Μαγεία στην αρχαία Ελλάδα – Ιστορική αναφορά στη Μεγάλη Επιστήμη

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  | Ενημ. 31/10/2024, 13:08

Από τον Ανδρέα Τσάκαλη

 

Από την εποχή του Ορφέα έως τους ελληνιστικούς χρόνους, η μαγεία ήταν πάντα μια από τις συνηθισμένες όψεις της καθημερινής ζωής.

H λέξη μαγεία προέρχεται από τη ρίζα Magh (επιστήμη), ενώ στα σανσκριτικά Mah σημαίνει μέγας. Επομένως μαγεία είναι η “μεγάλη επιστήμη” ή “γνώση”. Image: Supplied

v

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΓΕΙΑ; Μοιάζει με ανέκδοτο. Και όμως από την εποχή του Ορφέα έως τους ελληνιστικούς χρόνους, τα μάγια ήταν πάντα μια από τις συνηθισμένες όψεις της καθημερινής ζωής και μεγάλοι μάγοι άκμασαν τόσο στην αρχαία Αθήνα, όσο και σε διάφορες άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας.

Στην Ηράκλεια της Ήλιδας υπήρχε ναός όπου ήταν συνηθισμένο να συμβουλεύονται τα πνεύματα των νεκρών (νεκυομαντεία).

Πάντα συνδεδεμένη με την αντίστοιχη “ιερή τέχνη” της Αιγύπτου, της Περσίας και της Χαλδαίας, η ελληνική μαγεία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ελληνική θρησκεία και τα Ιερά Μυστήρια, καθώς και μεταγενέστερες φιλοσοφικές σχολές, όπως είναι ο Γνωστικισμός και ο Ερμητισμός. Τέλος, μέσω της Θεουργίας, έφθασε σε αφάνταστα πνευματικά ύψη.
ν

Ω νύκτα, που φέρνεις τον δράκοντα,
σε καλώ μάρτυρα
σ’ αυτόν τον κατάδεσμο.
Ω δαίμονες και πνεύματα
που βρίσκεστε εδώ
και εσείς πνεύματα νεκρών,
σας εξορκίζω στο όνομα Iαώ.
Ω εσύ, βασιλιά του κόσμου, ξύπνα·
κι εσύ βασιλιά των νεκρών
φύγε μακριά
μαζί με τους χθόνιους θεούς.
ν

H πιο πάνω μαγική επίκληση, γραμμένη σε μολύβδινη πινακίδα, βρέθηκε στην Κύμη της Ιταλίας. Παρόμοιο ύφος χρησιμοποιείται και σε άλλες μαγικές επικλήσεις που βρέθηκαν σε Ελλάδα και Αίγυπτο. Στο χωνευτήρι εκείνο των λαών, στην Αλεξάνδρεια, άνθισαν πολλές και σπουδαίες φιλοσοφίες, όπως ο νεοπλατωνισμός, ο γνωστικισμός, ο ερμητισμός, η πνευματική αλχημεία και ο εσωτερικός χριστιανισμός των πρώτων χριστιανών. Στη σκιά όμως όλων αυτών αναπτυσσόταν και λειτουργούσε απρόσκοπτα η μαγεία. Και αυτό φαίνεται από τα πολυάριθμα μαγικά κείμενα που έχουν σωθεί, γραμμένα στην κοπτική, την ελληνική και τη δημώδη γλώσσα των Αιγυπτίων της εποχής εκείνης.

Όσοι θαυμάζουν και λατρεύουν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, σοκάρονται όταν ακούνε για ελληνική μαγεία και μαθαίνουν ότι στην αρχαία Ελλάδα ασκούνταν η τέχνη αυτή, όπως και σε άλλες γειτονικές χώρες. Αντιμετωπίζουν το θέμα της μαγείας με ένα σύγχρονο σκεπτικό, επηρεασμένοι από το χριστιανισμό, την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Όμως η ίδια η λέξη μαγεία προέρχεται από τη ρίζα Magh (επιστήμη) στη διάλεκτο Παχλεβί, ενώ στα σανσκριτικά Mah και Maha σημαίνει “μέγας”. Επομένως μαγεία είναι η “μεγάλη επιστήμη” ή “γνώση”.
ν

Ο κατάδεσμος της Πέλλας (375-350 π.Χ.). Wikimedia Commons
ν

H άποψη ότι η μαγεία είναι η “μεγάλη γνώση” δεν βασίζεται μόνο στην ετυμολογική διερεύνηση, αλλά και στη γνώμη σπουδαίων φιλοσόφων και σχολιαστών. O Μιχαήλ Ψελλός, βυζαντινός φιλόσοφος του 11ου αιώνα μ.X., γράφει ότι η μαγεία υπήρξε αποκορύφωμα της ιερής επιστήμης.

«Ερευνούσε τη φύση, τη δύναμη και την ιδιότητα κάθε πράγματος στον υποσεληνιακό κόσμο μας, καθώς και των στοιχείων, των ζώων, των φυτών, των λίθων και των βοτάνων. Με λίγα λόγια», γράφει ο Ψελλός, «ερευνούσε την ουσία και τη δύναμη του κάθε όντος. Έφτιαχνε αγάλματα που αποκαθιστούσαν την υγεία, καθώς και ειδώλια και φυλακτά που μπορούσαν να προκαλέσουν ασθένεια ή να ξαναδώσουν την υγεία. Ακόμη, δημιουργείτο συχνά ουράνιο πυρ, εμφανιζόμενο μέσω της μαγείας, κάνοντας τα αγάλματα να μιλάνε και τις λυχνίες να ανάβουν αυτόματα».

Όταν μιλάμε για μαγεία, συνήθως ο νους μας πάει στους Πέρσες και τους Χαλδαίους κι αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού τα μέλη της ιερατικής τάξης στις χώρες εκείνες αποκαλούνταν μάγοι. Οι ιερές γραφές δεν κουράζονται να επαναλαμβάνουν ότι τρεις Μάγοι από την Περσία πήγαν να προσκυνήσουν τον Χριστό και να αποκαλύψουν τη θεϊκή αποστολή του. Για πολλούς αιώνες οι Μάγοι της Περσίας έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη του ιρανικού πολιτισμού, βασιζόμενοι στις διδασκαλίες του θεϊκού προφήτη Ζωροάστρη.

Όταν τα παιδιά των ευγενών έφθαναν στην ηλικία των δεκατεσσάρων ετών, τα εμπιστεύονταν σε τέσσερις δασκάλους. O ένας ήταν Μάγος, ο άλλος έμπειρος νομοθέτης, ο τρίτος φιλόσοφος και ο τέταρτος γνώστης των πολεμικών τεχνών. O πρώτος τους δίδασκε τη μαγεία και την «τέχνη της βασιλείας».

Εδώ η βασιλεία έχει εσωτερικό νόημα. «Βασιλιάς» αποκαλούνταν ο σοφός που είχε τέλεια αυτοκυριαρχία και «βασιλεία» η αόρατη επικράτειά του. Αυτό εννοεί και ο Πλάτωνας όταν αναζητά τον τέλειο βασιλιά ή κυβερνήτη στους διαλόγους του Σοφιστής και Πολιτικός. H τελευταία φορά που χρησιμοποιήθηκε ο όρος με αυτό το νόημα ήταν όταν αποδόθηκε στον Ιησού ο τίτλος του «βασιλιά των Ιουδαίων», αν και η βασιλεία του ήταν των “ουρανών”.
ν

Επιγραφή με αρχαίο ελληνικό κατάδεσμο. Οι κατάρες μπορούν να εφαρμοστούν και στη σημερινή εποχή και να χρησιμοποιηθούν με τον ίδιο τρόπο όπως πριν από χιλιάδες χρόνια. Image: Wikimedia Commons

ν

Οι μάγοι του αριστερού μονοπατιού

Παρά το μεγαλείο της “ιερής τέχνης” υπήρχε και η σκοτεινή πλευρά, η σκιά της βασιλικής αψίδας, η φοβερή μαύρη τέχνη, όπως αποκαλείται. Όταν η μαγεία ξέπεσε στην αρχαία Περσία, το ιερατείο άρχισε να επεμβαίνει στην κοσμική εξουσία με καταστροφικά αποτελέσματα. Αλλά και στην Αίγυπτο εμφανίστηκαν ισχυροί μάγοι, που προκαλούσαν το δημόσιο αίσθημα, και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι ίδιοι οι φαραώ αναγκάζονταν να τιμωρούν τέτοιους καταχραστές της τέχνης για τις εγκληματικές πράξεις τους.

Υπάρχουν αδιάσειστες μαρτυρίες ότι το ίδιο συνέβη και στην αρχαία Αθήνα. O περίφημος ρήτορας Δημοσθένης στο λόγο του Κατ’ Αριστογείτονος καταφέρεται εναντίον του Αριστογείτονα και του μάγου αδελφού του. Γιατί αφού ο αδελφός του δημιούργησε σχέσεις με την υπηρέτρια της διάσημης μάγισσας Θεωρίδας από τη Λήμνο και έκανε δύο παιδιά μαζί της, απέσπασε απ’ αυτήν τα φάρμακα και τις μαγικές επωδές. Άρχισε να επιδίδεται ανοικτά στη μαγεία και έκανε κακό σε πολλούς Αθηναίους. Όσο για τη Λημναία Θεωρίδα, αξίζει να σημειώσουμε ότι καταδικάστηκε και θανατώθηκε μαζί με όλη την οικογένειά της! H τόσο βαριά τιμωρία δείχνει ότι ήταν φόβος και τρόμος για την πόλη. Λέγεται ότι κατήγορός της ήταν ο ίδιος ο Δημοσθένης.

Ωστόσο, οι παρόμοιες κατηγορίες του ρήτορα Λιβάνιου (314-393 μ.X.) ενάντια στους μάγους δεν βρήκαν την ίδια ανταπόκριση. Στο λόγο του Περί των Φαρμάκων λέει: «Τα όσα μηχανεύτηκαν και έκαναν στο σώμα μου και στην ψυχή μου διάφοροι μάγοι, με πίκραναν πολύ. Περισσότερο όμως με απογοήτευσε το εξής γεγονός. Όταν κοινολογήθηκε η συνωμοσία και όλη σχεδόν η πόλη πληροφορήθηκε το ανόμημα, συνάντησα πολλούς ανθρώπους που θεωρούσα φίλους μου και απ’ αυτούς, οι μισοί ούτε που καταδέχονταν να το συζητήσουν, ενώ οι υπόλοιποι το έθιγαν με τόση αδιαφορία, ώστε ουσιαστικά δεν διέφεραν από τους πρώτους». Αντίθετα, όταν διαδόθηκε η φήμη στη Νικομήδεια, όπου ζούσε ο Λιβάνιος, ότι κάποιοι μάγεψαν τα άλογα στο ιπποδρόμιο, όλη η πόλη αναστατώθηκε.
ν

Εικόνα του αιγυπτιακού θεού Σετ σε έναν από τους Ελληνικούς Μαγικούς Παπύρους (Papyri Graecae Magicae). Image: Wikimedia Commons

ν

Οι μάγοι της Αιγύπτου

Ένας αιγυπτιακός πάπυρος που έχει διασωθεί έως τις μέρες μας, περιγράφει τη ζωή και το έργο ενός ικανότατου μάγου. Το όνομά του ήταν Xάι και ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του φυλάγοντας πρόβατα. Όμως η τύχη τον ευνόησε και ανακάλυψε ένα παράξενο βιβλίο που περιείχε τις μαγικές φόρμουλες του φαραώ Ραμσή.

Με τη βοήθεια του βιβλίου άρχισε μια καινούρια και κερδοφόρα καριέρα. Έκλεψε και άλλα μαγικά κείμενα από τη μυστική βιβλιοθήκη των ανακτόρων και με τη βοήθεια ενός φίλου του αρχιτέκτονα έχτισε ένα περίεργο οικοδόμημα. Βέβαια δεν έβαλε δαίμονες να το χτίσουν όπως ο Σολομώντας, αλλά υπνώτιζε και μάγευε τους εργάτες, για να μη θυμούνται τι κάνουν. Στα υπόγεια αυτού του κτιρίου άρχισε τα πειράματά του και κατάφερε να δημιουργήσει μια στρατιά ανδροειδών, κάτι δηλαδή σαν ζόμπι. H πεποίθηση που είχε στις μαγικές δυνάμεις του τον έκανε απρόσεκτο και αφού διέπραξε πολλά ανόσια κακουργήματα, στο τέλος παραδόθηκε στη δικαιοσύνη και ο φαραώ διέταξε το θάνατό του.
ν

Η μάγισσα Κίρκη μεταμορφώνει σε ζώα τους συντρόφους του Οδυσσέα. Image: Supplied

ν

Οι μάγισσες της Θεσσαλίας

Στην ελληνική επικράτεια, οι μάγισσες της Θεσσαλίας ήταν πασίγνωστες στην αρχαιότητα. Από την εποχή του Ορφέα έως τους μεταχριστιανικούς χρόνους λυμαίνονταν τον τόπο και η δύναμή τους προκαλούσε δέος. Λέγεται ότι κατέβαζαν το φεγγάρι στη γη, ανέβαζαν τους δαίμονες στον Όλυμπο και γκρέμιζαν τους θεούς στον Άδη.

O Απουλήιος, φιλόσοφος και συγγραφέας του 2ου μ.X. αιώνα, στο θαυμάσιο μυθιστόρημά του Μεταμορφώσεις, μας αφηγείται τα κατορθώματα της μάγισσας Μερόης, που τα έβαλε με όλους τους κατοίκους της Λάρισας. Την καταδίκασαν και ήταν αποφασισμένοι να την σκοτώσουν με λιθοβολισμό, αλλά τη νύκτα πήγε και έκανε μάγια πάνω από έναν τάφο και κατάφερε, όπως λέει ο συγγραφέας μας, «να κλειδώσει όλους τους κατοίκους στα σπίτια τους, χάρη στη μυστηριώδη μεσολάβηση των υπερφυσικών δυνάμεων».
ν

Ο Ορφέας, προομηρικός ποιητής που έζησε μια γενιά πριν από τον Τρωικό Πόλεμο, γοήτευε με τη λύρα του όλα τα ζώα. Κύπρος, αρχαιολογικός χώρος Πάφου (2oς-3ος αι. μ.Χ.). Image: Supplied

ν

H αρχαιότητα της τέχνης

Μερικοί θα υποθέσουν ότι η μαγεία στην Ελλάδα δεν ήταν φαινόμενο ενδημικό, αλλά ξενόφερτο και ότι συνδέεται με την περίοδο παρακμής του ελληνικού πολιτισμού. Φαίνεται όμως ότι η παρουσία της ιερής τέχνης υπήρξε διαρκής από τα αρχαία χρόνια. Παραβλέποντας τη Μήδεια και την Κίρκη, διάσημες μάγισσες και φαρμακεύτριες, θυμίζουμε μια σκηνή νεκρομαντείας που περιγράφει παραστατικά ο ίδιος ο Όμηρος.

H νεκρομαντεία ή νεκυομαντεία –όπως αποκαλούνταν τότε– ήταν και είναι πάντα προσφιλής τέχνη των μάγων. Και ποιος είναι εδώ ο φοβερός νεκρομάντης; Ο ίδιος ο Οδυσσέας, ο πολυμήχανος βασιλιάς της Ιθάκης!

Το απόσπασμα είναι γνωστό και έχει αναφερθεί πολλές φορές, γι’ αυτό θα το παραλείψουμε και θα εστιαστούμε σε μια άλλη θαυμάσια σκηνή που περιγράφεται στα Ορφικά, κείμενα τα οποία θεωρούνται αρχαιότερα των ομηρικών επών:

«Όταν έφθασα στους φραγμένους τόπους και στην ιερή κατοικία, έσκαψα σε ένα μέρος φαρδύ λάκκο σε τρεις σειρές. Μεταφέροντας γρήγορα ξύλα από άρκευθο, ξερό κέδρο και αιχμηρό ράμνο, καθώς και λεύκες που λέγονται κλαίουσες, τα σώριασα στο λάκκο και έβαλα φωτιά… Έπειτα ετοίμασα πίτες από κριθάρι σε πλεκτά σκεύη, τα έβαλα στη φωτιά και πρόσφερα θυσία, αφού έσφαξα τρία κατάμαυρα μικρά σκυλιά. Ανάμιξα το αίμα τους με γαλαζόπετρα και θειάφι, τσουκνίδα και σχιστόλιθο, ψυλλόχορτο σιχαμερό, άγχουσα κόκκινη και ψήγματα χαλκού. Και γέμισα μ’ αυτό τις κοιλιές των μικρών σκύλων και τα έβαλα πάνω στην πυρά, ενώ γύρω από το λάκκο έκανα σπονδές χύνοντας νερό, αφού φόρεσα μαύρο μανδύα. Και κρούοντας κακόηχα χάλκινα σκεύη έκανα επικλήσεις.

»Κι εκείνες με υπάκουσαν αμέσως σπάζοντας το κενό του αγέλαστου βαράθρου, δηλαδή η Τισιφόνη, η Αληκτώ και η θεία Μέγαιρα, κραδαίνοντας θανατερή φεγγοβολή με τους πυρσούς τους από ξεραμένο πεύκο. Αμέσως άναψε ο λάκκος και ξέσπασε με πάταγο τρομερή φωτιά και μαύρη φλόγα ξεχύθηκε μέσα σε μια ψηλή στήλη πυκνού καπνού. Μέσα απ’ αυτή τη φλόγα πετάχτηκαν από τον Άδη τρομερές και απαστράπτουσες και αμείλικτες. H μια είχε σώμα σιδερένιο και οι κάτοικοι του κόσμου την αποκαλούν Πανδώρα. Μαζί της ήλθε και η σκοτεινή κόρη του Ταρτάρου, η Εκάτη, τέρας φρικτό στην όψη, άτρωτο, με τρία κεφάλια: στον αριστερό ώμο είχε κεφάλι αλόγου με μεγάλη χαίτη· δεξιά έβλεπες σκύλα με όψη λυσσασμένη· και στη μέση φίδι άγριο· στα δύο της χέρια κράταγε σπαθιά απ’ τις λαβές. Και στριφογύριζαν κάνοντας κύκλους γύρω από το λάκκο, δεξιά κι αριστερά, η Πανδώρα και η Εκάτη και τις ακολουθούσαν οι Ποινές.

»Και ξαφνικά έπεσε χάμω της Άρτεμης το σώμα, που στεκόταν φρουρός, καθώς και οι πυρσοί από τα χέρια της, και σήκωσε τα μάτια της στον ουρανό. Τα σκυλιά που την υπηρετούσαν, κουνούσαν την ουρά τους φιλικά και λύνονταν οι σύρτες στις βαριές τις κλειδαριές∙ τα ωραία πορτόφυλλα του άγριου τείχους φτερούγισαν κι ανάμεσά τους άρχισε να φαίνεται το ωραίο άλσος…»

Εδώ ο μάγος δεν είναι άλλος από τον απαράμιλλο μύστη Ορφέα, γιο του Απόλλωνα και της μούσας Καλλιόπης, ο οποίος έκανε αυτή τη μαγική τελετουργία για να βοηθήσει τον Ιάσονα να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας που φυλαγόταν καλά στο ιερό άλσος της Άρτεμης.
v

Β΄ Μέρος: Οι κόσμοι των μάγων, μαγικοί πάπυροι και αθανασία >

v
© 2024 Youmagazine.gr
ν

 

---