«Τα εις εαυτόν» – Η στωική φιλοσοφία και ο «μελαγχολικός αυτοκράτωρ»

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ  | Ενημ. 13/12/2024, 08:02

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Για το βιβλίο του Μάρκου Αυρήλιου [Marcus Aurelius] «Τα εις εαυτόν» (μτφρ. Αναστασία Καλλιοντζή, εκδόσεις Οξύ).

Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος (121-180). Image: BookPress

v

ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ πριν πεθάνει και εν μέσω σφοδρών εκστρατειών, ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος ξεκίνησε να κρατάει ημερολόγιο. Μόνο που δεν ήταν το κλασικό χειρόγραφο ενός στρατηλάτη που ήθελε να καταγράψει τις επιτυχίες του στο πεδίο της μάχης έτσι ώστε να δοξαστεί από τους συγκαιρινούς του, αλλά και τους μεταγενέστερους.

Βρισκόμαστε στο έτος 170 μ.Χ και ο Μάρκος Αυρήλιος έχει μείνει μόνος στον θρόνο, καθώς ο συναυτοκράτορας Λεύκιος Βέρος πέθανε το 169 μ.Χ. Τότε ήταν που αποφάσισε να οδηγήσει μόνος πια τις ρωμαϊκές λεγεώνες εναντίον των βαρβαρικών φυλών που εισέβαλαν στην αυτοκρατορία εκκινώντας από τη Γερμανία. Ένας αγώνας που κράτησε έως τη στιγμή που πέθανε το 180 μ.Χ.
ν

ν

Να βρει τον εαυτό του

Τα Εις εαυτόν (ήτοι: τα ημερολόγιά του) ήταν το αποτέλεσμα της πηγαίας ανάγκης του, κατά τη διάρκεια των μαχών, να βελτιώσει τον χαρακτήρα και το πνεύμα του. Άνθρωπος ευφυής, πολυτάλαντος, ο Μάρκος Αυρήλιος, και έχοντας εντρυφήσει αρκετά στον Επίκτητο, ήταν λογικό να ακολουθήσει τα διδάγματα των Στωικών φιλοσόφων.

Γι’ αυτό και Τα εις εαυτόν θεωρούνται ένα κλασικό δείγμα αυτής της φιλοσοφίας. Για την ιστορία: το βιβλίο πρωτοτυπώθηκε το 1558 στη Ζυρίχη, από ένα αντίγραφο χειρογράφου που τώρα πια έχει χαθεί. Ένα ακόμη αντίγραφο του χειρογράφου του, το μόνο που διασώζεται, βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Ένα best seller

Με τα σημερινά μέτρα, θα μπορούσε να πούμε πως εύκολα θα χαρακτηριζόταν ακόμη και βιβλίο αυτοβελτίωσης. Ένα κλασικό best seller για αγχωμένους δυτικούς αναγνώστες που αναζητούν το νόημα της ζωής.

Κι όμως, τούτο το βιβλίο είναι κάτι περισσότερο. Κατ’ αρχάς έχουμε να κάνουμε με ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που έχει γράψει ποτέ ένας αρχηγός κράτους (στις μέρες μας οι… πρώην γράφουν ακατάπαυστα τα απομνηνομεύματά τους, αλλά είναι ανούσια).

Ο Μάρκος Αυρήλιος κρατούσε σημειώσεις επί δέκα ολόκληρα χρόνια με τη μορφή διαλογισμών. Οι σημειώσεις του κάλυπταν θέματα όπως το καθήκον, η συγχώρεση, η αδελφοσύνη, η δύναμη υπομονής στις αντιξοότητες και ο καλύτερος τρόπος προσέγγισης της ζωής και του θανάτου.

Αιώνες μετά, ακόμη και στις μέρες μας, εξακολουθούν αυτές οι σκέψεις να εμπνέουν ποιητές, διανοούμενους, αλλά και πολιτικούς που βλέπουν πολύ μακρύτερα από το διαχειριστικό real politik που επιβάλλει η σημερινή συγκυρία. Δίκαια Τα εις εαυτόν θεωρούνται ένα από τα βιβλία που θεμελίωσαν τη δυτική σκέψη.

Πατέρας ή όχι;

Ο Μάρκος Αυρήλιος θεωρείται συχνά ως ο «πατέρας του στωικισμού» και οι Διαλογισμοί του ως ένα είδος στωικής Βίβλου. Εδώ ο μύθος υπερβαίνει την πραγματικότητα.

Πρώτον, διότι ο στωικισμός ιδρύθηκε αιώνες πριν από την εποχή του, στην Ελλάδα. Ιδρυτής του στωικισμού είναι ο Ζήνων ο Κιτιεύς (334 π.Χ.), ο οποίος δημιούργησε την ομώνυμη σχολή στην Αθήνα, έπειτα από ένα ναυάγιο στον οποίο έχασε όλη του την περιουσία. Η σχολή ονομάστηκε έτσι επειδή ο Ζήνων δίδασκε στην Ποικίλη Στοά.

Ο στωικισμός έγινε αγαπημένη φιλοσοφία των Ρωμαίων και διαδόθηκε πλατιά με τον Επίκτητο (50 μ.Χ. – 138 μ.Χ.) ο οποίος ήταν μαθητής του Μουσώνιου Ρούφου. Ο Επίκτητος εισήγαγε στην στωική φιλοσοφία την «αγαθή προαίρεση», δηλαδή αυτό που σήμερα ονομάζουμε «ανώτερο εαυτό» ή ψυχή. Κατά τον Ηράκλειτο, ο ανώτερος εαυτός είναι θεϊκός επειδή και προέρχεται από την ουσία των άστρων. Ο άνθρωπος, όμως, τον αμαυρώνει με πράξεις ανάξιες και ποταπές.

Αυτή την εσωτερική φωνή πρέπει να συμβουλεύεται κανείς πριν επιχειρήσει κάτι. Μας βοηθά να διακρίνουμε τι μπορούμε και τι δεν μπορούμε να ελέγξουμε, να διαχειριζόμαστε τις επιθυμίες, να ζούμε φυσικά, να προετοιμαζόμαστε για τις αντιξοότητες, να κάνουμε σταθερή πρόοδο, να αποδεχόμαστε τη μοίρα, να στοχαζόμαστε τη θνητότητα και να οραματιζόμαστε μελλοντικά προβλήματα.
ν

Ο Επίκτητος θεωρούσε πρωτεύον το να ζεις μια ενάρετη ζωή. Οι διδασκαλίες του παρέχουν μια πρακτική φιλοσοφία ανθεκτικότητας, σοφίας, δικαιοσύνης, θάρρους και αυτοκυριαρχίας. Image: Supplied
ν

Κατά δεύτερον, οι «Διαλογισμοί» του Αυρήλιου ήταν μια προσωπική άσκηση αυτοπραγμάτωσης. Έγραφε μόνο για τον εαυτό του και ποτέ δεν σκόπευε τα γραπτά του να εκδοθούν μετά το θάνατό του ως οδηγός για το πώς να ζήσουν οι άνθρωποι τη ζωή τους.

Ωστόσο, οι Διαλογισμοί του είναι άξιοι μιας βαθιάς, στοχαστικής ανάγνωσης. Πολλά από αυτά που «διδάσκει» ο Αυρήλιος μπορούν να θεωρηθούν ως κατευθυντήριες γραμμές κοινής λογικής για την προσέγγιση της ζωής, ακόμα κι αν δεν είναι κανείς στωικός. Γράφει, επί παραδείγματι:

«Ατίμαζε, άνθρωπε, ατίμαζε την ψυχή σου… Όμως δεν θα σου μείνει χρόνος να την τιμήσεις· γιατί η ζωή του καθενός είναι μικρή».

Αυτός είναι ο Στωικισμός με λίγα λόγια: δεν μπορείς να ελέγξεις τίποτα άλλο από τον ίδιο σου τον εαυτό και τη ψυχή σου. Κατά τον Μάρκο Αυρήλιο, ό,τι συμβαίνει προορίζεται να συμβεί και ο άνθρωπος δεν έχει τη δύναμη να αλλάξει αυτό που συνέβη ή θα συμβεί. Επομένως η μόνη του επιλογή έγκειται στο πώς θα αντιδράσει – αν θα αντιδράσει σοφά και ηρωικά, με σθένος και πνεύμα αλύγιστο, ή αν θα κλαψουρίζει και θα μέμφεται τους άλλους. «Το να αντιδράς με συναίσθημα είναι ανόητο», λέει σε ένα σημείο.

Οι προσβολές

Μεγάλο μέρος της φιλοσοφίας του Μάρκου Αυρήλιου συνοψίζεται στο να λέει στον εαυτό του να ξεπεράσει τις προσβολές, τα ψυχολογικά τραύματα και τους ηλίθιους.

«Δεν υπάρχει τίποτα πιο ελεεινό από τον άνθρωπο που γυρίζει γύρω γύρω και σκαλίζει να βρει “ό,τι βρίσκεται κάτω απ’ τη γη” και ψάχνει να μάθει τι υπάρχει στις ψυχές των άλλων…»

Γι’ αυτό και προσπαθεί να αντικρούει τις άδικες γνώμες των άλλων δίχως τη χρήση λεκτικής ή άλλης βίας. Σημειώνει:

«Ό,τι κι αν κάνει ή λέγει κάποιος, εγώ οφείλω να είμαι καλός· όπως θα έλεγε πάντοτε ο χρυσός, το σμαράγδι ή η πορφύρα, ότι κι αν κάνει ή λέγει κάποιος εγώ οφείλω να είμαι σμαράγδι και να διατηρώ το χρώμα μου».

Η μοιρολατρία και οι θεοί

Ο στωικισμός φαίνεται συχνά να συγκατοικεί με τη μοιρολατρία – θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι αν η ζωή σας είναι βασικά εκτός ελέγχου και ότι όλα και όλοι θα ενεργούν σύμφωνα με τη φύση τους, δεν έχει νόημα να κάνουμε σχέδια ή να έχουμε ελπίδες και όνειρα.

Ωστόσο, κι εδώ υπάρχει μια παρανόηση, καθώς ο Στωικισμός διατείνεται με ένταση ότι ο πιο ισχυρός παράγοντας της ζωής μας είναι ο εαυτός μας, το μόνο πράγμα που μπορούμε να ελέγξουμε.

Ο Μάρκος Αυρήλιος, φυσικά, ήταν ειδωλολάτρης, γι’ αυτό μιλάει για τους θεούς ως διαιτητές της μοίρας μας και για την πηγή όλων των, αλλά μερικές φορές αναφέρεται και στον «Θεό» σαν να είχε αφομοιώσει κάποιες μονοθεϊστικές ιδέες.

«Οι θεοί ευδόκησαν να έχω καλούς παππούδες, καλούς γονείς, καλή αδελφή, καλούς διδασκάλους, καλούς υπηρέτες, συγγενείς, φίλους, χωρίς σχεδόν καμία εξαίρεση. Στους θεούς οφείλω και ότι δεν διέπραξα, παρασυρόμενος από βιασύνη, κάποιο σφάλμα εις βάρος κανενός απ’ αυτούς, παρ’ όλο που είχα τη διάθεση να κάνω κάτι τέτοιο».

Ο θάνατος

Όσο για τον θάνατο, τον οποίο, ίσως, να έβλεπε να έρχεται προς το μέρος του, γράφει με παρρησία:

«Όποιος φοβάται τον θάνατο φοβάται την έλλειψη των αισθήσεων ή κάποια άλλη αίσθηση διαφορετική. Αλλά αν δεν θα έχεις πια αισθήσεις, δεν θα αισθανθείς και κανένα κακό· αν πάλι αποκτήσεις αίσθηση διαφορετική, θα μεταβληθείς σ’ ένα άλλο είδος όντος και δεν θα πάψεις να ζεις».

Ο Μάρκος Αυρήλιος δεν πίστευε στη μετά θάνατον ζωή. Όχι τουλάχιστον με την έννοια του Παραδείσου και της Κόλασης. Γιατί, όπως λέει ο Ηράκλειτος, «τους ανθρώπους, όταν πεθάνουν, τους περιμένουν πράγματα που ούτε ελπίζουν ούτε φαντάζονται». 

v

ν

Δείτε επίσης:

Οι αρχές της πυθαγόρειας φιλοσοφίας Πώς οι τροφές παράγουν φιλοσοφία Ιλαρίων: Οι διδασκαλίες ενός Έλληνα μύστη Απελευθέρωση ή προσκόλληση; Εξερευνώντας τις δύο όψεις του διαλογισμού Η Βρετανή Σαμάνθα Χάρβεϊ κέρδισε το βραβείο Booker για το μυθιστόρημά της «Orbital» «Σωματογραφία»: Μπορεί μια γυναίκα να ασχολείται με τον σωματότυπο των άλλων;