Τα Γλυπτά της Αγίας Ειρήνης – Ο στρατός από τερακότα του Ελληνικού Κόσμου

27 Σεπτεμβρίου 2024 Κατηγορία ΘΕΜΑΤΑ, Αρχαιολογία

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ | Ενημ. 27/09/2024, 17:26

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά

Άγνωστοι θησαυροί του Ελληνισμού επιβιώνουν μέσα στους αιώνες στην Κύπρο, περιμένοντας κάποιον να τους ανακαλύψει.

Από την Κυπριακή έκθεση στο Μεσογειακό Μουσείο της Στοκχόλμης, με γλυπτά από τερακότα και βαίτυλο (μετεωρίτη) από την Αγία Ειρήνη. Image: Margareta Sjöblom

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ που χάρισε σε όλο τον πλανήτη τα γράμματα, τις επιστήμες και τον πολιτισμό, είναι περισσότερο αισθητός στην μαρτυρική Κύπρο απ’ ό,τι στην ίδια την Ελλάδα. Οι ρίζες ενός πανάρχαιου πολιτισμού βρίσκονται στο Νησί της Αφροδίτης, με τη διαφορά ότι χρειάζονται άνθρωποι με μεγαλύτερες και πιο σύνθετες γνώσεις από αυτές ενός αρχαιολόγου για να τις φέρουν στην επιφάνεια.

Αφορμή γι’ αυτές τις σκέψεις μια τυχαία ανακάλυψη που έγινε το 1929 στην Αγία Ειρήνη. Στην τοποθεσία αυτή, τη βόρεια ακτή της Κύπρου, ανακαλύφθηκε ένας σημαντικός οικισμός της Εποχής του Χαλκού, ο οποίος άκμασε μεταξύ 2000 π.Χ. και 1500 π.Χ.

Ο λόγος είναι ότι η Κύπρος βρίσκεται σε μια ιδανική τοποθεσία για εμπορικές και πολιτιστικές ανταλλαγές, ιδιαίτερα μεταξύ του μινωικού πολιτισμού της Κρήτης και του μυκηναϊκού πολιτισμού της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Ανατολής.

Στο μέρος αυτό βρέθηκε μια στρατιά γλυπτών από τερακότα (ψημένος άργιλος), ο οποίος συναγωνίζεται την πήλινη στρατιά της Κίνας, με τις ελληνικές επιρροές.

Η ανακάλυψη των γλυπτών από τερακότα στην Αγία Ειρήνη έγινε κατά τη διάρκεια ανασκαφών που διεξήγαγαν Σουηδοί αρχαιολόγοι στα μέσα του 20ου αιώνα, με τον χώρο να αναγνωρίζεται ως σημαντικό θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο.

ν

ν

Τα γλυπτά βρέθηκαν σε ένα τέμενος, δηλαδή σε έναν χώρο που, αποκομμένος από τις συνήθεις ανθρώπινες δραστηριότητες, θεωρείται κατοικία του Θεού, ως εκ τούτου χώρος ιερός, υποδηλώνοντας ότι είχαν θρησκευτική σημασία, πιθανώς με τη μορφή αναθημάτων. Έχουν ανακαλυφθεί πολλά αναθήματα, από αγγεία έως μεταλλικά αντικείμενα, σε διάφορους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά τα ειδώλια από τερακότα της Κύπρου ξεχωρίζουν λόγω της συμβολικής τους αξίας και της μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας τους.

Αυτά τα γλυπτά πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν σε θρησκευτικές τελετουργίες, καθώς βρέθηκαν σε περιβάλλον ιερό. Κατά την Εποχή του Χαλκού, τέτοια ειδώλια χρησιμοποιούνταν συνήθως ως αναθήματα σε ιερά, ναούς ή οικιακούς βωμούς. Τα ειδώλια απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές, ζώα ή υβριδικά πλάσματα που μπορεί να αντιπροσώπευαν θεότητες, λάτρεις ή συμβολικά ζώα που σχετίζονται με το θείο. Σε αυτό το πλαίσιο, θα μπορούσαν να είχαν αφεθεί από τους πιστούς ως προσφορές στους θεούς, για χάρες όπως γονιμότητα, προστασία ή καλή τύχη.
ν

Από τις ανασκαφές της Σουηδικής Κυπριακής Αποστολής. Image: Γιάννης Λίνδρος (John Lindros) CC0
v

Δείτε σχετικά:

Ναός 4.000 ετών με μονόλιθο ανακαλύφθηκε στην Κύπρο

ν

Οι μορφές έχουν συχνά απλοποιημένο σχέδιο, με τις ανθρώπινες μορφές να εμφανίζονται συνήθως όρθιες, με τα χέρια σηκωμένα ή τεντωμένα, σε σεβαστική στάση, κάτι που απαντάται συνήθως στη μινωική θρησκευτική τέχνη. Αυτή η χειρονομία συχνά ερμηνεύεται ως σημάδι λατρείας ή ικεσίας, υποδηλώνοντας τη συμμετοχή της ανθρώπινης μορφής σε κάποια τελετουργική δραστηριότητα.

Είναι επίσης πιθανό ορισμένα από τα ειδώλια να αντιπροσωπεύουν θεότητες, εξ ου και το αφαιρετικό σχέδιο, καθώς δεν χρειάζονται λεπτομέρειες και διακοσμητικά στολίδια όταν είναι παρών ο Θεός. Άλλοι πιστεύουν ότι δεν προορίζονταν ως μνημειώδεις απεικονίσεις θεών αλλά μάλλον ως ταπεινές αναπαραστάσεις για προσωπική ή κοινοτική λατρεία. Σε κάθε περίπτωση, τα ειδώλια βρέθηκαν τακτοποιημένα σε ένα ημικύκλιο, που έμοιαζε με θέατρο, πράγμα που υποδηλώνει ότι στην αρχαιότητα ορισμένες ιεροτελεστίες είχαν τη μορφή ψυχοδράματος.
ν

Είναι εκπληκτικό πόσο εκφραστικά είναι τα πρόσωπα των ειδωλίων. Ιερό της Αγίας Ειρήνης, Μουσείο Λευκωσίας. Image: Supplied
ν

Αυτό το πολεμικό τέθριππο ήταν ανάμεσα στη στρατιά από 2.000 ειδώλια που βρέθηκαν στην Κύπρο το 1929. Image: Supplied
ν

Ένα ακόμη εκφραστικό ειδώλιο. Ιερό της Αγίας Ειρήνης, Μουσείο Λευκωσίας. Image: Supplied

Αρχαία προσφορά

Η Σουηδική Κυπριακή Αποστολή ανακάλυψε 2.000 πήλινα αναθηματικά ειδώλια, μεταξύ των οποίων ανθρώπινες μορφές, σφίγγες και ιππήλατα άρματα, στο ιερό της Αγίας Ειρήνης. Τα ειδώλια είναι φτιαγμένα από τοπικό πηλό και είναι συνήθως μικρού μεγέθους, που κυμαίνονται από μερικά εκατοστά έως περίπου μισό μέτρο σε ύψος, ενώ υπάρχουν μερικές φιγούρες που έχουν ανθρώπινο μέγεθος. Οι φιγούρες είναι δουλεμένες με το χέρι, με ορισμένες λεπτομέρειες χαραγμένες στον πηλό πριν ψηθεί σε κλίβανο. Ενώ πολλά από τα ειδώλια είναι μάλλον αφαιρετικά, διαθέτουν μια ορισμένη γοητεία και εκφραστικότητα που μιλά για τη μεγάλη πλαστική ικανότητα των τεχνιτών που τα κατασκεύασαν.
ν

Ειδώλιο Κενταύρου από τερακότα με ανδρικά γεννητικά όργανα και γυναικείο στήθος. Αγία Ειρήνη. Image: Ove Kaneberg
v

Κάποια από τα αγαλματίδια της Αγίας Ειρήνης απεικονίζουν ζώα, ιδιαίτερα ταύρους. Ο ταύρος, σύμβολο της ανθρώπινης προσωπικότητας, ήταν κεντρική μιρφή της μινωικής θρησκείας. (Αργότερα, στον Μιθραϊσμό, ο ταύρος σφαγιάζεται, πράγμα που σημαίνει ότι η προσωπικότητα, λόγω του στριφνού χαρακτήρα της, πρέπει να θυσιαστεί για χάρη της ψυχής, του αληθινού όντος). Ο ταύρος συνδέθηκε με τη δύναμη, τη γονιμότητα και τη λατρεία μιας ισχυρής αρσενικής θεότητας. Τα ειδώλια ζώων όπως αυτά χρησιμοποιούνταν πιθανότατα σε τελετουργίες που συνδέονται με τη γεωργική γονιμότητα, καθώς πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί θεωρούσαν τα ζώα ως μεσάζοντες μεταξύ των ανθρώπων και του θείου.
ν

Τρεις ταύροι από τερακότα από τo Ιερό της Αγίας Ειρήνης. Image: Supplied

Η Κύπρος στο αρχαιολογικό προσκήνιο

Τα γλυπτά από τερακότα της Αγίας Ειρήνης είναι σημαντικά όχι μόνο λόγω της θρησκευτικής τους σημασίας αλλά και επειδή αποκαλύπτουν πολλά για τις πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις στον κόσμο του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού. Το νησί της Κύπρου, ως σταυροδρόμι εμπορικών και πολιτιστικών ανταλλαγών, επηρεάστηκε τόσο από τον μινωικό πολιτισμό της Κρήτης όσο και από τον αναδυόμενο μυκηναϊκό πολιτισμό στην ηπειρωτική Ελλάδα. Τα γλυπτά από τερακότα αντικατοπτρίζουν αυτό το μείγμα επιρροών, δείχνοντας καλλιτεχνικά στοιχεία που είναι κοινά τόσο στη μινωική όσο και στη μυκηναϊκή τέχνη, όπως οι στυλιζαρισμένες ανθρώπινες μορφές και η έμφαση στη θρησκευτική απεικόνιση.

Τα πήλινα ειδώλια από την Αγία Ειρήνη είναι σημαντικά γιατί παρέχουν υλικά στοιχεία για τις θρησκευτικές πρακτικές μιας περιοχής του Αιγαίου που δεν έχει ακόμη μελετηθεί. Ενώ ο μινωικός πολιτισμός συνδέεται συχνά με την Κρήτη, ανακαλύψεις όπως αυτές στην Αγία Ειρήνη καταδεικνύουν ότι οι μινωικές θρησκευτικές και πολιτιστικές επιρροές επεκτάθηκαν πέρα από το νησί, φτάνοντας σε άλλα μέρη του Αιγαιακού κόσμου.

Ως τεχνουργήματα, συνεχίζουν να παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον για τους αρχαιολόγους, τους ιστορικούς, αλλά και τους καλλιτέχνες, καθώς και κάθε πνευματικό άνθρωπο, λειτουργώντας ως απτός σύνδεσμος με τον αρχαίο κόσμο. Τα γλυπτά από τερακότα από την Αγία Ειρήνη παραμένουν μια απόδειξη των πνευματικών και καλλιτεχνικών προσπαθειών των κοινωνιών της Εποχής του Χαλκού και μας θυμίζουν τη διαρκή ανθρώπινη επιθυμία να συνδεθεί με το θείο μέσω της τέχνης και της τελετουργίας.
ν