Αθανασία και Μετενσάρκωση στην Αρχαία Ελλάδα #2

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  2|5

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
και τον Μιχάλη Ροδόπουλο

 

Β΄ μέρος: Η επιστροφή της ψυχής από το θάνατο

Από μια μαρτυρία του Πορφύριου συνάγεται ότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που διατύπωσε το δόγμα της μετενσάρκωσης, σε συνδυασμό με την αθανασία της ψυχής.

Η αρπαγή της Περσεφόνης. Το εκπληκτικό για το δυναμικό σχέδιο και τον χρωματικό του πλούτο ψηφιδωτό της Αμφίπολης αποκατεστημένο. Η Περσεφόνη συμβόλιζε την ψυχή που μένει για ένα διάστημα στον Κάτω Κόσμο (Άδης) κι έπειτα επιστρέφει στον Απάνω Κόσμο σε μια νέα ενσάρκωση. Image: Supplied

ν

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕ όμως για τους πυθαγόρειους η λέξη “ψυχή”; O Πλάτωνας, που είναι συνεχιστής της διδασκαλίας τους, στον διάλογο Φαίδων δείχνει πόσο ελαστική είναι η έννοια της λέξης: άλλοτε σημαίνει “ζωική αρχή”, άλλοτε “πνεύμα” και άλλοτε πάλι το “Εγώ”.

Πρέπει να υποθέσουμε ότι μιλώντας ο Πυθαγόρας για την επαναγέννηση της ψυχής αναφέρεται κατά κύριο λόγο στο Εγώ, δηλαδή στο πρόσωπο και στην ατομική ταυτότητα, ενώ παράλληλα εκμεταλλεύεται και την έννοια “ζωική αρχή”.

Πώς όμως εξηγούσε ο Πυθαγόρας τη μετενσάρκωση; Πίστευε ότι μπορούσε να δοθεί κάποιο τέλος στον αέναο κύκλο των διαδοχικών ενσαρκώσεων της ψυχής; Και, αν ναι, μέσω ποιων τεχνικών;

Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μπορούν να δοθούν μόνο έμμεσα, από στοχαστές και θρησκευτικά κινήματα που συμπίπτουν χρονικά ή εμφανίζουν μεγάλο βαθμό συγγένειας με την πυθαγόρεια διδασκαλία.

Από όλους τους φιλοσόφους ο Πλάτωνας επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη διδασκαλία του Πυθαγόρα και ένα μεγάλο τμήμα των γραπτών του στην ουσία ερμηνεύει πυθαγόρεια αξιώματα. Λέγεται ότι ήταν ένας από τους λίγους που είχε τα απόρρητα βιβλία των πυθαγορείων στην κατοχή του και ότι τα είχε αγοράσει δαπανώντας μια ολόκληρη περιουσία. Μεταξύ των άλλων διδασκαλιών του σοφού από τη Σάμο, ο Πλάτωνας αποδέχθηκε και το δόγμα της μετενσάρκωσης. Ωστόσο, η ιδιοφυία του δεν περιορίστηκε στο μυστήριο της επαναγέννησης (αρχ. παλιγγενεσία), αλλά έδωσε και μερικές λογικές εξηγήσεις.

Αποδεχόμενος, όπως και οι Ορφικοί, την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής, ο Πλάτωνας κατέστησε σαφές ότι η ψυχή βρίσκεται φυλακισμένη μέσα στο σώμα, όπως ένα στρείδι στο όστρακό του. Είδε το υλικό σύμπαν σαν μια σφαίρα απονομής δικαιοσύνης και τιμωρίας και δίδαξε ότι η περιοδική επανεμφάνιση των ανθρώπων στον υλικό κόσμο ήταν απαραίτητη για την τελική ολοκλήρωση και πραγμάτωση της θεϊκής κατάστασης.
ν

Η αρπαγή της Κόρης

Στο περίφημο ψηφιδωτό του τάφου της Αμφίπολης στον λόφο Καστά, που ανακαλύφθηκε το 2014 στην ανατολική Μακεδονία, στις όχθες του ποταμού Στρυμόνα, απεικονίζεται η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα.

Το μυθολογικό αυτό θέμα σχετιζόταν με τα Ορφικά και τα Διονυσιακά Μυστήρια. Στο ψηφιδωτό εικονίζεται μια γυναικεία νεανική μορφή, με κόκκινους ανεμίζοντες βοστρύχους, η οποία φοράει λευκό χιτώνα που συγκρατείται με κόκκινη λεπτή ταινία στο ύψους του στήθους. Στον καρπό του αριστερού της χεριού φέρει κόσμημα. Είναι η Περσεφόνη, η κόρη της Δήμητρας. Ο Πλούτωνας (Άδης), φορώντας στεφάνι και κόκκινο ιμάτιο, την έχει αρπάξει γιατί θεωρεί ότι του ανήκει. Το άρμα οδηγεί ο θεός Ερμής ως ψυχοπομπός, όπως είθισται σε ανάλογες παραστάσεις.
ν

Η κοκκινομάλλα Περσεφόνη αποχαιρετά τον Απάνω Κόσμο, στο πρόσωπό της όμως δεν διακρίνεται τρόμος ή αγωνία. Είναι σαν να λέει στους ζωντανούς: «Θα επιστρέψω». Image: Supplied
ν

Παρόμοια παράσταση με την αρπαγή της Περσεφόνης έχει βρεθεί και στον λεγόμενο Τάφο της Περσεφόνης, στο βασιλικό νεκροταφείο των Αιγών.

Γιατί όμως είχε τέτοια διάδοση το θέμα αυτό της ελληνικής μυθολογίας; Ο λόγος είναι απλός. Η Περσεφόνη συμβολίζει την (αθάνατη) ψυχή του ανθρώπου, η οποία, όπως και στον μύθο της Κόρης, μένει για ένα διάστημα στον Απάνω Κόσμο έως ότου την αρπάξει ο Πλούτωνας και τη μεταφέρει στο βασίλειό του, στον Άδη. Εκεί παραμένει για ένα διάστημα ύστερα από το οποίο επιστρέφει στον Απάνω Κόσμο σε μια νέα ενσάρκωση. Αυτό συνεχίζεται έως ότου η ψυχή, μέσω της αυτογνωσίας, αντιληφθεί ποια είναι η πραγματική της φύση, ότι δηλαδή έχει θεϊκή καταγωγή και δεν αποτελεί παρά προσωρινό μόνο μέρος του εφήμερου υλικού κόσμου.

Ότι η ψυχή είναι αθάνατη φανερώνεται έμμεσα από την παρουσία του Άδη-Πλούτωνα. Άδης, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, σημαίνει αιώνιος, καθώς προέρχεται από το αΐδιος, σημαίνει όμως και αόρατος ή σκοτεινός (αϊδνός). Στον Κρατύλο ο Πλάτωνας συνδέει το όνομα με το «πάντα τα καλά ειδέναι» (404b), εννοώντας την αρετή και την αυτογνωσία (γνώθι σαυτόν).

Αυτό πετυχαίνεται μέσω της μνήμης. Ο άνθρωπος πρέπει να θυμηθεί την αρχαία καταγωγή του – ποιος είναι πραγματικά. Αυτή την ενθύμηση συμβολίζει στο ψηφιδωτό ο Ερμής, ο οποίος, εκτός από θεός των κλεπτών και των εμπόρων, ήταν και θεός της μνήμης (μνημοσύνης).
ν

Τοιχογραφία με την Αρπαγή της Κόρης από τον Τάφο της Περσεφόνης στις Αιγές. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
ν

Μην φανταστείτε πως ο Πλάτωνας (428-347 π.Χ.) ήταν κάποιος στείρος ηθικολόγος. Αντίθετα, ήταν ένας γόνιμος νους, που διάνθιζε τα έργα του με αρκετές πινελιές χιούμορ. Στον διάλογο Φαίδων (ή Περί ψυχής), ένα έργο που πρέπει να διαβάσουν οπωσδήποτε όσοι ασχολούνται με τα μυστήρια του ανθρωπίνου πνεύματος, αποδεικνύει με τρόπο υπερφυή (70c-72e) τόσο την αθανασία της ψυχής όσο και τη μετενσάρκωση. «Αυτό βέβαια», σημειώνει ο Taylor (Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του), «είναι μόνο ένα πρώτο βήμα για να δειχτεί αυτό που αληθινά ζητείται, ότι δηλαδή η νόηση συνεχίζεται πέρα από τον τάφο».

Ο υπερφυής –καθαρά ελληνικός– τρόπος με τον οποίο αποδεικνύει τις διαδοχικές μετενσαρκώσεις των ψυχών, σχετίζεται με τα ζεύγη των αντιθέτων.

Αφού προηγουμένως κάνει τη χιουμοριστική παρατήρηση «ότι εμείς οι άνθρωποι βρισκόμαστε υπό φρούρηση σε μια φυλακή» (ως εν τινι φρουρά έσμεν οι άνθρωποι – 62b) κάνει την εκπληκτική διαπίστωση ότι σε κάθε άνθρωπο που έρχεται στη ζωή, του δίνεται η δυνατότητα να γίνει αθάνατος, εννοώντας την πραγματική αθανασία και όχι την παράταση της ζωής με τεχνητά μέσα. Όμως ο άνθρωπος συμπεριφέρεται σαν ανόητος. Σπαταλά το δώρο της ζωής στην ικανοποίηση των επιθυμιών και στο κυνήγι εφήμερων απολαύσεων και ηδονών. Προσπερνά την ευκαιρία να γίνει αθάνατος και τελικά πεθαίνει.
ν

Φαίδων: Η επιστροφή της ψυχής από τον θάνατο

Προϋπόθεση βέβαια του συλλογισμού αποτελεί η πίστη ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Πάνω σε αυτή στηρίζεται η αρχαία διδασκαλία (ορφική στην πραγματικότητα) της αναγέννησης: η ψυχή που έρχεται στον κόσμο αυτό, όταν γεννιέται κάποιος, επιστρέφει από έναν άλλο κόσμο, όπου οι άνθρωποι πηγαίνουν πεθαίνοντας.

Αν αυτό αληθεύει, δείχνει το ζητούμενο. Ο κόσμος αποτελείται από αντίθετα (ενάντιες δυνάμεις) – το ψυχρό διαδέχεται το θερμό, το μικρό διαδέχεται το μεγάλο, η μέρα διαδέχεται τη νύχτα, το καλό διαδέχεται το κακό, ο πλούτος τη φτώχεια. Τα αντίθετα αυτά είναι αχώριστα. Δεν μπορεί να υπάρξει το ένα χωρίς το άλλο.

Για παράδειγμα, αν κόψουμε έναν μαγνήτη σε δύο κομμάτια, δεν θα έχουμε ένα κομμάτι με βόρειο πόλο κι ένα με νότιο, αλλά άλλους δύο μαγνήτες με τις ίδιες ιδιότητες όπως ο αρχικός.

Αυτές οι ενάντιες δυνάμεις κυριαρχούν παντού. Όταν κάτι «γίνεται μεγαλύτερο» πρέπει κατ’ ανάγκη να ήταν προηγουμένως «μικρότερο»∙ όταν γίνεται «θερμότερο» πρέπει να ήταν ψυχρότερο∙ όταν γίνεται «καλύτερο» πρέπει να ήταν χειρότερο κ.ο.κ.

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε γενικά –λέει ο Πλάτωνας– πως ό,τι συμβαίνει, συμβαίνει «από το αντίθετό του» και ότι σε κάθε ζεύγος αντιθέτων αντιστοιχούν δύο αντιθετικές διεργασίες «γένεσης».

Το θερμό και το ψυχρό είναι αντίθετα∙ αντίστοιχα υπάρχουν δύο αντίρροπες διεργασίες της «θέρμανσης» και της «ψύξης». Το ίδιο ισχύει και για τη ζωή και το θάνατο. Το να είναι κανείς ζωντανός και το να είναι νεκρός αποτελούν δύο αντίθετα, όπως συμβαίνει με την εγρήγορση και τον ύπνο. Εφόσον λοιπόν όλα προέρχονται «από το αντίθετό τους», όπως οι νεκροί προέρχονται από τους ζωντανούς, έτσι και οι ζωντανοί πρέπει να προέρχονται από τους νεκρούς.

Υπάρχουν επομένως και εδώ δύο αντίθετες διεργασίες, αντίστοιχες των δύο αντίθετων καταστάσεων, της ζωής και του θανάτου.

Τη μια από τις διεργασίες αυτές, όπου ένα ζωντανό ον γίνεται νεκρό, τη βλέπουμε και της δίνουμε ένα όνομα: λέμε ότι κάποιος πεθαίνει. Βάσει όμως των όσων είπαμε πιο πάνω, πρέπει επίσης να υπάρχει μια αντίθετη διεργασία «ερχομού στη ζωή», διεργασία που καταλήγει στη γέννηση ενός ανθρώπου. Μάλιστα, αν η συνολική διεργασία δεν ήταν κυκλική, η ζωή τελικά θα εξαφανιζόταν και το σύμπαν θα έμενε νεκρό.
ν

Γιατί πεθαίνει ο άνθρωπος

Αυτή είναι η πρώτη απόδειξη για την επαναγέννηση στον διάλογο Φαίδων. Θυμίζουμε πως ολόκληρο το έργο διαδραματίζεται στη φυλακή όπου βρίσκεται έγκλειστος ο Σωκράτης, ο οποίος σε λίγες ώρες θα πιει το κώνειο.

Βρισκόμαστε στο έτος 399 π.Χ. και έχει επιστρέψει η Πάραλος, το ιερό πλοίο. Ο νόμος απαγόρευε την εκτέλεση της θανατικής ποινής πριν από την επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου.

Πρόκειται για την τελευταία μέρα της ζωής του Σωκράτη. Αντί όμως για κλάματα και οιμωγές, ο κορυφαίος φιλόσοφος εκμεταλλεύεται αυτή τη δύσκολη μέρα για να αποδείξει την αθανασία ή αφθαρσία της ψυχής.
ν

Ζακ-Λουί Νταβίντ: Ο Θάνατος του Σωκράτη (1787). Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Μετά την πρώτη απόδειξη, που παραθέσαμε πιο πάνω και την οποία ο Αριστοτέλης προσπάθησε να καταρρίψει με το επιχείρημα πως ολόκληρη η αντίληψη της γένεσης αντιθέτου «από» αντίθετο ανατρέπεται λόγω της διφορούμενης σημασίας του «από», ακολουθούν άλλες δύο αποδείξεις: η μια στηρίζεται στην διδασκαλία της ανάμνησης (κάθε γνώση είναι ανάμνηση, επομένως η ψυχή προϋπήρχε για να θυμάται) και η άλλη σε μια πιο περίπλοκη επιχειρηματολογία που καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ζωή αποτελεί φαινόμενο που συνοδεύει υποχρεωτικά την παρουσία της ψυχής, όπως η θερμότητα συνοδεύει την παρουσία της φωτιάς.

Με άλλα λόγια, η ζωή είναι ουσιώδες κατηγόρημα της ψυχής. Ο θάνατος δεν αποτελεί γνώρισμά της, δεν μπορεί να την αγγίξει. Η ψυχή είναι κυριολεκτικά «αθάνατη» και γι’ αυτό δεν μπορεί κανείς να μιλά για «νεκρή ψυχή».

Θα μπορούσε κάποιος να πει πως όλα αυτά αποτελούν μια παραμυθία ψυχής για κάποιον που προσπαθεί να πιαστεί από κάποια ελπίδα, καθώς σε λίγο θα φύγει από τη ζωή.

Ένας τέτοιος ισχυρισμός είναι αβάσιμος. Ένας φιλόσοφος που αναζητά παρηγοριά στα ψέματα, ή καταθέτει τα όπλα μπροστά στο θάνατο, σίγουρα δεν είναι αληθινός «εραστής της σοφίας» αλλά «εραστής του σώματος». Και ο Σωκράτης ετοιμαζόταν για το «μεγάλο βήμα» μια ολόκληρη ζωή. Όλος ο βίος του, αφιερωμένος στη φιλοσοφία, δεν ήταν παρά μια παρατεταμένη «πρόβα» (μελέτη) του θανάτου, δηλαδή η «απαλλαγή» της ψυχής από τις ανάγκες και τις επιθυμίες του σώματος, εκτός από την απαραίτητη γι’ αυτό φροντίδα. Αν η ψυχή έχει κάτι το θεϊκό, τότε δεν πρέπει να την βρωμίζουμε ή να την υποβιβάζουμε.

Ο ίδιος ο Σωκράτης δεν ήταν φιλοχρήματος∙ ποτέ δεν επεδίωξε τον πλούτο ή τις τιμητικές διακρίσεις και τα αξιώματα. Σε όλη του τη ζωή επεδίωκε την πλήρη καρποφορία του «αιώνιου», πέρα από την περιορισμένη έγχρονη ύπαρξή μας, μακριά από τις σωματικές ανάγκες και τα σχετικά με αυτές πάθη, που, επί τη ευκαιρία, αποτελούν τα αίτια του εμπορίου και των πολέμων, δηλαδή των δύο μεγάλων ασχολιών του δραστήριου βίου.

Ακολούθησε αυτή την ατραπό επειδή είχε στέρεη πεποίθηση ότι η ψυχή δεν «διαλύεται σαν τον καπνό», όταν κάποιος πεθαίνει. Εκείνο που πεθαίνει είναι το σώμα, όχι ο «νους» του. Η ίδια η ψυχή, λόγω της θεϊκής καταγωγής της, δεν είναι μόνο «αθάνατη» αλλά και «άφθαρτη» (ανώλεθρος).

Πέρα από τη διαλεκτική, όλα αυτά έχουν και μια πρακτική σημασία. Αν όλα τελειώνουν με το θάνατο, το τι είδος ψυχής έχει κάποιος μπορεί να μην είναι τόσο σημαντικό, αφού σε λίγα χρόνια η κακία του θα τερματιστεί μαζί με τη ζωή του. Αν όμως η ψυχή ζει παντοτινά, τότε, περνώντας στον αόρατο κόσμο, παίρνει μαζί της, για καλή ή κακή της μοίρα, τα εγγενή της γνωρίσματα, από τα οποία εξαρτάται το χωρίς τέλος μέλλον της.

Αυτό είναι το πραγματικό δίδαγμα όλων των μύθων που αναφέρονται στην κρίση των νεκρών. Τα γνωρίσματα που παίρνουμε μαζί μας στον αόρατο κόσμο καθορίζουν την εκεί κατάστασή μας, που με τη σειρά της καθορίζει την ευτυχία ή τη δυστυχία μας στην επόμενη εμφάνισή μας στη γη. Γι’ αυτό έχει σημασία ποιο τρόπο ζωής θα επιλέξει κάποιος.

Η πίστη στην αθανασία έχει αξία, επειδή καθιστά επιτακτική την απάντηση στο ερώτημα τι είδους άνθρωποι πρέπει άραγε να είμαστε, αν το μέλλον που μας περιμένει είναι αιώνιο. Επίσης δίνει στην επιλογή μεταξύ ηθικά καλού και ηθικά κακού μια σπουδαιότητα τρομερή, την οποία αυτή αλλιώς δεν θα είχε.

Αφήσαμε για το τέλος το πιο σημαντικό: το γιατί πεθαίνει ο άνθρωπος. Στα ζεύγη των αντιθέτων, που παραθέσαμε στην αρχή του κειμένου, κρύβεται το μυστικό της αθανασίας, αλλά, όπως όλα τα σημαντικά μυστικά, είναι δυσδιάκριτο.

Πολύ πριν την εποχή του Σωκράτη, ζούσε στον Κρότωνα της Ιταλίας ο Αλκμαίων, ένας από τους πιο επιφανείς φυσικούς φιλοσόφους και ιατρικούς θεωρητικούς της αρχαιότητας. Ορισμένοι πιστεύουν ότι υπήρξε μαθητής του Πυθαγόρα. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης (Προβλήματα XVII, 3, 916 a 33) όταν κάποτε τον ρώτησαν γιατί πεθαίνουν οι άνθρωποι, ο Αλκμαίων απάντησε: «Επειδή δεν μπορούν να ενώσουν την αρχή με το τέλος».

Αν δηλαδή μπορούσε ο άνθρωπος να ενώσει την «αρχή» (τη γέννηση) με το «τέλος» (το θάνατο) τότε θα είχε ανακαλύψει το μυστικό της αθανασίας.
ν

Επόμενο: Η επανάσταση των Ορφικών >
ν

 

---