Πότε λειτούργησε για πρώτη φορά ο υπολογιστής των Αντικυθήρων (vid)
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Posted by Youmagazine Staff
Οι αρχαιολόγοι ισχυρίζονται ότι βρήκαν τη μέρα κατά την οποία ξεκίνησε να λειτουργεί ο περίφημος υπολογιστής των Αντικυθήρων.
Ανακατασκευή των δύο όψεων και του εσωτερικού του υπολογιστή των Αντικυθήρων το 2021. Αριστερά, το κουτί στο οποίο βρισκόταν και δεξιά πιθανή διάταξη του μηχανισμού. Πηγή: Fine Art Images / Heritage Images / Tony Freeth
v
Ο ΠΕΡΙΦΗΜΟΣ υπολογιστής (ή μηχανισμός) των Αντικυθήρων, ο αρχαιότερος αναλογικός υπολογιστής στον κόσμο, θεωρείται ότι άρχισε να λειτουργεί για πρώτη φορά στις 22 Δεκεμβρίου του 178 π.Χ.
Ο ηλικίας 2.200 ετών αξιοσημείωτος μηχανισμός –μια από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών– που βρέθηκε σε ναυάγιο στη Θάλασσα των Κυθήρων που συνέβη το 85 π.Χ., θεωρείται ένα είδος πρώιμου αστρονομικού υπολογιστή.
Η αλήθεια είναι ότι, παρ’ όλες τις γνώσεις και τα τεχνικά μέσα που διαθέτουμε σήμερα, αδυνατούμε να καταλάβουμε πώς λειτουργούσε και σε τι ακριβώς χρησίμευε. Το ότι οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν μια συσκευή, η οποία είναι γεμάτη με μια εκπληκτικά περίπλοκη διάταξη από χάλκινα γρανάζια, παραμένει ένα μυστήριο ‒ ειδικά δεδομένης της χρονικής περιόδου στην οποία κατασκευάστηκε.
Θυμίζουμε ότι στην Ευρώπη ο οδοντωτός τροχός (γρανάζι) εμφανίστηκε ξανά τον 18ο αιώνα, δηλαδή μετά από 1.900 χρόνια.
Η ιστορία ενός περίπλοκου μηχανισμού
Ο υπολογιστής βρέθηκε το 1900 από τον δύτη Ηλία Σταδιάτη, ο οποίος βουτώντας για σφουγγάρια ανακάλυψε το ναυάγιο των Αντικυθήρων σε βάθος 42 μέτρων.
Αυτός και άλλοι δύτες ανέσυραν από το αρχαίο φορτηγό πλοίο που είχε ναυαγήσει κάθε είδους τεχνουργήματα.
Στο βυθισμένο πλοίο βρέθηκαν νομίσματα από την Πέργαμο και αγγεία από τη Ρόδο. Ωστόσο, το δρομολόγιο του πλοίου παραμένει άγνωστο.
Ένα χρόνο μετά την ανακάλυψη, ένας αρχαιολόγος ονόματι Βαλέριος Στάης μελετούσε αυτό που αρχικά πίστευε ότι ήταν ένα κομμάτι βράχου, όταν παρατήρησε ότι υπήρχε ένα γρανάζι ενσωματωμένο σε αυτόν. Τελικά αποδείχθηκε ότι ήταν το απολίθωμα μιας αρχαίας μηχανικής συσκευής. Σήμερα ο μηχανισμός των Αντικυθήρων στεγάζεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.
Ο πρώτος που προσπάθησε να εξιχνιάσει το μυστήριο του αρχαίου μηχανισμού ήταν ο Βρετανός ιστορικός Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις (Derek de Solla Price) το 1951. Στηριγμένος σε φωτογραφίες ακτίνων Χ και ακτίνων γάμμα των θραυσμάτων, ο Πράις δημοσίευσε, μαζί με τον φυσικό Χαράλαμπο Καράκαλο, μια εργασία 70 σελίδων το 1959 στο Transactions of the American Philosophical Society.
Με βάση αυτές τις εικόνες, υπέθεσαν ότι ο μηχανισμός χρησιμοποιείτο στην αρχαιότητα για τον υπολογισμό των κινήσεων του ήλιου και των πλανητών, πράγμα που τον καθιστούσε τον πρώτο γνωστό αναλογικό υπολογιστή στον κόσμο.
ν
Τα θραύσματα του υπολογιστή των Αντικυθήρων φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Image: Wikimedia Commons / CC BY-SA 4.0
ν
Αριστερά, τα γρανάζια του μηχανισμού διακρίνονται καθαρά παρά το πέρασμα δύο και πλέον χιλιετιών. Δεξιά, αποκατάσταση της πρόσθιας όψης του μηχανισμού. Image credit: Freeth et al., doi: 10.1038 / s41598-021-84310-w
ν
Στην εξωτερική όψη της συσκευής εμφανίζεται ο θόλος της Γης, η εκάστοτε φάση της Σελήνης, καθώς και οι δύο δεσμοί της Σελήνης στις οποίες γίνονται οι εκλείψεις. Εμφανίζονται επίσης το περίγειο και το απώγειο της Σελήνης.
Μικρότερες χρωματιστές σφαίρες δείχνουν τις θέσεις του Ερμή, της Αφροδίτης, του Ήλιου, του Άρη, του Δία και του Κρόνου. Η συσκευή δείχνει επίσης τις ανάδρομες κινήσεις των πλανητών, πράγμα που αποδεικνύει ότι οι αρχαίοι γνώριζαν ότι η Γη είναι στρογγυλή. Ένας άλλος δείκτης εμφανίζει την ημερομηνία. Το μοιρογνωμόνιο εσωτερικά διαιρείται στους 12 αστερισμούς του ζωδιακού (με 30 μοίρες έκαστος) και εξωτερικά τους μήνες του αιγυπτιακού ημερολογίου.
Επίσης η συσκευή έδειχνε με ακρίβεια τους κύκλους της Αφροδίτης και του Κρόνου ‒ 462 και 442 έτη, αντίστοιχα.
Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature, αναφέρεται μεταξύ άλλων οι περίπλοκοι υπολογισμοί που έκανε η συσκευή. Στο πίσω μέρος της συσκευής υπήρχαν δύο σπειροειδή καντράν. Το επάνω έδειχνε τον κύκλο του Μέτωνος (δηλαδή την περίοδο των 235 συνοδικών μηνών της Σελήνης, που είναι ίση προς 19 τροπικά έτη των 365,25 ημερών), και το κάτω τον Σάρο, δηλαδή τον κύκλο των 223 μηνών, που χρησιμοποιείται για την πρόβλεψη των εκλείψεων.
Η συσκευή αποτελείται από συνολικά 37 μεγάλα και μικρά γρανάζια, από τα οποία σώζονται τα 30. Το μεγαλύτερο καταλαμβάνει σχεδόν όλο τον χώρο της συσκευής, που είχε το μέγεθος κουτιού παπουτσιών, ενώ το μικρότερο γρανάζι έχει διάμετρο λιγότερο από ένα εκατοστό.
ν
Οι ακτίνες Χ αποκάλυψαν την περίπλοκη διάταξη των γραναζιών στο εσωτερικό του υπολογιστή. Image credit: Ερευνητικό έργο μηχανισμού Αντικυθήρων
ν
Ένας Έλληνας και τρεις Ρωμαίοι
Ο Ξενοφών Μουσάς, αστροφυσικός του Πανεπιστημίου Αθηνών, διατύπωσε το 2006 τη θεωρία ότι το πλοίο στο οποίο βρέθηκε ο μηχανισμός μπορεί να κατευθυνόταν στη Ρώμη για να μετάσχει στη θριαμβική παρέλαση του Ιούλιου Καίσαρα τον 1ο αιώνα π.Χ.
Μια άλλη θεωρία αναφέρει ότι το πλοίο μετέφερε λάφυρα από τη λεηλασία της Αθήνας από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα το 87–86 π.Χ.
Την ίδια χρονική περίοδο, ο περίφημος Ρωμαίος ρήτορας Κικέρων ανέφερε την ύπαρξη ενός θαυμαστού μηχανικού πλανητάριου που ονομαζόταν «σφαίρα του Αρχιμήδη» και έδειχνε πώς ο Ήλιος, η Σελήνη και οι πλανήτες κινούνταν σε σχέση με τη Γη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι αναφερόταν αποκλειστικά στον υπολογιστή των Αντικυθήρων.
Ουσιαστικά ο περίπλοκος υπολογιστής μοιάζει με ένα μεγάλο ρολόι χειρός της σημερινής εποχής.
Ποιος κατασκεύασε τον υπολογιστή;
Γενικά ο υπολογιστής θεωρείται έργο της σχολής την οποία ίδρυσε ο Αρχιμήδης (287 π.Χ. – 212 π.Χ.), ο μέγιστος αυτός Έλληνας μαθηματικός, μηχανικός, φυσικός, εφευρέτης και αστρονόμος.
Αναφέρονται ωστόσο και δύο άλλα ονόματα: του Ίππαρχου, του μεγαλύτερου Έλληνα αστρονόμου, που εργάστηκε στη Ρόδο περίπου από το 140 π.Χ. μέχρι το θάνατό του γύρω στο 120 π.Χ., και του φιλόσοφου Ποσειδώνιου, ο οποίος ίδρυσε στο νησί μια σχολή αστρονομίας, συνεχίζοντας την παράδοση του Ίππαρχου.
ν
Οι «ακτίνες θερμότητας» με τις οποίες ο Αρχιμήδης έβαζε φωτιά στα ρωμαϊκά πλοία κατά την πολιορκία των Συρακουσών. Έργο του Τζούλιο Πάριτζι. Image: Wikimedia Commons / CC BY-SA 4.0
ν
Άλυτο παραμένει επίσης το μυστήριο της λειτουργίας του αρχαίου υπολογιστή. Γενικά πιστεύεται ότι λειτουργούσε με μανιβέλα, η οποία «κούρδιζε» κάποιο ελατήριο, όπως συμβαίνει με τα ρολόγια.
Μια άλλη θεωρία είναι ότι δούλευε με ένα είδος ενέργειας που σήμερα έχει εξαφανιστεί.
Tα αυτόματα πλοία του Γάλβα
Κάτι τέτοιο φαίνεται αστήρικτο είναι όμως πιθανό, αν αναλογιστούμε αυτό που συνέβη στον Ρωμαίο στρατηγό Σέρβιο Σουλπίκιο Γάλβα (5 π.X. – 69 μ.X.) που διαδέχθηκε τον Νέρωνα στη διοίκηση της ρωμαϊκής ηγεμονίας. Την περίοδο που ήταν διοικητής Ισπανίας, βρέθηκε πολιορκημένος στη Δερτώσα, με την πλάτη προς τη θάλασσα. H κατάσταση ήταν απελπιστική, καθώς ο στρατός του δεν είχε καθόλου όπλα. Τότε, σαν από θαύμα, εμφανίστηκαν πλοία προερχόμενα από την Αλεξάνδρεια, φορτωμένα με όπλα και λοιπό στρατιωτικό εξοπλισμό.
Ποιο το παράξενο, θα πείτε. Το παράξενο είναι ότι τα πλοία δεν είχαν ναύτες, ούτε καπετάνιο, επιβάτες ή οδηγούς. Με δυο λόγια, δεν τα κατεύθυνε κανείς. Με τρόπο αυτόματο μπήκαν στο λιμάνι, έτσι που οι στρατιώτες του Γάλβα μπόρεσαν να πάρουν τα όπλα, πιστεύοντας «ότι ο πόλεμος ήταν δίκαιος και ιερός και είχε ξεκινήσει με τη συγκατάθεση των θεών».
Αυτό αναφέρουν δύο διάσημοι ιστορικοί. Ο Λατίνος ιστορικός Γάιος Σουητώνιος (69 – 125 μ.X.) στο έργο του Βίοι των Δώδεκα Καισάρων (Βιβλίο VII, X 4) και ο Έλληνας ιστορικός και συγκλητικός Δίων Κάσσιος (155 – 235 μ.X.) στο ογκώδες έργο του Ρωμαϊκή Ιστορία (Βιβλίο LXIII – LXIV 1).
Συγκεκριμένα, ο Δίων γράφει:
και πλοία όπλων μεστά προς Iβηρίαν υπ’ αυτάς εκείνας τας ημέρας αυτόματα, μηδενός ανθρώπων άγοντος αυτά, προσωρμίσθη.
«Επίσης, εκείνη ακριβώς την εποχή, αυτόματα πλοία φορτωμένα με όπλα, χωρίς να τα οδηγεί ανθρώπινο χέρι, ήρθαν και προσορμίστηκαν στην ακτή της Ισπανίας».
Εάν τα αυτόματα «πλοία» των Φαιάκων, που πετούσαν χωρίς κυβερνήτη υπακούοντας στη σκέψη, ήταν φαντασία του Ομήρου, τι να πούμε για το γεγονός αυτό που μνημονεύουν δύο ιστορικοί της εποχής μας;
Όλα αυτά δείχνουν ότι υπάρχουν πολλά που αγνοούμε για τον αρχαίο κόσμο.
Όσον αφορά τώρα την ημερομηνία λειτουργίας του υπολογιστή των Αντικυθήρων, 22 Δεκεμβρίου 178 π.Χ., επιλέχθηκε λόγω της ηλιακής έκλειψης που συνέβη εκείνη την ημέρα, καθώς και του ότι την επόμενη ήταν το χειμερινό ηλιοστάσιο – μέρα κατά την οποία ο Ήλιος βρίσκεται στη μεγαλύτερη δυνατή απόσταση νοτίως του ισημερινού.
Πάντως δεν συμφωνούν όλοι οι επιστήμονες με την επιλογή της ημερομηνίας, καθώς αυτή ακυρώνει άλλες σημαντικές ημερομηνίες που εμφανίζονται στη συσκευή (για παράδειγμα την περίοδο ωρίμανσης του σταφυλιού).
Όπως και να ’χει, το μυστήριο της ύπαρξης του υπολογιστή των Αντικυθήρων, μιας μηχανής που κανονικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει, παραμένει άλυτο και θα συνεχίσει να προβληματίζει τους ερευνητές για πολύ καιρό ακόμα.
ν
The ancient ‘computer’ that simply shouldn’t exist – BBC REEL
ν
ν
