Τι συμβολίζει το ουράνιο πυρ που χάρισε ο Προμηθέας στους ανθρώπους

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  Ενημ. 1/7/2018

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά

 

Η προμηθεϊκή ψυχή

Η διπλή φύση της ανθρώπινης ψυχής: αθάνατη και θνητή. Τι συμβολίζει το ουράνιο πυρ που χάρισε ο Προμηθέας στους ανθρώπους.

Ο Προμηθέας μεταφέρει στον άνθρωπο το ουράνιο πυρ που έκλεψε από τους θεούς για να τον εμψυχώσει. Ελαιογραφία του Heinrich Füger (1790). Συλλογή του πρίγκιπα Prosper von Sinzendorf, Λιχτενστάιν. Πηγή: Wikimedia Commons

ν

Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ είπε κάποτε ότι «πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει», εννοώντας ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν από φύση τους την περιέργεια να μάθουν και να γίνουν καλύτεροι. Ίσως αυτό να συνέβαινε την εποχή του Σταγειρίτη. Σήμερα συμβαίνει το αντίθετο. Οι άνθρωποι νομίζουν ότι γεννιούνται ξέροντας τα πάντα και γι’ αυτό δεν χρειάζεται να μάθουν τίποτα. Και πράγματι δεν μαθαίνουν. Απλώς αντιγράφουν τα λόγια άλλων, λειτουργώντας σαν papier carbone.

Μάθηση σημαίνει αποκτώ τη γνώση κάποιου πράγματος και αυτό προϋποθέτει έρευνα. Έχετε δει εσείς κανέναν να ερευνά; Μην πάει ο νους σας στα ερευνητικά κέντρα ή στα εργαστήρια διαφόρων πανεπιστημίων ή εταιρειών, διότι η έρευνα εκεί γίνεται κατόπιν παραγγελίας με στόχο να βρεθεί ένα προϊόν (π.χ. ένα νέο φάρμακο, ένας μηχανισμός ή μια συσκευή) που θα αποφέρει κέρδη, κάνοντας ακόμη πιο πλούσιους τους ιδιοκτήτες και τους μετόχους. Έρευνα με σκοπό την ανακάλυψη της αλήθειας σημαίνει είσοδος στο αδιάγνωστο και αυτό είναι κάτι που τρομάζει. Όμως μόνο τότε έχεις πραγματικά να πεις κάτι καινούριο στον εαυτό σου ή στους άλλους.

Αλλά όταν εκλαμβάνεις τον κόσμο αυτόν ως πραγματικό, κι ότι αυτός αποτελεί τη μόνη και υπέρτατη αλήθεια, φτιάχνοντας ψευδείς θεωρίες που τάχα τον εξηγούν, δείχνει άνθρωπο αθεράπευτα μικρονοητικό, όπως παρατηρεί ο Νικόλαος Κουζάνος (15ος αι.) λέγοντας: «fides est initio intellectus». Αυτοί βάζουν την πίστη πριν από τη γνώση.

Πόσο διαφορετική είναι η μεθοδολογία του σύγχρονου κόσμου από το «Μελέτα το παν» του Περίανδρου του Κορίνθιου.

Σήμερα δεν υπάρχουν πια πρωτότυποι άνθρωποι ή πρωτότυπες ιδέες. Το μόνο που κάνουμε είναι να αντιγράφουμε, να μιμούμαστε και να αναπαράγουμε ένα πεθαμένο παρελθόν σε μια καθημερινότητα που είναι ήδη νεκρή.

Αναμασούμε τσιτάτα και θεωρίες νεκρών ανθρώπων, γράφουμε βιβλία που δεν είναι παρά νεκρολογίες μικρών και ασήμαντων προσώπων, παπαγαλίζουμε λόγια και πιθηκίζουμε συμπεριφορές εκείνων που νομίζουμε ότι πρωταγωνιστούν στη ζωή για να δείξουμε ότι είμαστε κι εμείς κάτι, ενώ δεν είναι τυχαίο που τα βιβλία, οι ταινίες και οι τηλεοπτικές σειρές  που κυριαρχούν σήμερα έχουν ως πρωταγωνιστές ζόμπι και τίτλους όπως “Walking Dead”.

Είμαστε νεκροί, συμπεριφερόμαστε σαν νεκροί, σαν φάσματα νεκρών, σαν νεκροζώντανοι που όχι μόνο αγνοούν τι πραγματικά συμβαίνει γύρω τους, αλλά δεν γνωρίζουν καν την ημερομηνία του θανάτου τους. Γιατί άλλοι έχουν πεθάνει στα είκοσι, άλλοι στα είκοσι πέντε, άλλοι στα τριάντα.

Ωστόσο, συνεχίζουν να πλανιούνται πάνω στη γη σαν φαντάσματα, σκιές ονείρου, όχι αληθινοί άνθρωποι, αλλά μεθυσμένοι από την προσμονή του τίποτα, σε μια μακαριότητα και πλησμονή εμποτισμένες στην ιδέα των εικονικών απολαύσεων αυτού του κόσμου, που σε τελευταία ανάλυση δεν είναι παρά θάνατος.
ν

Αλέξανδρος Ντμιτρίεβιτς Λιτοβένκο (1835-1890): “Ο Χάροντας μεταφέρει τις ψυχές διασχίζοντας τα νερά της Στυγός”. Αυτή που πεθαίνει είναι η “υγρή” ή θνητή ψυχή του ανθρώπου. Image: Supplied
ν

Μην γελιέστε, φίλοι. Αυτός εδώ ο κόσμος είναι το βασίλειο του Πλούτωνα, ο Άδης. Όσο για τον άλλον “Άδη”, εκεί όπου πάμε όταν πεθαίνει το σώμα, είναι ο απόλυτος ύπνος, το σκοτάδι της ανυπαρξίας, το απόλυτο και απύθμενο κενό.

Γι’ αυτό ας είμαστε απλοί στη συμπεριφορά και τη σκέψη.

Τόσο στη ζωή όσο και στο θάνατο, δεν παίρνουμε αυτό που επιθυμούμε ή μας αξίζει, αλλά αυτό για το οποίο μαχόμαστε.
ν

Τα δώρα της ψυχής

Ο μύθος της δημιουργίας του ανθρώπινου είδους είναι εξαιρετικά γλαφυρός και διδακτικός. Με τη συγκατάθεση του Δία, ο Προμηθέας ανέλαβε να πλάσει ένα νέο ανθρώπινο είδος στη θέση του προηγούμενου που είχε εξολοθρεύσει ο πατέρας θεών και ανθρώπων επειδή ήταν κτηνώδες.

Μαζεύοντας την τέφρα των Τιτάνων που είχε κεραυνοβολήσει ο Δίας και ρίχνοντας σ’ αυτή άφθονο νερό, έφτιαξε λάσπη κι απ’ αυτή έπλασε τον άνθρωπο. Κατόπιν ανέθεσε στον αδελφό του τον Επιμηθέα, να προικίσει το νέο είδος με χάρες και δυνάμεις παρόμοιες με αυτές που επρόκειτο να προικίσει και τα υπόλοιπα όντα της γης που είχαν πλάσει οι αθάνατοι, όπως είχε αποφασιστεί.

Ο Επιμηθέας όμως φάνηκε περισσότερο φιλόζωος παρά φιλάνθρωπος. Μοίρασε όλες τις ιδιότητες στα ζώα, κάνοντας άλλο ζώο όμορφο, άλλο δυνατό, άλλο μικρό, άλλο γρήγορο, άλλο μεγάλο και άλλο έξυπνο, στολίζοντας και χαρίζοντας μ’ απλοχεριά, αφήνοντας τελευταίο τον άνθρωπο που έμεινε γυμνός και ανυπεράσπιστος χωρίς κανένα όπλο.

Βλέποντας τους ανθρώπους να βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση από αυτή των ζώων, ο Προμηθέας τους λυπήθηκε και, για να διορθώσει το κακό, αποφάσισε να τους δώσει το πυρ των θεών, την ουσία των άστρων, δηλαδή τη νοήμονα ψυχή ή Νου.
ν

Ο Προμηθέας δημιουργεί τον Άνθρωπο. Οι δημιουργοί θεοί έπλασαν τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή τους, για να βλέπουν την αντανάκλασή τους. Χαρακτικό του Χέντρικ Χόλτζιους (μεταξύ 1574 και 1655). Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης, Ουάσιγκτον. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Το προμηθεϊκό “πυρ” επομένως συμβολίζει το αθάνατο πνευματικό στοιχείο μέσα στον άνθρωπο, ενώ το νερό συμβολίζει το θνητό στοιχείο.

Επειδή δεν είναι μια συνηθισμένη ιδιότητα αλλά δώρο θεϊκό, ο άνθρωπος οφείλει να διατηρεί άσβεστο το πυρ μέσα του, ειδάλλως η θεία φλόγα –που δίνει ζωή στο σώμα, ορμή στην ψυχή και έμπνευση στο νου– θα σβήσει.

Αυτός είναι ο ορίζοντας της κοσμικότητας του ατόμου.

Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος έχει μέσα του κάτι από την ουσία των άστρων, κάτι από την ουσία του σύμπαντος: το αείζωον πυρ. Σε αυτό το πυρ αναφέρεται και το ακόλουθο ηρακλειτικό απόσπασμα που λέει:

«Κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησε, αλλ’ ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωον, απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα».

«Αυτόν τον κόσμο, με όλα όσα περιέχει μέσα του, ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έκανε, αλλά ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο» (Diels-Kranz, απ. 30).

Αυτό το αείζωον πυρ, το πυρ του Προμηθέα, ο Νους είναι η αθάνατη ουσία που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο.
ν

Η τιμωρία του Προμηθέα και η κακία
στην ανθρώπινη ψυχή

Πιο κάτω, ο μύθος της δημιουργίας του ανθρώπινου γένους από τον Προμηθέα, λέει ότι ο Δίας θύμωσε μαζί του, γιατί έκανε τον άνθρωπο, δίνοντάς του το Νου, να μοιάζει στους θεούς. Έτσι, τιμώρησε τον Προμηθέα πολύ σκληρά. Τον αλυσόδεσε στην κορυφή του Καυκάσου κι ένας αετός πήγαινε καθημερινά και του έτρωσε το συκώτι. Το συκώτι όμως του Προμηθέα ξαναγινόταν τη νύχτα κι έτσι την άλλη μέρα που ερχόταν πάλι ο αετός, το ξανάτρωγε. Τριάντα χρόνια μετά, ο Ηρακλής λύτρωσε τον Προμηθέα από το φρικτό μαρτύριό του.

Ο Προμηθέας ως δημιουργός αντιπροσωπεύει το ανθρώπινο γένος. Ο άνθρωπος αλυσοδένεται με βαριά δεσμά στον κόσμο της ύλης (Καύκασος), όπου ο αετός του Δία έρχεται και του τρώει το συκώτι – έδρα της θνητής ψυχής. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να πεθάνει. Ο θάνατος όμως ακολουθείται από μια νέα ενσάρκωση (το συκώτι που ξαναγίνεται τη νύχτα), μέχρι να φτάσει κι αυτή στο τέλος της. Από το μαρτύριο των συνεχών επαναγεννήσεων ο άνθρωπος ελευθερώνεται μόνο αν αλλάζοντας τη θνητή φύση του γίνει ημίθεος ή ήρωας (Ηρακλής).

Γιατί όμως οργίστηκε ο Δίας; Διότι ο άνθρωπος φτιάχτηκε από λάσπη, που σημαίνει ότι δεν είναι καθαρό ον, αλλά μέσα στην ψυχή του κουβαλάει ένα σωρό αρνητικές ιδιότητες: τον φθόνο, την κακία, τη δειλία, την απληστία, την ακολασία, την αλαζονεία και την πανουργία. Δίνοντάς του ο Προμηθέας το Νου, ενισχύει αυτές τις κακίες και τις κάνει να υπερισχύσουν στον κόσμο. Αψευδείς μάρτυρες η παγκόσμια ιστορία και η καθημερινή εμπειρία.

Άραγε ποιος άνθρωπος δεν έχει νιώσει, έστω για λίγο, αυτά τα αρνητικά συναισθήματα; Η ανθρώπινη ψυχή είναι έμπλεη κακίας και ανισορροπίας. Όταν ρωτήθηκε ο Βίας ο Πριηνεύς, ένας από τους Επτά Σοφούς, να πει τη γνώμη του για τους ανθρώπους, απάντησε: «Οι πλείστοι κακοί». Σαν σοφός κάτι θα ήξερε.

Μέχρι να μεταλλάξει τις κακίες που υπάρχουν στην (θνητή) ψυχή του, ο άνθρωπος, σε αρετές, είναι καταδικασμένος να βασανίζεται όπως ο Τάνταλος − ένα από τα χαρακτηριστικότερα πρόσωπα θείας και αιώνιας καταδίκης στην ελληνική Μυθολογία, διά του οποίου στηλιτεύεται η ανίερη χρήση του Νου από τον άνθρωπο, που τον χρησιμοποιεί για να κάνει το κακό.

Γιατί η σοφία (η φρόνηση και η λογική) δεν είναι σύμφυτη με τον ανθρώπινο χαρακτήρα, αλλά με τον θείο, λέει ο Ηράκλειτος (απ. 78).

Και συνεχίζει:

Ο πιο σοφός από τους ανθρώπους σε σύγκριση με το θεό είναι πίθηκος ως προς τη σοφία, την ομορφιά και όλα τα υπόλοιπα (απ. 83).
ν

Ελληνικός ερυθρόμορφος κρατήρας από την Απουλία (330-320 π.Χ.). Αριστερά, ο Ηρακλής κρατά τον τρικέφαλο Κέρβερο, παρακολουθούμενος από την Οργή που κρατά πυρσούς, ενώ δεξιά ο πεινασμένος Τάνταλος απλώνει μάταια το χέρι του για να κόψει καρπούς, γιατί τα κλαδιά που τους φέρουν ανέρχονται αμέσως σε μεγάλο ύψος. Antikensammlung, Μόναχο. Image: Supplied
ν

Υπάρχει επομένως μια άλλη ψυχή μέσα στον άνθρωπο, που είναι θνητή, και είναι όμοια με το υγρό στοιχείο. Αυτή η υδάτινη ψυχή κυριαρχεί. Είναι ταυτόχρονα χρήσιμη, γιατί ζωντανεύει το σώμα, αλλά ταυτόχρονα και θάνατος:

«Ψυχήσιν θάνατος ύδωρ γενέσθαι, ύδατι δε θάνατος γην γενέσθαι, εκ γης δε ύδωρ γίνεται, εξ ύδατος δε ψυχή».

«Για τις ψυχές θάνατος είναι το να γίνουν νερό, για το νερό θάνατος το να γίνει γη, από τη γη γίνεται νερό κι από το νερό ψυχή» (απ. 36)

Επανερχόμενος πολλές φορές στο θέμα αυτό, ο Ηράκλειτος τονίζει ότι πυρ και νερό (Νους και ανθρώπινο στοιχείο) πρέπει να κρατιούνται χωριστά το ένα από το άλλο.

Ποιο είναι το νερό; Δεν είναι βέβαια τίποτε άλλο από τον κόσμο των επιθυμιών και των ελαττωμάτων που κουβαλάμε μέσα μας, ένα κουβάρι από αδυναμίες και πάθη που μας κάνουν τρωτούς και μας υποβιβάζουν.

Ο κόσμος αυτός, όπως το υγρό στοιχείο που δεν έχει σχήμα αλλά παίρνει κάθε φορά το σχήμα του δοχείου στο οποίο μπαίνει, είναι ρευστός και μορφοποιείται κάθε φορά από τις σκέψεις μας. Έτσι, άλλοτε είναι γαλήνιος και ήρεμος και άλλοτε άγριος και θυελλώδης, με μπόρες και καταιγίδες, βαριά σύννεφα και αστραπόβροντα, καταιγίδες και κύματα θεόρατα, παιδιά του μανιασμένου ανέμου, που παρασύρουν τα πάντα στο πέρασμά τους.

Ότι ο Ηράκλειτος θεωρεί την αθάνατη ψυχή σπινθήρα της αστρικής ουσίας σε αντίθεση με την υγρή ψυχή που πεθαίνει, το επιβεβαιώνει ο Αριστοτέλης στο Περί ψυχής (405a 24), παραθέτοντας δύο ηρακλειτικά αποσπάσματα:

«Ψυχήσιν θάνατος ύδωρ γενέσθαι» και «Αύη ψυχή σοφωτάτη και αρίστη».

«Για τις ψυχές θάνατος είναι το να γίνουν νερό» (απ. 36) και «Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη» (απ. 138).

Τα αποσπάσματα αυτά συμπληρώνουν ένα άλλο απόσπασμα, που λέει τα εξής:

«Ανήρ οκόταν μεθυσθή, άγεται υπό παιδός ανήβου σφαλλόμενος, ουκ επαΐων όκη βαίνει, υγρήν την ψυχήν έχων».

«Όταν ένας άνθρωπος μεθύσει, οδηγός του γίνεται ένα αμούστακο παιδί∙ παραπατάει και δεν ξέρει πού πηγαίνει, γιατί έχει υγρή ψυχή» (απ. 117).

Ας επιχειρήσουμε τώρα να κάνουμε τη σύνθεση όλων αυτών που αναφέραμε.
ν

Τον τιμωρημένο από τους θεούς Προμηθέα, που αντιπροσωπεύει το ανθρώπινο είδος, επισκεπτόταν καθημερινά ο αετός του Δία και του έτρωγε το συκώτι, έδρα της θνητής ψυχής. Christian Griepenkerl (1839-1916). Image: Supplied

ν

Το μυστικό της ψυχής

Επιστρέφοντας στο μύθο του Προμηθέα, βλέπουμε ότι ο άνθρωπος όταν γεννιέται δεν έχει νοήμονα ψυχή, αλλά αυτή (το προμηθεϊκό πυρ ή Νους) του δίνεται ως δώρο.

Στην πραγματικότητα, όταν γεννηθεί ο άνθρωπος, η ψυχή τον προσεγγίζει, ίσως μέσα από κάποιο όνειρο, και του κάνει τρία δώρα. Το πρώτο δώρο είναι η ζωή, ή μάλλον ο χρόνος της παρουσίας του στη γη – ένα δώρο που έχει συνήθως τη μορφή ρολογιού ή κλεψύδρας που μετρά το χρόνο.

Το δεύτερο δώρο είναι μια ικανότητα, ένα ταλέντο, ή μια πέραν του συνηθισμένου δεξιότητα που θα μπορέσει να αναπτύξει και να παρουσιάσει σε έναν τομέα, συχνά από τα πρώτα στάδια της ενασχόλησής του με αυτόν. Αυτή η ικανότητα θα τον κάνει να ξεχωρίσει και να διαπρέψει. Αν το δώρο έχει τη μορφή μια πένας, δείχνει συγγραφική ικανότητα, αν έχει τη μορφή πινέλου, δεξιότητα στη ζωγραφική κ.ο.κ.

Σπανίως ο άνθρωπος θυμάται τα δώρα που του κάνει η ψυχή προσεγγίζοντάς τον. Αλλά ακόμη κι αν σε σπάνιες περιπτώσεις τα θυμηθεί, δεν θα μπορέσει να θυμηθεί το τρίτο δώρο, το οποίο συνήθως δεν αποκαλύπτεται, αλλά παραμένει βαθιά μέσα στον συνειδησιακό πυρήνα μας σαν κρυμμένος θησαυρός που περιμένει να ανακαλυφθεί. Το δώρο αυτό –ας το πούμε εμείς εδώ– δεν είναι τίποτε άλλο από την ίδια την αθανασία!

Πώς τώρα μεταχειρίζεται ο άνθρωπος αυτά τα δώρα; Η αλήθεια του ανθρώπινου πλάσματος έγκειται στην εξέλιξή του. Οι περισσότεροι, ενθουσιασμένοι που βλέπουν το φως του ήλιου, ύστερα από τα σκοτάδια και την ανυπαρξία του Άδη, πέφτουν με όλο τους το μπούγιο στις απολαύσεις της ζωής, δίνοντάς της ρυθμό ξέφρενο, σαν να βιάζονται να επιστρέψουν στον Άδη. Και πράγματι σύντομα επιστρέφουν.

Οι πιο νοήμονες, κάνοντας συντήρηση δυνάμεων, προσπαθούν να την παρατείνουν όσο μπορούν και να φτάσουν σε βαθιά γεράματα. Αλλά τι να κάνουν τότε με σώμα παραμορφωμένο από τα γηρατειά, αδύναμοι σαν καραβοτσακισμένοι, με ή χωρίς άνοια, με μοναδικό σύντροφο το ντουλάπι με τα φάρμακα, ξοδεύοντας τώρα όσα συνέλεξαν στα χρόνια που ήταν δραστήριοι, σε γιατρούς και σε νοσοκομεία, με την πικρή γεύση του επερχόμενου θανάτου στο στόμα τους; Και σαν σε όνειρο, στα άδεια από ζωή μάτια τους προβάλλονται οι στίχοι του Αισχύλου (Μυρμιδόνες, 64):

Στου καραβιού την πλώρη ο καρφωμένος
χρυσός αλογοκόκορας
άρχισε να ξεβάφει κι οι μπογιές,
τόσος περίσσιος κόπος, λιώνουν.

Πού πήγαν τα δροσερά νιάτα, η ανεμελιά, το θράσος, το νταηλίκι, ο κομπασμός, η καυχησιολογία τώρα που γέρασε; Αλλά όταν ήταν νέος:

Συχνά μεθοκόπαγε με μπύρα,
ξεθυμασμένη απ’ τον καιρό, και μέσα
στον ανδρωνίτη αισχρά κοκορευόταν…

γράφει πάλι ο Αισχύλος (Λυκούργος, L-J 161).
ν

Μελανόμορφη κύλικα από τη Λακωνία (570-560 π.Χ.) στην οποία εικονίζονται ο Άτλαντας με τον κόσμο στου ώμους του και ο Προμηθέας που βασανίζεται από τον αετό του Δία που καθημερινά του τρώει το συκώτι, ως τιμωρία επειδή έδωσε στους ανθρώπους το θεϊκό πυρ. (Γρηγοριανό Ετρουσκικό Μουσείο, Βατικανό). Image: Supplied
ν

Το μυστικό που υπαινίσσονται έμμεσα οι μύθοι, όπως του Προμηθέα, και οι δηλώσεις των κορυφαίων φιλοσόφων και στοχαστών αφορά ακριβώς τη σχέση ανθρώπου-ψυχής.

Η αθάνατη και νοήμων ψυχή, νοούμενη ως αστρική ουσία, δεν είναι κτήμα του ανθρώπου, αλλά του δίνεται ως δώρο για να τον βοηθήσει να εξελιχθεί πνευματικά και να ανέλθει. Με άλλα λόγια, να χρησιμεύσει ως πρότυπο για να δημιουργήσει με βάση αυτήν και να αναπτύξει ο άνθρωπος τον δικό του ψυχικό ή νοητικό φορέα, που θα τον απελευθερώσει από την πλάνη των γήινων δεσμών.

Αναπτύσσοντας ο άνθρωπος το δικό του ψυχικό όχημα, τη δική του ψυχή, μόνο τότε μπορεί να επιβιώσει και να εξέλθει νικητής από τα φαινόμενα της φθοράς και του θανάτου.

Στην περίπτωση όμως που ο άνθρωπος έχει άλλα ενδιαφέροντα και όχι μόνο δεν φροντίζει για την ανάπτυξη της ατομικής του ψυχής, αλλά αντίθετα προσπαθεί ακούσια ή εκούσια να εκμεταλλευτεί τη νοήμονα ψυχή που του δόθηκε ως δώρο για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες και τα πάθη του, τότε η αθάνατη ψυχή, δείχνοντας αποτροπιασμό, τον εγκαταλείπει και φεύγει.

Ο άνθρωπος επομένως δεν έχει αθάνατη ψυχή, όπως διατείνονται οι διάφορες θρησκείες, ούτε η αθάνατη ψυχή είναι κτήμα του, αλλά βοηθός και σύντροφός του για ορισμένο χρονικό διάστημα. Αυτή η αθάνατη ψυχή είναι ίδια με την νοήμονα ψυχή ή το ουράνιο πυρ του Προμηθέα. Με τις ανώτερες πνευματικά ιδιότητές της παραχωρείται στον άνθρωπο ως πρότυπο για να τον βοηθήσει να αναπτύξει την δική του ατομική ψυχή και να εξελιχθεί. Είναι επομένως ένα συνοικέσιο, με αρχή, μέση και τέλος.
ν

Ανακεφαλαιώνοντας

Στον άνθρωπο υπάρχουν δύο είδη ψυχής: η θνητή και η αθάνατη. Η θνητή ψυχή, όπως δείχνει και ο μύθος του Προμηθέας, έχει έδρα το συκώτι. Ο αετός του Δία έρχεται και τρώει καθημερινά το συκώτι του γιου του Τιτάνα Ιαπετού, το οποίο κάθε βράδυ ξεναγεννιέται.

Η αθάνατη όμως ψυχή βρίσκεται εκτός σώματος και συνδέεται με αυτό σε δύο σημεία: έναν στον εγκέφαλο κι ένα στην καρδιά. Το πρώτο, όπως έδειξε ο Ηρόφιλος, ο αρχηγός της ονομαστής Ηροφίλειας Ιατρικής Σχολής στην Αλεξάνδρεια (4ος-3ος αι. π.Χ.),  βρίσκεται στα κοιλώματα του εγκεφάλου και συγκεκριμένα στην τέταρτη κοιλία∙ το δεύτερο, σύμφωνα με έναν άλλον γιατρό της ίδιας περιόδου, τον Ερασίστρατο, αρχηγό της ομώνυμης ιατρικής σχολής στη Σμύρνη, το δεύτερο αγκυροβόλιο της αθάνατης ψυχής βρίσκεται στην καρδιά και συγκεκριμένα στον αριστερό κόλπο.

(Θυμίζουμε ότι ο αριστερός κόλπος της καρδιάς δέχεται το πλούσιο σε οξυγόνο αίμα από τους πνεύμονες και μέσω της μιτροειδούς βαλβίδας το στέλνει στην αριστερή κοιλία απ’ όπου ξεκινά η μεγαλύτερη αρτηρία του ανθρώπινου οργανισμού, η αορτή, που διαμοιράζει το αίμα σε ολόκληρο το σώμα).
ν

Η φτερωτή ψυχή του ανθρώπου. Σχέδιο σε ελληνική λευκή λήκυθο του 6ου αιώνα π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης. Image: Supplied
ν

Αυτή λοιπόν η ψυχή, η οποία δεν βρίσκεται εντός του ανθρωπίνου σώματος, αλλά συνδέεται μαζί του με δύο νήματα, είναι κατά τον Ηράκλειτο αθάνατη, γιατί αποτελείται από το πυρ των άστρων, γράφει ο Μακρόβιος (S. Scip. 14, 19): «Ο φυσικός φιλόσοφος Ηράκλειτος θεωρεί την ψυχή σπινθήρα της αστρικής ουσίας» (<animam> Heraclitus physicus scintillam stellaris essentiae).

Πρόκειται για την προμηθεϊκή ψυχή, ή θείο πυρ (νοημοσύνη και συνείδηση), που δόθηκε ως δώρο στους ανθρώπους, προικίζοντάς τους με λογική και νου. (Ο Προμηθέας είναι ο ελληνικός Λόγος, που ενσαρκωνόμενος στους ανθρώπους τους έκανε λανθάνοντες θεούς αντί για ζώα). Δυστυχώς αυτή η νοήμων και αθάνατη ψυχή δεν είναι κτήμα του ανθρώπου, αλλά του δίνεται ως δάνειο για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Στη συνέχεια αποχωρεί.

Η προσωρινότητα αντισταθμίζει την αξία του δώρου. Στην κατάσταση που βρίσκεται, ο άνθρωπος δεν είναι άξιος του δώρου της αθανασίας. Άλλωστε, οι περισσότεροι άνθρωποι ούτε καν το αντιλαμβάνονται.

Ο Ηράκλειτος, που εκτός από φιλόσοφος ήταν και βιολόγος, προσδιορίζει με σαφήνεια το χρονικό διάστημα επισκίασης του ανθρώπου από την άφθαρτη ψυχή. Η προμηθείκή ψυχή προσεγγίζει σταδιακά τον άνθρωπο, όταν αυτός φτάσει στην ηλικία των δεκατεσσάρων ετών και παραμένει μαζί του για μια γενεά, δηλαδή για τριάντα χρόνια. (Αέτιος, V, 23-D. A 18· επίσης Censorius, De die natali, 17, 2-D. A 19).

Ο Ηράκλειτος θεωρεί αφετηρία την ηλικία των δεκατεσσάρων περίπου ετών, επειδή το παιδί περνά στη φάση της εφηβείας κι έτσι αρχίζει να προσεγγίζει την ανθρώπινη τελειότητα. Είναι επίσης η ηλικία κατά την οποία το σπερματικό του υγρό έχει σχηματιστεί. Το υγρό στοιχείο (η υγρή ψυχή) συνδέεται πάντοτε με τη γέννηση και, από την εφηβεία και μετά, το ανθρώπινο πλάσμα μπορεί να πάρει άμεσα και ενεργά μέρος στην κίνηση του γίγνεσθαι, επειδή είναι ικανό να κάνει παιδιά.

Εκείνος που γεννιέται μπορεί πάλι να γεννήσει στο διάστημα των τριάντα ετών, τα οποία αποτελούν έτσι τα ακραία όρια μιας γενιάς. Δύο φορές μια δεκαπενταετία σχηματίζει μια γενιά, επειδή ακριβώς στη διάρκεια αυτής της περιόδου των τριάντα ετών το ανθρώπινο πλάσμα έχει το χρόνο ν’ αποκτήσει εγγόνια.

Στην ηλικία των σαράντα τεσσάρων ετών, η άφθαρτη ψυχή εγκαταλείπει τον άνθρωπο και εξερχόμενη μεταβαίνει προς το ομογενές, όπως μας πληροφορεί πάλι ο Αέτιος (IV, 7, 2): «<Ηράκλειτος άφθαρτον είναι την ψυχήν>∙ εξιούσαν γαρ εις την του παντός ψυχήν αναχωρείν προς το ομογενές».

Στο διάστημα αυτό των τριάντα ετών ο άνθρωπος παίρνει από την ψυχή ότι είναι να πάρει, και η ψυχή παίρνει από τον άνθρωπο τις εμπειρίες που είναι να πάρει. Μετά την ηλικία των σαράντα τεσσάρων ετών που αρχίζει η απομάκρυνση της ψυχής, ο άνθρωπος αρχίζει να φθείρεται και να γερνά, αλλά η ανθρώπινη μηχανή εξακολουθεί να δουλεύει εξαιτίας του νόμου της αδράνειας.

Το θέμα είναι αν ο άνθρωπος μπόρεσε πράγματι να πάρει κάτι από την ψυχή, όσο εκείνη βρισκόταν κοντά του και πριν αναχωρήσει προς το ομογενές, δηλαδή την παγκόσμια ψυχή, ώστε να το χρησιμοποιήσει για την ανάπτυξη του δικού του προσωπικού ψυχικού οχήματα. Το οδυνηρό και δύσκολο αυτό έργο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον αγώνα που κάνουμε ενάντια στα πάθη, γιατί ένα πάθος, ακόμη κι όταν έχει κατανικηθεί έχει οδυνηρούς αντίκτυπους στην ψυχή μας.

Ο ίδιος ο Ηράκλειτος από εμπειρία του –εμπειρία διαχρονική– είναι μάλλον απαισιόδοξος για τους ανθρώπους, επειδή:

«γενόμενοι ζώειν εθέλουσι μόρους τ’ έχειν, μάλλον δε αναπαύεσθαι∙ και παίδας καταλείπουσι μόρους γενέσθαι ».

«Οι άνθρωποι από τη στιγμή που θα γεννηθούν θέλουν απλώς να ζήσουν, ή μάλλον να αναπαυθούν∙ και αφήνουν πίσω τους παιδιά που κι αυτών η μοίρα είναι ο θάνατος» (απ. 20).

Θα κλείσουμε αυτή τη σύντομη αναφορά στην προμηθεϊκή ψυχή με μια παρατήρηση του Πλάτωνα (Τίμαιος, 42 b-c): «Αν οι άνθρωποι υποτάξουν τα πάθη τους αυτά, θα ζήσουν με δικαιοσύνη∙ διαφορετικά θα βουτηχτούν στην αδικία. Κι όποιος περάσει σωστά τον χρόνο που έχει οριστεί γι’ αυτόν, θα επιστρέψει μετά τον θάνατό του στο άστρο απ’ όπου ξεκίνησε για να ζήσει εκεί ευτυχισμένα».
ν

© 2018 Youmagazine.gr

 

---