Οι μαγικοί κρύσταλλοι των καραβιών των Βίκινγκς
ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ
Από τον Αντώνη Κυριαζή
Πώς κατάφερναν οι Βίκινγκς να διασχίζουν ωκεανούς και να βρίσκουν το δρόμο τους μέσα σε σκοτεινά και θυελλώδη νερά ή μέσα στην ομίχλη;
Σύγχρονη αναπαράσταση των τελετών των Βίκινγκς στο ετήσιο φεστιβάλ Up Helly Aa στο Λάρικ (Lerwick) των νησιών Σέτλαντ. Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι αρχαίοι θρύλοι για τα μαγικά «ηλιοτρόπια» που τους καθοδηγούσαν στα ταξίδια είναι αληθινοί. Photo: AFP. Πηγή: Supplied
ν
ΑΝ Η ΜΝΗΜΗ των Βίκινγκς έμεινε ανεξίτηλα χαραγμένη στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία, αυτό οφείλεται στην ικανότητά τους να διασχίζουν με τα γοργοτάξιδα καράβια τους θάλασσες και ωκεανούς με απαράμιλλη ναυτοσύνη.
Χάρη στην ικανότητά τους στη ναυσιπλοΐα, αλλά και στον πόλεμο, κατάφεραν μέσα σε τρεις αιώνες (800-1066) να εξαπλωθούν σε μια τεράστια έκταση που ξεκινά από τη Ρωσία, περνά από τη σκανδιναβική χερσόνησο, διασχίζει οριζόντια ολόκληρο τον Βόρειο Ατλαντικό, από την Αγγλία και την Ιρλανδία μέχρι τα νησιωτικά συμπλέγματα στα βόρεια της Σκωτίας και φτάνει στην Ισλανδία, τη Γροιλανδία και τέλος στη Βίνλαντ, στον σημερινό ανατολικό Καναδά. Επίσης εμφανίσθηκαν ως Βάραγγοι στο Βυζάντιο, στη Βόρεια Αφρική, την Ιταλία και την Ισπανία, αλλά και στη Γαλλία ως Νορμανδοί, που σημαίνει «άνθρωποι απ’ το Βορρά».
Πώς όμως εύρισκαν το δρόμο τους μέσα σε θύελλες και καταιγίδες, στα τρικυμισμένα νερά του ωκεανού, διασχίζοντας θάλασσες με σκοτεινό ουρανό γεμάτες ομίχλη;
Τα περίφημα τραγούδια τους, οι σάγκα, που αφηγούνται τα πρώτα ταξίδια των Βίκινγκς και την μετανάστευση στην Ισλανδία, μνημονεύουν με τους παρηχητικούς στίχους τους μια μυστηριώδη «ηλιακή πέτρα» που τους καθοδηγούσε στα τολμηρά ταξίδια τους, δείχνοντάς τους το δρόμο.
Επειδή όμως τα σάγκα περιέχουν ιστορίες μερικές φορές ρομαντικοποιημένες και φανταστικές, με τις ποιητικές υπερβολές που είναι απαραίτητες για να εντυπωθούν στο νου των ανθρώπων, οι αναφορές τους αμφισβητήθηκαν έντονα ως προϊόν μυθοπλασίας και γι’ αυτό υποτιμήθηκαν από τους μελετητές. Η σύγχρονη όμως έρευνα δείχνει ότι οι αρχαίοι θρύλοι έλεγαν την αλήθεια.
ν
Μια μαγική πυξίδα
Γνωρίζουμε ότι οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν τον Ήλιο και τ’ αστέρια με τον ίδιο τρόπο που τα χρησιμοποιούσαν όλοι οι αρχαίοι ναυτικοί. Ο Πολικός Αστέρας, το πιο λαμπρό άστρο στην ουρά της Μικρής Άρκτου, που μένει πάντα ακίνητο στο Βορρά, κάνοντας τα υπόλοιπα άστρα να φαίνονται ότι περι-πολούν γύρω του, ήταν ένα αξιόπιστο σημάδι για την κατεύθυνση που θα ακολουθούσαν τη νύχτα. Τι γινόταν όμως όταν τα αστέρια ήταν κρυμμένα; Όταν η ομίχλη και τα σύννεφα σκέπαζαν τον ουρανό, εμποδίζοντας το φως τους να φτάσει στη Γη; Όταν οι θύελλες κάλυπταν ακόμη και αυτό το φως του Ήλιου για μέρες; Πώς εύρισκαν τον δρόμο τους στην φουρτουνιασμένη θάλασσα μέσα στο απόλυτο σκοτάδι; Τα στοιχεία αυτά για ένα καράβι είναι η απόλυτη καταστροφή.
Σ’ αυτές τις αντίξοες συνθήκες, λένε οι σάγκα, ο τιμονιέρης των Βίκινγκς έπαιρνε στα χέρια του κάποιους μυστηριώδεις «μαγικούς κρυστάλλους» που του επέτρεπαν να κατευθύνει το καράβι με ασφάλεια στον προορισμό του.
Τερατώδης μυθολογική φαντασία; Ή πραγματικό στοιχείο της αρχαίας τεχνολογίας;
ν
Ένας Βίκινγκ κράτα στο χέρι του έναν μαγικό κρύσταλλο για να βοηθήσει στην πλοήγηση στον σκοτεινό ωκεανό. Photo: Vikings / History Channel. Πηγή: Supplied
ν
Κατ’ αρχάς, οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν τον γνώμονα – ένα από τα αρχαιότερα και απλούστερα επιστημονικά αστρονομικά όργανα. Με τον γνώμονα μπορεί κάποιος να βρει τη γραμμή Βορρά-Νότου, τη χρονική στιγμή που ο Ήλιος μεσουρανεί και να μετρήσει τις ώρες.
Είναι γνωστό ότι ο Μέτων ο Αθηναίος, αστρονόμος της αρχαίας Αθήνας του 5ου π.Χ. αιώνα, χρησιμοποιώντας το ηλιοτρόπιο, ένα είδος τελειοποιημένου γνώμονα, ανακάλυψε ότι οι εαρινή και η φθινοπωρινή ισημερία καθώς και το θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο χωρίζουν το χρόνο σε τέσσερις εποχές άνισης διάρκειας. Οι μετρήσεις του Μέτωνα χρησίμευσαν ως βάση για τον καθορισμό της ετήσιας φαινομενικής τροχιάς του ηλίου που είναι γνωστή και ως εκλειπτική. Το μεσημέρι του χειμερινού ηλιοστασίου (21 Δεκεμβρίου) ο γνώμονας δημιουργεί τη μέγιστη σκιά σε σχέση με το μεσημέρι οποιασδήποτε άλλης ημέρας, ενώ το μεσημέρι του θερινού ηλιοστασίου (21 Ιουνίου) η σκιά του γνώμονα είναι η ελάχιστη. Ρόλο γνώμονα έπαιζαν και οι οβελίσκοι των Αιγυπτίων.
Παρόμοιος ήταν ο νηογνώμονας των Βίκινγκς. Αποτελείτο από δύο γνώμονες, έναν κάθετο κι έναν οριζόντιο, ευθυγραμμισμένους στους άξονες Βορρά-Νότου και Ανατολής-Δύσης, που έριχναν τη σκιά τους σε έναν οδοντωτό δίσκο από ξύλο, οριζόντια τοποθετημένο. Το όργανο αυτό ανακατασκευάστηκε από διασωθέν τμήμα του ξύλινου δίσκου που βρέθηκε το 1948 στο Uunartoq της Γροιλανδίας.
ν
Αναπαράσταση του νηογνώμονα των Βίκινγκς με βάση τον οδοντωτό δίσκο που βρέθηκε Uunartoq της Γροιλανδίας το 1948 (αριστερά). Ο νηογνώμων αυτός χρησιμοποιείτο ως πυξίδα για τον προσδιορισμό της κατεύθυνσης. Image: Supplied
ν
Το βασικό όμως ερώτημα παραμένει: πώς χρησιμοποιούσαν τον νηογνώμονα όταν ο ουρανός ήταν συννεφιασμένος και το φως λιγοστό;
«Ο καιρός ήταν θολός και χιονισμένος, όπως είχε προβλέψει ο Σίγκουρντουρ. Τότε ο βασιλιάς κάλεσε τον Σίγκουρντουρ και τον Νταγκούρ (τους γιους του Ράιγιλφουρ) κοντά του. Προέτρεψε όλους να κοιτάξουν έξω και κανείς δεν μπορούσε να δει ένα κομμάτι καθαρού ουρανού. Κατόπιν ζήτησε από τον Σίγκουρντουρ να του πει πού ήταν ο ήλιος εκείνη την εποχή. Εκείνος έδειξε ένα σημείο. Τότε ο βασιλιάς είπε να του φέρουν την ηλιακή πέτρα, την κράτησε στα χέρια του και είδε προς τα πού ακτινοβολούσε το φως της, επαληθεύοντας έτσι άμεσα την υπόδειξη του Σίγκουρντουρ».
Απόσπασμα από τη σάγκα Rauðúlfs þáttr (Επεισόδιο με τον Κόκκινο Λύκο). Το Rauðúlfs þáttr είναι μια σύντομη αλληγορική ιστορία που διατηρείται στην Ισλανδία σε πολλά μεσαιωνικά χειρόγραφα και αφηγείται την επίσκεψη του Αγίου Όλαφ (πρόκειται για τον Όλαφ Χάραλντσον Β΄, βασιλιά της Νορβηγίας την περίοδο 995-1030) σε έναν σοφό που ονομάζεται Ρέλιγουφς (Rauðúlfs).
ν
Τα μακρόστενα πλοία των Βίκινγκς ήταν κατασκευασμένα με μια περίπλοκη τεχνική που τα καθιστά ακόμη και σήμερα θαύματα της ναυπηγικής τέχνης. Image: Supplied
ν
Το απόσπασμα μιλά για μια ηλιακή πέτρα, που όταν την κρατούσε κάποιος στο χέρι μπορούσε να βρει τη θέση του Ήλιου, όσο σκοτεινός και συννεφιασμένος κι αν ήταν ο ουρανός. Γιατί όταν ξέρεις πού είναι ο Ήλιος τότε γνωρίζεις και πού βρίσκεσαι.
Μια τέτοια ηλιακή πέτρα ανασύρθηκε πρόσφατα από το ναυάγιο ενός πλοίου της Ελισαβετιανής εποχής (1592) που μετέφερε θησαυρούς των Βίκινγκς, δείχνοντας έτσι πως τα έπη των Βίκινγκς δεν έλεγαν ψέματα.
Οι Βίκινγκς είχαν βρει τρόπο να χρησιμοποιούν αυτόν τον «μαγικό» κρύσταλλο για να εντοπίσουν τη θέση του Ήλιου και κατόπιν, με τον γνώμονα του πλοίου, να βρίσκουν τον άξονα Βορρά-Νότου.
Η σχετική μελέτη των επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο Loránd Eötvös στην Ουγγαρία, που προσπαθούν να διακρίνουν την αλήθεια πίσω από το μύθο, δημοσιεύτηκε στο Proceedings of the Royal Society of London A.
Οι επιστήμονες πραγματοποίησαν δοκιμές με μια σειρά κρυστάλλων για να επαληθεύσουν τα λεγόμενα της ισλανδικής σάγκα. Χρησιμοποιήθηκαν πολλοί πολωμένοι κρύσταλλοι σε διάφορες καιρικές συνθήκες και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές του έτους. Στόχος να φανεί πόσο αποτελεσματικά καθόριζαν τη θέση του Ήλιου.
Δοκιμάστηκαν φυσικοί κρύσταλλοι Κορδιερίτη και Τουρμαλίνης. Οι λίθοι αυτοί περιέχουν κρυστάλλους ανθρακικού ασβεστίου παρόμοιους με αυτούς του δείγματος κρυστάλλου από το ναυάγιο της Ελισαβετιανής εποχής και την ισλανδική κρύσταλλο (ασβεστίτης) που χρησιμοποιείται έως σήμερα στην κατασκευή οπτικών οργάνων.
Ο ασβεστίτης βρέθηκε να είναι γενικά ο πιο ακριβής. Ωστόσο, η τουρμαλίνη και ο κορδιερίτης ήταν καλύτεροι σε ορισμένες περιόδους του έτους ή σε συγκεκριμένους χώρους.
ν
Ομοίωμα πλοίου των Βίκινγκς παραδίδεται στη φωτιά στο αποκορύφωμα των εορταστικών εκδηλώσεων στο ετήσιο φεστιβάλ Up Helly Aa στο Λάρικ των νησιών Σέτλαντ στη Σκωτία. Η σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι οι Βίκινγκς είχαν ένα εκπληκτικά αποτελεσματικό μέσο πλοήγησης σε άσχημες καιρικές συνθήκες. Photo: AFP. Πηγή: Supplied
ν
Μπορεί οι Βίκινγκς της μεσαιωνικής περιόδου να μην είχαν την προχωρημένη τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων στη ναυσιπλοΐα (βλ. Μηχανισμός των Αντικυθήρων), είχαν βρει όμως τρόπο να πολώνουν το φως στους κρυστάλλους που χρησιμοποιούσαν, όπως κάνουμε εμείς σήμερα στα γυαλιά ηλίου. Σε αυτό τους βοηθούσε η δομή του ίδιου του κρυστάλλου του ασβεστίου, του οποίου η μικροπρισματική δομή μπορούσε να καμπυλώνει το φως διαχέοντάς το με διαφορετικές ποσότητες σε διαφορετικές γωνίες.
Ας μην ξεχνάμε πως οι κρύσταλλοι των Βίκινγκς δέχονταν το λιγοστό φως που διαχεόταν από τα σύννεφα και όχι το φως που προέρχεται απευθείας από τον Ήλιο. Οι πολωμένοι κρύσταλλοι, ενεργώντας σαν φίλτρο, διαχώριζαν αυτές τις ακτίνες στα δύο, μετατρέποντας έτσι τον κρύσταλλο σε ένα είδος γνώμονα ή μάλλον εξάντα.
Όταν κάποιος κοιτούσε μια συννεφιασμένη μέρα, με λιγοστό φως, μέσα από μια π.χ. ημιδιαφανή τουρμαλίνη, έβλεπε μια διπλή φωτεινή ένδειξη, εξαιτίας της πόλωσης του φωτός. Όταν ο κρύσταλλος στρεφόταν προς τον Ήλιο, τότε οι δύο κουκκίδες πλησίαζαν η μια την άλλη, και ενώνονταν σε μια όταν ο κρύσταλλος ευθυγραμμιζόταν με την ακριβή θέση του Ήλιου.
Και από τη στιγμή που σημείωναν την θέση του Ήλιου, με τον νηογνώμονα που είχαν, μπορούσαν να χαράξουν πορεία προς το ασφαλέστερο λιμάνι.
