Kintsugi: Το συνεχές και οι ασυνέχειές του
ΤΕΧΝΕΣ | Ενημ. 20/03/2025, 06:55
Από τον Θέμη Τζήμα (*)
Το Kintsugi ως φιλοσοφία είναι να βλέπεις ομορφιά στην ατέλεια. Ως τέχνη είναι να μετατρέπεις τα ψεγάδια σε στολίδια.
Αφιερωμένο σε καταστάσεις και πρόσωπα. Image: Supplied
v
ΑΣ ΚΑΝΟΥΜΕ ένα μικρό διάλειμμα από τα διεθνή και τις εξελίξεις οι οποίες παραμένουν έντονες, πηγαίνοντας πρόσκαιρα (αν και εκ νέου το τελευταίο διάστημα) σε ένα ζήτημα πιο φιλοσοφικό (τρόπον τινά). Στο ζήτημα του συνεχούς και των ασυνεχειών ή αλλιώς στην τάση να φιλοσοφούμε στα δύσκολα (ιδίως στα πολύ δύσκολα), με αφορμή την τέχνη Kintsugi.
Η ιαπωνική τέχνη Kintsugi είναι πλέον αρκετά γνωστή. Πρόκειται για τέχνη και ως εκ τούτου συμπεριλαμβάνει μια σαφή φιλοσοφική προδιάθεση. Η τέχνη kintsugi έχει να κάνει με την αποδοχή του σπασίματος (ή αλλιώς των πληγών) όχι ως ρήγματος και ασυνέχειας αλλά ως συνεχούς. Τα σπασμένα αγγεία δεν επισκευάζονται μόνο, αλλά ανακατασκευάζονται (συνήθως με λάκα αναμεμειγμένη με κονιοποιημένο χρυσό, ασήμι ή πλατίνα για όσους ενδιαφέρονται για την τεχνική).
Η φιλοσοφία πίσω από την τέχνη συνίσταται στο ότι η φθορά του χρόνου, το ρήγμα δεν συνιστούν αιτίες απόρριψης ή απόσυρσης αλλά προϋποθέσεις επαναθεμελίωσης του αντικειμένου. Ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι χρησιμοποιεί σε ένα από τα βιβλία του την εν λόγω μεταφορά με έξοχο τρόπο σε ό,τι έχει να κάνει με τις ανθρώπινες σχέσεις.
ν
Το Kintsugi ως φιλοσοφία είναι να βλέπεις ομορφιά στην ατέλεια. Image: Supplied
ν
Ζώντας σε μια κατάσταση ύστερου καπιταλισμού, στο πλαίσιο της οποίας η κατανάλωση αποτελεί την πρώτιστη πηγή μεγέθυνσης, η kintsugi πρέπει να εξοριστεί ως παρωχημένη φιλοσοφία, ακόμα και αν τα αντικείμενα τα οποία παράγει ως τέχνη (ή καλύτερα ως τεχνική) πωλούνται πανάκριβα. Γιατί να επαναθεμελιώνεις αντικείμενα και σχέσεις, όταν μπορείς να καταναλώσεις νέα και νέες αντιστοίχως; («γιατί δε χωρίζεις αφού δεν περνάς καλά;», «πότε θα προλάβεις να αποκτήσεις νέες εμπειρίες;» κλπ).
Κάθε φορά που κάποια ή κάποιος, για παράδειγμα, με έναν λεκτικό ακροβατισμό προτείνει μια απόρριψη και ένα ασυνεχές, στην πραγματικότητα βλέπει και νιώθει μόνο τον εγκλωβισμό στην πληγή και στο ρήγμα, από την οποία νιώθει ως επιλογή μόνο τη φυγή, το τρέξιμο μακριά.
Φυσικά δεν φεύγει ποτέ κανείς από τις πληγές του επειδή ακριβώς αυτές βρίσκονται μέσα του. Φτιάχνουμε έτσι ανθρώπους και κοινωνίες με ολοένα μεγαλύτερες πληγές και ολοένα μεγαλύτερη ανάγκη περισπάσεων, αναλγητικών, θορύβων και τελικώς με ολοένα μικρότερη αντίληψη νοήματος. Επόμενο είναι ότι κάθε επιπλέον προσπάθεια οδηγεί τον άνθρωπο στο άδειασμα από τις δυνάμεις του, αφού βυθιζόμενος αφενός σε ένα ατελείωτο παρόν κρίσης ή φυγής, αδυνατεί ή αρνείται να αντιληφθεί τις δυνατότητες επαναθεμελίωσης που ανοίγονται ακριβώς εξαιτίας της πληγής και του ρήγματος.
Πρόκειται για μια βαθιά θανατοκεντρική ή πεισιθάνατη προσέγγιση. Το ρήγμα αποτελεί τέλος. Το αντικείμενο, η σχέση έχει πεθάνει και πρέπει να πεταχτεί, να ταφεί προκειμένου να αντικατασταθεί ή υποκατασταθεί από ένα ή μία νέα. Η επιλογή αυτή δεν είναι παράλογη αν και εφόσον ως άλλος δρόμος προβάλλει η επιστροφή στην προ- του-ρήγματος κατάσταση, πράγμα φύσει αδύνατον έως ότου τουλάχιστον ανακαλύψουμε μηχανή του χρόνου ή η παραμονή στον πόνο.
Η τέχνη της επαναθεμελίωσης
Η πραγματική άλλη επιλογή ως προς την απόρριψη δεν είναι ούτε η επιστροφή στο χαμένο παρελθόν, ούτε η παραμονή στον πόνο. Κάτι τέτοιο είναι όντως και κοπιώδες και ατελέσφορο. Η πραγματική εναλλακτική συνίσταται στην επαναθεμελίωση. Η επαναθεμελίωση είναι εκείνη η οποία καθιστά την προσπάθεια δημιουργική διαδικασία. Η επαναθεμελίωση, αντί να αφαιρεί δυνάμεις, ωθεί στην ανακάλυψη νέων. Αυτή η προσέγγιση μετατρέπει την επισκευή σε επανασχεδιασμό και νέα οπτική.
Η εν λόγω προσέγγιση προϋποθέτει φυσικά μια άλλη αντίληψη του χρόνου. Όχι ενός χρόνου άδειου ως προς τις ανθρώπινες δράσεις και διαθέσεις, θυματοποίησης και κεκαλυμμένης παθητικότητας. Όχι ενός χρόνου μανιχαϊστικού, χωρισμένου στο δίπολο «καλό- κακό», «καταστροφή-ανυπαρξία πληγών». Ο χρόνος δεν κυλάει απλώς αλλά μετασχηματίζεται και μετασχηματίζει εφόσον εμείς δρούμε εντός αυτού με βάση τα αισθήματά μας, τις διαθέσεις μας, τις αναλυτικές και εφευρετικές ικανότητές μας και το ίδιο το αντικείμενο-που- αξίζει.
Θα αναρωτηθεί κανείς: «Ποιο αντικείμενο αξίζει»; Στην πραγματικότητα η απάντηση είναι απλούστερη από ό,τι φαίνεται. Το αντικείμενο που έχει αγάπη, ιστορικότητα, που έχει δώσει δημιουργικότητα, που μας έχει εξελίξει αξίζει.
Η φιλοσοφία της επαναθεμελίωσης προϋποθέτει επίσης μια άλλη αντίληψη περί διάθεσης. Το ζήτημα δεν είναι να πρέπει να ανακαλύψει κανείς τις δυνάμεις που θα τον ωθήσουν στον μετασχηματισμό των πραγμάτων και των σχέσεων ή να μένει εγκλωβισμένος σε ρωγμές και σε σπασίματα, κοιτώντας είτε ως εγκλωβισμένος, είτε ως εξωτερικός παρατηρητής μόνο το αντικείμενο αλλά να ζει μέσα στα πράγματα και στις σχέσεις ούτως ώστε να εξελίσσεται ταυτοχρόνως φυσικά και παρεμβατικά μαζί με τις μεταβολές τους.
Κάθε κρίση, κάθε ηθελημένη ή αθέλητη πληγή πέρα από τον πόνο που προκαλεί αποτελεί ένα σημείο αναφοράς. Σημείο αναφοράς είτε για τον θάνατο (κάθε θάνατο) είτε για την επαναθεμελίωση και για τη διατήρηση ενός συνεχούς ζωής. Χρειάζεται να μπορεί κανείς να σηκώσει το κεφάλι πάνω από την εκάστοτε «σύγχρονη μαυρίλα», πάνω από την πληγή, προκειμένου να αντιληφθεί την ομορφιά και τη σημασία μιας τέτοιας προσέγγισης.
Όσο και αν επαίρεται για το αντίθετο, η κυρίαρχη σημερινή κουλτούρα είναι βαθιά απαισιόδοξη. Μπορεί να εμφορείται από χαζοχαρούμενες προσεγγίσεις αλλά στη βάση της έχει όλη την απαισιοδοξία της διαρκούς κατανάλωσης πραγμάτων και σχέσεων, επομένως δε και του επανερχόμενου θανάτου. Πρόκειται για έναν συνδυασμό ρηχότητας και καθήλωσης. Δεν υπάρχει ιστορικότητα στην καθήλωση και στην ταφή. Δεν υπάρχει ιστορικότητα στον θάνατο. Ιστορικότητα υπάρχει όταν το σημερινό ρήγμα, η σημερινή πληγή αποτελεί τμήμα ενός συνεχούς και ως εκ τούτου προκύπτει η ζωηφόρος αισιοδοξία της ενσωμάτωσης του σπασίματος και της πληγής μέσα σε ένα πολύ μεγαλύτερο συνεχές το οποίο δένει και ενώνει δια της επανίδρυσης και της επαναθεμελίωσης.
Δεν πρόκειται όμως απλώς για μια αισιόδοξη προσέγγιση (διόλου απλό ζήτημα από μόνο του) αλλά για την κατανόηση της ίδιας της ζωής. Η ζωή απαιτεί, αναγκάζει να επαναθεμελιώσουμε γύρω από τα τραύματά μας, αλλιώς θα πεθαίναμε διαρκώς, με κάθε νέα πληγή εξ όσων (ουκ ολίγων) προκύπτουν μέσα στην ίδια τη ζωή. Δεν σημαίνουν τα παραπάνω ότι δε στεναχωριέται ή ακόμα καλύτερα ότι δε μελαγχολεί ο άνθρωπος. Σημαίνει ότι στοχάζεται ορθά και δεν τρέχει μακριά.
ν
Η επαναθεμελίωση καθιστά την αποκατάσταση της ρηγμάτωσης δημιουργική διαδικασία. Image: Supplied
ν
Με αφορμή όμως τη φιλοσοφία της τέχνης kintsugi επέρχεται ένα ρήγμα στην προσέγγιση περί ορισμού των γεγονότων και των καταστάσεων. Τι αποτελεί ένα βάζο kintsugi; Νέο ή παλιό βάζο; Στην πραγματικότητα δεν έχει καμία σημασία. Βοηθούν πράγματι οι ορισμοί όταν μελετάμε είδη και γένη. Αλλά κατά τα λοιπά, ουκ ολίγες φορές αποτελούν απλώς σχήματα παγίδευσης. Δεν είναι πάντοτε απαραίτητο να ορίσει κανείς την αρχή και το τέλος, την τελεία και την άνω τελεία, το κόμμα και το θαυμαστικό, τον χωρισμό και την επανένωση. Μπορεί απλώς να αφήσει τα πράγματα να εξελιχθούν με τα σταθερά κριτήρια της επιδιωκόμενης ομορφιάς, της αγάπης, της διατήρησης και της επιβίωσης.
Όποιος έχει βιώσει τραυματικά γεγονότα (και είμαστε πολλές και πολλοί εκεί έξω) κατανοεί τι σημαίνει πόνος και ανακάλυψη των ανθρωπίνων αντοχών. Αυτή είναι η πρώτη προσέγγιση, η αναγκαστική, η οποία χωρίζει τη συντριβή από την επιβίωση. Δεν αρκεί όμως αυτό. Υπάρχει και ένα επόμενο, βαθύτερο επίπεδο: ο μετασχηματισμός, η επαναθεμελίωση. Μόνο που αυτές οι διαδικασίες απαιτούν τέχνη, χρόνο απόσταση από το αντικείμενο και καθαρό μυαλό προκειμένου να δεις όχι μόνο ή κυρίως τι ήταν αλλά τι μπορεί να γίνει.
Υπάρχουν δύο στίχοι που αξίζει να μας συντροφεύουν: «Μάντεψε, κοπίασε, νιώσε: Από την άλλη μεριά είμαι ο ίδιος» και ο πολύ πιο γνωστός «κάνε άλμα γρηγορότερο από τη φθορά».
Όχι, δεν αλλάζει η ζωή από δύο στίχους. Δείχνουν όμως μια βαθύτερη διαδικασία προσέγγισης της ιστορικότητάς μας και της ύπαρξής μας μέσα σε συνθήκες διόλου ευεπίφορες σε αυτές τις προσεγγίσεις.
Τα τραύματα, τα λάθη, οι ήττες, τα σπασίματα είναι οι δάσκαλοί μας. Και μάλλον μαθαίνουμε μόνο όταν παθαίνουμε όλα αυτά τα δύσκολα και επώδυνα πράγματα. Η αντίσταση στην πεισιθάνατη εποχή είναι η επαναθεμελίωση. Ο αγώνας με φαντασία και με δημιουργικότητα. Η ώριμη αισιοδοξία του πάσχοντος, τραυματισμένου ανθρώπου, μέσα στις «μαύρες» συγκυρίες.
Το «αντικείμενο» μπορεί και αξίζει να επαναθεμελιωθεί και να αναδημιουργηθεί πριν τρέξει κανείς στο επόμενο. Χρειάζεται φυσικά τέχνη και διάθεση, προκειμένου να αντιληφθεί κανείς ότι ο χρόνος περνάει αλλά δεν οδηγεί μοιραίως στο θάνατο και στη σιωπή. Εμείς δρούμε και ξαναδημιουργούμε ό, τι μοιάζει να είναι διαλυμένο και απορριπτέο, όποτε τολμούμε να υπερβαίνουμε τις εύκολες, επόμενες απαντήσεις και την στρεβλώς ανακουφιστική απαισιοδοξία ενός κόσμου που έχει φτιαχτεί έτσι ώστε να είναι εχθρικός προς την αγάπη και το πάθος.
______________
(*) Ο Θέμης Τζήμας είναι δικηγόρος, διδάκτορας δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης του ΑΠΘ και μεταδιδακτορικός ερευνητής. Έχει δημοσιεύσει μελέτες σε διεθνή συνέδρια και σε νομικές επιθεωρήσεις και έχει συμμετάσχει σε διάφορες διεθνείς αποστολές.
ν
