Ολυμπιακοί Αγώνες – Το νόημα των αγώνων στην αρχαία Ελλάδα

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ  | Ενημ. 26/07/2024, 22:21

Από τον Θοδωρή Ψαλιδόπουλο (*)

 

Μέρος Α΄

• Με τους Αγώνες σήμερα σε παρακμή, ο Θοδωρής Ψαλιδόπουλος αναφέρεται στο σύνθετο νόημα των Ολυμπιακών Αγώνων στην αρχαία Ελλάδα.

Σταδιόδρομος. Σύντομος δρόμος 200 περίπου μέτρων, όσο το μήκος του αρχαίου σταδίου. Είναι το πρώτο άθλημα από το οποίο ξεκίνησαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Ο πρώτος νικητής ήταν ο Κόροιβος. Αργότερα προστέθηκε ο δίαυλος, που θα μπορούσε να παρομοιαστεί με τον σημερινό δρόμο των 400 μέτρων.

v

ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ της 30ης Ολυμπιάδας (**) προβάλλει από το σκοτάδι ή την αχλύ του μύθου αυτό το αφιέρωμα στους αρχαίους αγώνες. Την εποχή εκείνη, εκτός των αθλητών, συμμετείχαν ρήτορες, ποιητές, καλλιτέχνες, ιστορικοί και πολιτικοί. Ήταν γι’ αυτούς μοναδική ευκαιρία να πλησιάσουν ένα ευρύτερο και πολυάριθμο κοινό.
ν

Τώρα του Aρχέστρατου παιδί, μάθε, Aγησίδαμε,
πως για την πυγμαχία σου που αγωνίστηκες
το στεφάνι με τα μαλαματένια φύλλα της ελιάς
μ’ ένα γλυκόλαλο σκοπό θα τ’ απανωστολίσω,
τιμώντας έτσι τους Zεφύριους Λοκρούς
και τη γενιά τους.
v
‒ Πίνδαρος, 11ος Ολυμπιόνικος
(Mετ. Z. Λορεντζάτος)
ν

Το κλασικό στάδιο της αρχαίας Ολυμπίας, όπου διεξάγονταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Έχει μήκος 600 πόδια ή 212 μέτρα και πλάτος 28,5. Στο μπροστινό μέρος διακρίνεται η γραμμή εκκίνησης.

ν

Η εκεχειρία

Οι Ολυμπιακοί της αρχαιότητας έρχονται όλο και περισσότερο στο νου των ανθρώπων, καθώς ο σύγχρονος κόσμος τους επιφύλαξε μαζί με την αναβίωση σκληρές συνθήκες για την επιβίωσή τους.

Δεν είναι όμως μόνο η τύχη των Ολυμπιακών Αγώνων που γεννά αυτήν την αναδρομή. Είναι και οι αρχαίοι αγώνες σαν γεγονός της Ιστορίας μας, σαν μια διαχρονική προσπάθεια του ανθρώπου να βελτιώσει τη ζωή του και να ζει σε ειρήνη.

Θα μπορούσαμε ίσως να τη θεωρήσουμε δίδαγμα και ανάγκη και στόχο εκείνη την αρχαία πολεμική εκεχειρία. Θα μπορούσαμε ακόμη να δούμε όλη αυτή την μακρά περίοδο, από τον 9ο αιώνα π.Χ. έως τις αρχές του 21ου αιώνα που ζούμε, ενωμένη, και να πούμε πως υπάρχουν ελπίδες οι Ολυμπιακοί Αγώνες να μην χαθούν, όσο οι άνθρωποι θα αγωνίζονται να καταστήσουν τις σύντομες εκεχειρίες διαρκή ειρήνη.

Ίδρυση και νόημα

H αρχή των Ολυμπιακών Αγώνων ανάγεται στους μυθικούς χρόνους. Ιδρυτής τους θεωρείται ο Ιδαίος Ηρακλής, αυτός που η μυθολογία τον θέλει παρόντα στη γέννηση του Δία. Αλλά και ο ήρωας Ηρακλής συνδέθηκε με την ίδρυση των αγώνων, φερόμενος ότι τέλεσε στην Ολυμπία λαμπρούς αθλητικούς αγώνες μετά την ήττα του βασιλιά Aυγεία.

Ωστόσο αν η μυθολογία δεν επαρκεί. Πηγές αναφέρουν ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες αναπτύχθηκαν ή τουλάχιστον απέκτησαν την αίγλη που τους αποδόθηκε λίγο αργότερα, από την εποχή που τελούνταν τιμητικοί αγώνες γύρω από τον τάφο του Πέλοπα. Η κύρια πάντως ίδρυση των αγώνων αποδίδεται στον Ίφιτο, βασιλιά της Ηλείας και προσδιορίζεται χρονολογικά περί το 884 π.Χ.

Αναφέρεται επίσης η συνδρομή του Σπαρτιάτη Λυκούργου και η βοήθεια του βασιλιά της Πίσης Κλεισθένη.
ν

Δόλιχος. Έτσι ονομαζόταν ο αγώνας αντοχής, στον οποίο οι συμμετέχοντες έτρεχαν 24 στάδια. Μπορεί να παρομοιαστεί με τα σημερινά 5.000 μέτρα.
ν

Στον Ίφιτο επίσης αποδίδεται και η καθιέρωση της εκεχειρίας που επέβαλε όχι μόνο το απαραβίαστο της Ήλιδας, αλλά και την κατάπαυση κάθε εχθροπραξίας κατά τη διάρκεια των αγώνων. Οι διατάξεις αυτής της απόφασης καταγράφηκαν σε χάλκινο δίσκο που φυλαγόταν στο Ηραίο. Έτσι, οι Ολυμπιακοί Αγώνες απέβαλαν τον τοπικό χαρακτήρα που είχαν ενωρίτερα και πήραν τη μορφή εθνικής γιορτής με ευρύτερο πολιτικό νόημα.

H διακοπή των μαχών και των συγκρούσεων, η συμμετοχή αντιπάλων στις ίδιες εκδηλώσεις και η κοινή διάθεση των πόλεων-κρατών προς τη σημασία των αγώνων, αποδείκνυε –ιδιαίτερα στους εχθρούς– την ενότητα των ελληνικών πολιτειών. Αξίζει όμως να παρατηρήσουμε ότι αυτή η ενότητα ήταν σχεδόν εξαρχής δεδομένη και φυσιολογική, επιβεβαιώθηκε δε και από τα ιστορικά γεγονότα που επακολούθησαν.

Οι ποικιλόμορφες διαφορές και οι συχνές συγκρούσεις των πόλεων-κρατών που κορυφώθηκαν με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο έχουν τις αιτίες τους σε μια σειρά οικονομικών και πολιτικών χαρακτηριστικών της εποχής, ενώ θα μπορούσαμε να εξακριβώσουμε και ισχυρές κοινωνικές αντιθέσεις και αντιφάσεις ειδικά στην περίοδο ακμής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο οι Ολυμπιακοί Αγώνες απέκτησαν πολύ μεγάλη σημασία στην αρχαιότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι η τέλεσή τους προσέλαβε ένα ισχυρό τελετουργικό που συνδυαζόμενο με το αρχαϊκό «μέτρο» και τη λατρεία των θεών, απέδωσε στους αγώνες ύψιστο σεβασμό και μιαν αληθινή μοναδικότητα.

Την αίγλη των αγώνων στον αρχαίο κόσμο αποκαλύπτουν οι στίχοι του Πινδάρου:

Όπως τη μέρα δεν υπάρχει στον ουρανό
άστρο θερμότερο και φωτεινότερο
από τον Ήλιο, έτσι δεν υπάρχει και αγώνας
ανώτερος από τους Ολυμπιακούς.
ν

Παγκράτιο. Συνδυασμός πυγμαχίας και πάλης χωρίς λαβές. Από τη στιγμή που ένας αντίπαλος έπεφτε κάτω, ο άλλος είχε το δικαίωμα να τον κλωτσάει, να τον πνίξει και να τον δείρει. Μόνο οι γρατσουνιές και το δάγκωμα απαγορεύονταν. Οι νικητές ανακηρύσσονταν όταν ένας από τους δύο αντιπάλους έδειχνε υποτέλεια – ή πέθαινε. Το αγώνισμα πρωτοεμφανίστηκε στη 33η Ολυμπιάδα.

ν

Κλαδί «καλλιστεφάνου ελαίας»

Σύμφωνα με την παράδοση που διέσωσε ο Παυσανίας, έπαθλο στις έξι πρώτες ολυμπιάδες ήταν ένα μήλο. Από την έβδομη ολυμπιάδα, έπειτα από χρησμό του Μαντείου των Δελφών, καθιερώνεται ως έπαθλο ο κότινος, στεφάνι από κλαδί της ιερής αγριελιάς που είχε βλαστήσει έξω από τη νοτιοδυτική γωνία του οπισθόδομου του ναού του Διός.

Από το 776 π.X. άρχισε η επίσημη καταγραφή των νικητών, αλλά η χρησιμοποίηση των αγώνων ως χρονολογικής μονάδας καθιερώθηκε πολύ αργότερα. Οι αγώνες τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, «κατά τας θερινάς τροπάς», για την ακρίβεια μετά την πρώτη πανσέληνο.

Στην αρχή της «ιερομηνίας», του μήνα δηλαδή που άρχιζαν (αυτός ήταν ο Απολλώνιος, ο 8ος σεληνιακός μήνας των Ηλείων) οι Ηλείοι ως επιμελητές του χώρου τέλεσης των αγώνων, κήρυτταν την εκεχειρία σ’ ολόκληρη τη χώρα. Αθλητές και θεατές έφταναν από όλες τις πόλεις της Ελλάδας, ενώ οι μεγαλύτερες εκπροσωπούνταν και από επίσημες αντιπροσωπείες που ονομάζονταν «θεωρείαι».

Αναγκαίο είναι να επισημάνουμε εδώ ότι τόσο λόγω της γενικότερης σημασίας των αγώνων, όσο και της ιδιαίτερης προς τους θεούς σχέσης τους, από την αρχή καλύπτονταν με μιαν ιερότητα, που αποτυπώθηκε όπως αναφέρθηκε και στον μήνα κατά τον οποίο κήρυσσαν την έναρξή τους.
ν

Οπλιτόδρομος. Ένας εξαντλητικός αγώνας δρόμου με πλήρη πανοπλία – κράνος, ασπίδα, θώρακας και περικνημίδες. Ήταν μόνο για αθλητές μεγάλης αντοχής. Το αγώνισμα αυτό το θεωρούσαν σημαντικό από το 520 π.Χ.

ν

Η έναρξη των αγώνων

H έναρξη λοιπόν των αγώνων αποτελείτο από μεγαλοπρεπείς θυσίες προς τους θεούς, πράγμα απόλυτα ερμηνεύσιμο, διότι εκτός των άλλων η Ηλεία είχε πολλά ιερά θεών.

Πριν αναφέρουμε την καθιέρωση των αθλημάτων, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι αθλητές μπορούσαν να είναι μόνο ελεύθεροι πολίτες Έλληνες, ενώ από τους θεατές εξαιρούνταν οι «βάρβαροι», όλοι δηλαδή όσοι δεν κατάγονταν από την Ελλάδα, καθώς και οι γυναίκες, εκτός από την ιέρεια του ναού της Δήμητρας που βρισκόταν στην Ηλεία.

Πριν από τον αγώνα οι αθλητές ορκίζονταν μπροστά στο Βουλευτήριο ότι κατέχουν πολιτικά δικαιώματα, ότι διήνυσαν την προβλεπόμενη δεκάμηνη προγύμναση και ότι υπακούουν στους νόμους που αφορούσαν τους αγώνες.

H διεύθυνση των αγώνων ήταν ανατεθειμένη στους Ελλανοδίκες που αποτελούσαν επίσης την ανώτατη αρχή της Ήλιδας. Στους νικητές έδιναν κλάδο φοίνικα. Το κύριο όμως έπαθλο, ο κότινος, το απλό κλαδί της «καλλιστεφάνου ελαίας», της ιερής αγριελιάς που κατά την μυθολογία είχε φυτευθεί από τον Ηρακλή, δινόταν κατά τη λήξη των αγώνων σε όλους τους αθλητές, ανεξάρτητα από την επίδοσή τους. Αυτό το απλό κλαδί θεωρείτο ύψιστη τιμή που αντανακλούσε όχι μόνο στο άτομο του αθλητή, αλλά και στην οικογένεια και την πατρίδα του.
ν

Αρματοδρομία. Αγώνας οκτώ σταδίων (1,5 χλμ.) που ήταν και το πιο δημοφιλές αγώνισμα. Ομάδες 4 αλόγων ξεκινούσαν με τον ήχο σάλπιγγας και διάνυαν την απόσταση γύρω από δωρικές κολόνες που βρίσκονταν τοποθετημένες σε κάθε άκρο του ιπποδρόμου (ένα κλειστό στάδιο χτισμένο πριν το 776 π.Χ.). Τα τέθριππα έκαναν 12 φορές το γύρο του ιπποδρόμου. Οι αγώνες αρμάτων επεφύλασσαν πολλούς κινδύνους. Σε μια συνάντηση, 40 από τα 41 άρματα συγκρούστηκαν βίαια και δεν τερμάτισαν.
ν

Μέχρι την έβδομη ολυμπιάδα ο αγώνας ήταν «χρηματίτης», δηλαδή αυτοί που νικούσαν στο στάδιο αμείβονταν με κάποια χρήματα, από την εβδόμη όμως, όταν νίκησε ο Μεσσήνιος Δαϊκλής, έγινε «στεφανίτης». H σημασία της απλής αυτής τιμητικής διάκρισης στους αγώνες, αποδόθηκε από τον Ηρόδοτο σε μια διήγησή του: όταν στην αρχή της πέμπτης εκατονταετηρίδας εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας με ισχυρό στρατό ο βασιλιάς Ξέρξης, αυτομόλησαν σ’ αυτόν όσο βρισκόταν στη Θεσσαλία, μερικοί Αρκάδες. Τους ρώτησαν λοιπόν οι στρατηγοί του Ξέρξη τι κάνουν οι Έλληνες και αυτοί απάντησαν ότι έχουν αγώνες στην Ολυμπία και όταν οι ξένοι ρώτησαν πάλι ποιο είναι το έπαθλο, εκείνοι απάντησαν ότι πρόκειται για κλάδο ελιάς.

Τότε ένας από τους αυλικούς, στράφηκε προς τον Μαρδόνιο –τον εμπνευστή του πολέμου– και του είπε: «Παπαί Mαρδόνιε, κοίους επ’ άνδρας ήγαγες μαχησομένους ημέας, οι ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιεύνται αλλά περί αρετής» (Αλίμονο Μαρδόνιε, εναντίον τέτοιων ανδρών μας έφερες να πολεμήσουμε, που αγωνίζονται όχι για τα χρήματα, αλλά για την αρετή).
ν

Ακοντισμός. Ένα δόρυ από ήμερο έλατο, πεύκο ή ελιά εκσφενδονιζόταν με σκοπό τη μεγάλη απόσταση και την ακρίβεια. Το έριχναν χρησιμοποιώντας έναν δερμάτινο ιμάντα περασμένο σαν θηλιά γύρω από το μέσο του δόρατος.
ν

Δισκοβολία. Ένας σχετικά επίπεδος πέτρινος δίσκος (αργότερα χάλκινος) εκσφενδονιζόταν με σκοπό την απόσταση. Ζύγιζε 2,5 περίπου κιλά (λίγο περισσότερο από το σύγχρονο δίσκο των 2 κιλών). Τον δίσκο τον έριχναν με μια κλίση του σώματος που έμοιαζε πολύ με την περιστροφική κίνηση που χρησιμοποιείται σήμερα.

ν

Οι Ωδές του Πινδάρου

Τα Ολύμπια τελούνταν κάθε πέμπτο έτος, κατά τη 2η ή 3η πανσέληνο μετά τις θερινές τροπές του ήλιου, τον 8ο σεληνιακό μήνα των Ηλείων (Απολλώνιος ή Παρθένιος), που αντιστοιχεί με τον Ιούλιο-Αύγουστο, και διαρκούσαν από τη 12η έως τη 16η μέρα. Μετά το τέλος των αγώνων, η γραφική κοιλάδα της Ολυμπίας και οι μακρινοί λόφοι αντιλαλούσαν από τα επινίκια τραγούδια και τους ύμνους των ολυμπιονικών και των συντρόφων τους.

Χαρακτηριστικές είναι οι Ωδές του Πινδάρου, που εναρμονιζόμενος με το γενικότερο νόημα των Ολυμπιακών Αγώνων αλλά και την κοινωνική ομάδα στην οποία μετέχει, κάνει το έργο του να αποτελεί «μοναδική προβολή αριστοκρατικών αξιών», όπως σημειώνει ο Άλμπιν Λέσκυ. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι ο Πίνδαρος χρησιμοποιεί στίχους εμπνευσμένους από τους Ολυμπιακούς Αγώνες, για να αποδώσει το πνεύμα της εποχής του. Ιδιαίτερα θεοκρατικός και με μοναδικό ενδιαφέρον είναι ο 2ος Ολυμπιόνικος.
ν

Σκάμμα (άλμα σε μήκος). Ένα άλμα σε μήκος με τη χρήση πέτρινων ή μεταλλικών βαρών (αλτήρες), τα οποία κρατούσαν σε κάθε χέρι και τα πετούσαν προς τα εμπρός την ώρα που πηδούσαν, για να αυξήσουν την ορμή τους και το μήκος του άλματος. Ο Ιούλιος ο Αφρικανός αναφέρει ότι ο Χίονις ο Λακεδαιμόνιος πήδηξε σε απόσταση 15,84 μέτρων.
ν

Πένταθλο. Πρόγονος του σημερινού δεκάθλου, το πένταθλο περιλάμβανε πέντε αγωνίσματα: δρόμο ενός σταδίου, άλμα, δίσκο, ακόντιο και πάλη. Εκείνοι που έχαναν σε κάθε αγώνισμα αποκλείονταν, ώσπου απέμεναν οι δύο επικρατέστεροι που πάλευαν για τον τιμητικό τίτλο του «Πενταθλητή», του πρωταθλητή που πλησίαζε περισσότερο το ελληνικό ιδεώδες της τελειότητας.
ν

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες τελείωναν την πέμπτη μέρα με την πανηγυρική τελετή της ανακήρυξης των Ολυμπιονικών και της στεφάνωσής τους στον πρόναο του επιβλητικού ναού του Διός. Οι θεατές έραιναν τους νικητές με άνθη και φύλλα (φυλλοβολία). H τελετή έκλεινε με την παράθεση στους νικητές επισήμου γεύματος στο Πρυτανείο. Kαθώς η νύχτα έπεφτε σιγά-σιγά, και ανέτελλε το φεγγάρι, η γραφική κοιλάδα του Αλφειού και οι μακρινοί λόφοι αντιλαλούσαν από τα επινίκια τραγούδια και τους ύμνους των Ολυμπιονικών και των συντρόφων τους και τους ολονύκτιους πανηγυρισμούς της λαμπρής ομήγυρης.

Τη μοναδική σε μεγαλείο και ομορφιά νυχτερινή εορταστική ατμόσφαιρα μας μεταφέρουν οι στίχοι του Πίνδαρου: «Αλλά να που το όμορφο πρόσωπο του φεγγαριού, με την ερατεινή διαύγεια, φώτισε τη νύχτα. Και ολόκληρο το ιερό αντηχούσε από χαρούμενη ευωχία και θριαμβευτικά άσματα».

Β΄ μέρος: Τα πρώτα αγωνίσματα

______________

(*) Ο Θεόδωρος Ψαλιδόπουλος (1964-2022) ήταν Αντιδήμαρχος Καλλιθέας, υπεύθυνος για θέματα πολιτισμού, διαφάνειας και ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Ήταν επίσης δημοσιογράφος της ΕΡΤ. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1964, σε οικογένεια με μικρασιατική καταγωγή. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. 

(**) Το άρθρο, διαχρονικής αξίας, γράφτηκε με την ευκαιρία της 30ης Ολυμπιάδας που έλαβε χώρα στο Λονδίνο από τις 27 Ιουλίου έως τις 12 Αυγούστου 2012.
ν

 

---