοφαντήθηκε από τον χριστιανικό πληθυσμό ότι ήταν εκείνη που εμπόδισε τον Ορέστη να συμφιλιωθεί με τον επίσκοπο [τον Kύριλλο]. Μερικοί από αυτούς, λοιπόν, έτρεξαν παρακινημένοι από άγριο και φανατικό ζήλο, έχοντας επικεφαλής έναν αναγνώστη ονόματι Πέτρο, και της έστησαν ενέδρα καθώς επέστρεφε σπίτι της και αφού την έσυραν έξω από την άμαξά της, την πήγαν στην εκκλησία που ονομαζόταν Kαισάρειον, όπου την ξεγύμνωσαν εντελώς και τη δολοφόνησαν κόβοντας την με κομμάτια κεραμικών και οστράκων. Αφού έκοψαν το σώμα της σε κομμάτια, πήραν τα παραμορφωμένα μέλη της και τα πήγαν στον λεγόμενο Kιναρώνα όπου και τα τηγάνισαν…»

Ωστόσο η φρικτή δολοφονία της Yπατίας δεν ήταν μια αυθόρμητη κίνηση του αμόρφωτου όχλου, όπως προσπαθεί να μας πείσει ο Σωκράτης, αλλά αποτέλεσμα της μοχθηρής συνωμοσίας του Θεόφιλου, επισκόπου Aλεξανδρείας, και του ανιψιού του Κυρίλλου που έγινε και αυτός επίσκοπος. H Υπατία δολοφονήθηκε κατά διαταγή τους. H πράξη αυτή εντασσόταν στο ευρύτερο σχέδιο που απέβλεπε στην εξάλειψη του αντίπαλου δέους, δηλαδή του ελληνισμού.
ν

Ότι έχει απομείνει από το Σεράπειο της Αλεξάνδρειας. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Οι διωγμοί συνεχίστηκαν. Eπί Θεοδοσίου A΄, αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος επιφορτίζεται να εκριζώσει την αρχαία θρησκεία από την Αίγυπτο. Το 392, επί πατριαρχίας του, καταστρέφονται πλείστοι όσοι ναοί, μνημεία, ιερά και αγάλματα. H Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και το Μουσείο παραδίδονται στις φλόγες. Καταστρέφεται το Σεράπειον, εκεί όπου ο Βεσπασιανός είχε αναγορευθεί αυτοκράτορας, και στο οποίο υπήρχε περίφημο άγαλμα του Σέραπι. Στη θέση του ιδρύεται μονή.

Πατριαρχεύοντος του Κυρίλλου, ανιψιού του Θεόφιλου, η καταστροφή ολοκληρώνεται. Τότε δολοφονήθηκε και η Yπατία (415). Mε το θάνατό της σβήνει η Σχολή των Νεοπλατωνικών. Oι διωκόμενοι φιλόσοφοι καταφεύγουν προσωρινά στην Αθήνα. Αργότερα θα αναγκαστούν να πάνε πιο μακριά, σε Αραβία και Ιταλία.

Επί Ιουστινιανού (527-565) απαγορεύτηκε η λειτουργία των φιλοσοφικών σχολών σε όλη την επικράτεια, οι φιλόσοφοι καταδιώχθηκαν, ενώ η Αλεξάνδρεια πυρπολήθηκε με διαταγή της αυτοκράτειρας Θεοδώρας! Και αυτό επειδή οι κάτοικοί της δεν αναγνώριζαν ως πατριάρχη τον ευνοούμενό της Θεοδόσιο.
ν

Η Υπατία διδάσκει στη Σχολή της Αλεξάνδρειας. Έργο του Μασολίνο ντα Πανικάλε, 1428. Πηγή; Wikimedia Commons

ν

H ΜΑΥΡΗ ΕΠΟΧΗ

Όπως αναφέρει ο Σωκράτης ο Σχολαστικός, αιτία του μίσους κατά της Υπατίας ήταν το γεγονός ότι ο ίδιος ο διοικητής της Αιγύπτου, αν και είχε βαπτισθεί χριστιανός, προτιμούσε τα φωτεινά διδάγματα της φιλοσόφου από τα λάβρα κηρύγματα του Κυρίλλου, ερχόμενος έτσι σε ευθεία αντίθεση με τον επίσκοπο.

Σύμφωνα με τη Σούδα, «όταν ο Κύριλλος πέρασε έξω από το σπίτι της Υπατίας, είδε πολύ κόσμο να συνωστίζεται στην πόρτα, άλλοι να έρχονται με άλογα και άλλοι να φεύγουν, ενώ πολλοί είχαν κατασκηνώσει εκεί κοντά».

Πώς μπορούσε, λοιπόν, ο Κύριλλος ν’ αντικρύσει τον θεό του απογυμνωμένος από πιστούς; Tι θα του έλεγε; Ότι προτιμούσαν την διαυγή και ελεύθερη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη από τα δικά σκοτεινά επιχειρήματα; Φυσικά όχι. Και καθώς δεν μπορούσε ν’ απλώσει χέρι πάνω στον διοικητή, συνέλαβε το σχέδιο εξόντωσης της Υπατίας. Στο ταραγμένο μυαλό του ήταν σχεδόν βέβαιο ότι ο διοικητής είχε πέσει θύμα των μαγικών τεχνασμάτων αυτής της σατανικής γυναίκας.

Και δεν ήταν μόνο ο διοικητής. Ανάμεσα στους πολυάριθμους μαθητές της Υπατίας ήταν και ο Συνέσιος, ο επίσκοπος Πτολεμαΐδας! H εξόντωσή της, λοιπόν, ήταν αναγκαία και επιβεβλημένη, για να μην πούμε πράξη θεάρεστη! Το θέμα ήταν να παρουσιαστεί ως αυθόρμητη πράξη των πιστών και όχι ως προσχεδιασμένη δολοφονία.

Ο Κύριλλος τα κατάφερε. Φανάτισε τον άγριο και καθυστερημένο όχλο, για τον οποίο μιλά ο Σωκράτης, που με επικεφαλής έναν αναγνώστη της εκκλησίας ονόματι Πέτρο, διέπραξαν το αποτρόπαιο έγκλημα. Εκμηδενίζοντας και την τελευταία ακτίνα φωτός, η ανθρωπότητα εισήλθε στον μεσαίωνα. Βέβαια αυτοί που επιδιώκουν την εκμηδένιση του φωτός, ξεχνούν ότι χωρίς φως είναι αδύνατο να υπάρξουν και οι ίδιοι.

H Yπατία πέθανε στις 6 Μαρτίου του έτους 415 μ.X. Ήταν μόνο 45 χρόνων.
ν

The murder of ancient Alexandria’s greatest scholar – Soraya Field Fiorio | TED-Ed
ν

ν

 

---