Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν τόση μεγάλη σημασία στη γνώση; (vid)

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ  | Ενημ. 25/07/2024, 21:53

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά

 

Το πάθος των αρχαίων Ελλήνων για τη γνώση είναι μοναδικό στην ιστορία, εφάμιλλο με τα επιτεύγματά τους. Από πού προήλθε όμως όλη αυτή η γνώση;

Η Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ (1509-1511) παρουσιάζει όλους τους Έλληνες φιλοσόφους που ασχολήθηκαν με τη «γνώση των πρώτων αιτιών» στην προσπάθειά τους να δώσουν μια εξηγήσιμη και κατανοητή εικόνα του κόσμου. Image: Wikimedia Commons

v

ΤΟ ΠΑΘΟΣ των αρχαίων Ελλήνων για τη γνώση είναι αξιοσημείωτο για τη διαρκή επίδρασή του στον δυτικό πολιτισμό. Είναι γεγονός ότι οι αρχαίοι πρόγονοί μας πρόσφεραν στην ανθρωπότητα τα αγαθά της φιλοσοφίας, της λογικής, της διαλεκτικής, της ρητορικής, των μαθηματικών, της αστρονομίας και γενικά των επιστημών, της ιατρικής, της ανατομίας, της γλυπτικής, της ποίησης, της λογοτεχνίας, του θεάτρου, καθώς και της δημοκρατίας. Όσο για την τεχνολογία, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αρκεί για να δείξει πόσο υψηλό ήταν το επίπεδο στον τομέα των καινοτομιών.

Προσθέστε σε αυτά τις κοσμολογικές θεωρίες, την ανακάλυψη του ατόμου, τους Ολυμπιακούς Αγώνες, την αρχιτεκτονική, την πρόβλεψη ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων, την ανακάλυψη του μοιρογνωμόνιου των 360 μοιρών, του ατέρμονα κοχλία, του ξυπνητηριού, του καταπέλτη, ακόμη και του αυτόματου πωλητή!

Για να μη μιλήσουμε για το χαλκιδικό αλφάβητο που αποτελεί τη βάση του λατινικού αλφαβήτου.

Ο κατάλογος των καινοτομιών δεν έχει τέλος. Από πού προήλθε όμως όλη αυτή η γνώση; Οι αρχαίοι Έλληνες δεν αντέγραψαν κάποιον άλλον πολιτισμό. Τα επιτεύγματά τους είναι πηγαία, μοναδικά και πρωτότυπα.
ν

Το αλφάβητο της Εύβοιας, γνωστό και ως Χαλκιδικό, δημιουργήθηκε στη Χαλκίδα το 800 π.Χ. και αποτελεί τον “πατέρα” του λατινικού αλφαβήτου που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Διαδόθηκε στους Λατίνους μέσω της Κύμης, μιας αποικίας της Χαλκίδας στην Ιταλία που ιδρύθηκε το 740 π.Χ. Image: Supplied
ν

Ο Ελληνικός πολιτισμός είναι πολύ παλιός και τοποθετείται πριν από το 11.000 π.Χ. αν πιστέψουμε τα όσα λέει ο Πλάτωνας στους διαλόγους του Τίμαιο και Κριτία. Για την παλαιότητα του ελληνικού πολιτισμού μιλά επίσης ο Πλούταρχος στο βιβλίο του “Περί του εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της Σελήνης”.

Γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα για το απώτατο αυτό παρελθόν, για τον Μινωικό πολιτισμό που άνθισε στο Αιγαίο, με τα ανάκτορα, τη ζωγραφική, τις εκπληκτικές ενδυμασίες και τις ταυρομαχίες. Ο μινωικός πολιτισμός καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Ελάχιστα γνωρίζουμε επίσης για τον Μυκηναϊκό πολιτισμό της εποχής του Τρωικού πολέμου, που καταστράφηκε από άγνωστη αιτία.
ν

Δείγμα ειδωλίων «Φι» (επειδή μοιάζουν με το ελληνικό γράμμα Φ) από τις Μυκήνες. (13ος αιώνας π.Χ.). Image: Wikimedia Commons
ν

Όπως δείχνουν τα ιστορικά στοιχεία και τα αρχαιολογικά ευρήματα, ο μοναδικός και ανυπέρβλητος πολιτισμός των Ελλήνων στηριζόταν σε ένα πράγμα: τη γνώση.

Όπως το έθεσε ο Γερμανός ελληνιστής και φιλόλογος Ούλριχ Βιλαμόβιτς: «Κάθε λαός είναι υπερήφανος για τις πνευματικές του κατακτήσεις. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού».

Σε αναζήτηση της γνώσης

Οι ιστορικοί υποθέτουν ότι οι Έλληνες του 9ου π.Χ. αιώνα, επειδή δεν είχαν πολλές πληροφορίες για τους δυο μεγάλους πολιτισμούς που προηγήθηκαν, τον Μινωικό και τον Μυκηναϊκό, βάλθηκαν να αναζητήσουν τη χαμένη γνώση του παρελθόντος. Και φέρνουν ως παράδειγμα τους δυο μεγάλους επικούς ποιητές, τον Όμηρο και τον Ησίοδο, που καταγράφουν τους μύθους που επέζησαν προφορικά από εκείνη την πανάρχαια εποχή.

Τα έργα του Ησίοδου, που περιγράφουν λεπτομερώς τα πέντε Γένη του Ανθρώπου, αντανακλούν τη λαχτάρα για επιστροφή σε ένα αντιληπτό χρυσό παρελθόν σοφίας και αρμονίας. Αυτή η ιστορική προοπτική, σε συνδυασμό με την επιρροή των χαμένων πολιτισμών, μυκηναϊκού και μινωικού, πιθανότατα τροφοδότησε την προσπάθεια των Ελλήνων να ανακτήσουν αυτό που θεωρούσαν ως χαμένη γνώση.

Ίσως πείτε ότι σήμερα έχουμε περισσότερες και πληρέστερες γνώσεις απ’ ό,τι είχαν οι αρχαίοι Έλληνες.

Αν πιστέψουμε κάτι τέτοιο, τότε αφενός μπερδεύουμε τη γνώση με την πληροφορία, αφετέρου δεν γνωρίζουμε τι είναι γνώση.

Σήμερα έχουμε περισσότερες πληροφορίες απ’ όσες αντέχουμε να διαχειριστούμε, αλλά οι γνώσεις μας, οι ουσιαστικές και απόλυτες γνώσεις, είναι μηδαμινές έως ανύπαρκτες.

Όπως έχει πει ο Τ.Σ. Έλιοτ: «Χάσαμε τη γνώση από την πληροφορία». Πράγματι, αντί να ανοίξουμε ένα βιβλίο, επισκεπτόμαστε ιστοσελίδες.

Γνώση σημαίνει αλήθεια. Ο σημερινός πολιτισμός είναι επιφανειακός, δίνει μεγαλύτερη σημασία στο φαίνεσθαι και όχι στην ουσία. Στηρίζεται στο ψεύδος και τον εντυπωσιασμό και όχι στην αλήθεια του εαυτού. Ο εσωτερικός εαυτός του ανθρώπου, πηγή κάθε καλού, αυτός που μας δίνει ζωή και υπόσταση, παραμένει άγνωστος.
ν

Δυο βωμοί αφιερωμένοι στον Άγνωστο Θεό. Ο πρώτος βρίσκεται στην Αψίδα του Τίτου στη Ρώμη (αριστερά), ο δεύτερος βρέθηκε το 1820 στον Παλατίνο Λόφο της Ρώμης (δεξιά). Image: Wikimedia Commons
ν

Η δελφική προσταγή “Γνώθι σαυτόν” δεν αφορούσε τον καθημερινό εαυτό μας, που όλοι τον γνωρίζουμε, με τα κουσούρια, τα ταλέντα και τα ιδιαίτερα γνωρίσματά του, αλλά τον πυρήνα της ύπαρξής μας, τον εσωτερικό εαυτό. Αυτός ο εαυτός παραμένει άγνωστος, από τη γέννησή μας έως τον θάνατό μας. Είναι όμως εξόχως σημαντικός, γιατί εκτός από πηγή ζωής είναι και η πηγή κάθε γνώσης.

Σε αυτόν τον άγνωστο εαυτό ήταν αφιερωμένοι οι βωμοί με την επιγραφή “ΤΩ ΑΓΝΩΣΤΩ ΘΕΩ” που υπήρχαν στο Φάληρο και την Ολυμπία, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας (Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, 1.[4]).

Οι Έλληνες της κλασικής περιόδου δεν ήταν οι μόνοι. Η ιδέα του άγνωστου εαυτού-θεού υπήρχε στην αρχαία Αίγυπτο από πολύ παλιά με τον θεό Αμούν. Ο Αμούν-Ρα ήταν ο άγνωστος θεός – όχι μόνο το όνομά του σημαίνει άγνωστο, αλλά άγνωστη παραμένει η ταυτότητα και η ουσία του.

Ο άγνωστος εαυτός του ανθρώπου, πηγή κάθε ζωής και δύναμης, υπήρχε ως βάση στη φιλοσοφία του Πλωτίνου (270 μ.Χ.) και του Νεοπλατωνισμού. Για τον Πλωτίνο ο εσωτερικός εαυτός είναι ισοδύναμος με το «Ένα», μια απολύτως απλή, άφατη, άγνωστη υπόσταση που είναι ταυτόχρονα η δημιουργική πηγή του Σύμπαντος και το τελεολογικό τέλος όλων των υπαρχόντων πραγμάτων.
ν

Ο Πλωτίνος (204 – 270), μαθητής του Αμμώνιου Σακκά, υπήρξε ιδρυτής της Σχολής των Νεοπλατωνικών στην Αλεξάνδρεια. Image: Wikimedia Commons
ν

Σε αυτόν τον άγνωστο εαυτό, πηγή κάθε γνώσης, αναφερόταν ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά (Βιβλίο Α) όταν έγραφε: «Πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει» (Όλοι οι άνθρωποι είμαστε έτσι καμωμένοι από τη φύση ώστε να επιδιώκουμε τη γνώση).

Η γνώση πηγάζει από τον εσωτερικό εαυτό

Με αυτό ο Αριστοτέλης ήθελε να πει ότι οι άνθρωποι έχουν έμφυτη τη γνώση, αλλά είναι κρυμμένη, όπως ο χρυσός στα έγκατα της γης, και πρέπει να την ανακαλύψουν.

Η γνώση δεν προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο. Ο εξωτερικός κόσμος αποτελείται από μορφές και εικόνες, δηλαδή πράγματα που είναι φθαρτά και πεθαίνουν, καθώς υπόκεινται στους περιορισμούς του χώρου και του χρόνου. Η αλήθεια είναι γνώση διαχρονική και έχει αιώνια ισχύ, όπως το άπειρο και οι νόμοι του σύμπαντος.

Σε αντίθεση με τη γνώση, που προέρχεται από τον εσωτερικό εαυτό, η πληροφορία ανήκει στον εξωτερικό κόσμο.

Ο άνθρωπος έχει μέσα του ένα πνεύμα και το πνεύμα είναι μια ουσία που διαπερνά τα πάντα στο σύμπαν και τους δίνει ζωή και ύπαρξη. Είναι όπως το άπειρο. Και εμείς είμαστε μέρη αυτής της ουσίας.

Όπως η σκέψη, έτσι και το πνεύμα δεν έχει όρια, δεν περιορίζεται από χώρο και χρόνο.

Ο άνθρωπος είναι ολότητα, γι’ αυτό το λόγο έχει πρόσβαση σε όλη τη γνώση, στα πάντα, γιατί τα πάντα βρίσκονται μέσα του. Γι’ αυτό και μπορεί και τα αναγνωρίζει στον εξωτερικό κόσμο.

Είναι όπως η έμπνευση. Η έμπνευση δεν βρίσκεται στα πράγματα του εξωτερικού κόσμου, αλλά πηγάζει από μέσα μας.

Είναι όπως η μουσική. Η μουσική, με τον ρυθμό και τις αρμονίες της, βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο. Δεν τη συλλαμβάνει απ’ έξω.

Όσο μεγαλύτερη αυτοσυνείδηση έχει κάποιος, τόσο μεγαλύτερη είναι η ευφυΐα του. Αυτό συμβαίνει γιατί όσο μεγαλύτερη γνώση έχει κανείς του αληθινού εαυτού, τόσο περισσότερο συνδέεται μαζί του και τόσο μεγαλύτερη είναι η πρόσβαση που έχει στην αλήθεια των πραγμάτων.

Αυτή είναι η δύναμη του ανθρώπου.

Ο εαυτός μας είναι άπειρος, όπως το σύμπαν. Το ίδιο άπειρες είναι και οι δυνατότητές μας. Μπορούμε να αναζητήσουμε κάθε γνώση και κάθε σοφία στον εαυτό μας, επειδή ο εαυτός μας περιέχει όλες τις γνώσεις. Αυτό εννοούσε και ο Πλάτωνας όταν έλεγε ότι «κάθε γνώση είναι ανάμνηση», επειδή η ψυχή είναι σε θέση να γνωρίζει τα πάντα (Μένων, 92b–95a). Γιατί είναι μέρος της ουσίας που διαπερνά τα πάντα.

Έχουμε, λοιπόν, όλοι μας πρόσβαση στη γνώση, ακολουθώντας το ανυπέρβλητο αρχαίο ρητό “Γνώθι σαυτόν“.
ν

ν

 

---