Αθανασία και Μετενσάρκωση στην Αρχαία Ελλάδα #3

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  3|5

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
και τον Μιχάλη Ροδόπουλο

 

Γ΄ μέρος: Η επανάσταση των Ορφικών

Οι Ορφικοί ήταν οι πρώτοι που μίλησαν για τη μετενσάρκωση, ως απαραίτητου στοιχείου της εξέλιξης, λέγοντας ότι η σωτηρία έρχεται διαμέσου της «γνώσης της Αλήθειας».

Ο Ορφέας μπορούσε να εξημερώνει τα θηρία παίζοντάς τους μουσική με την λύρα του. Αναπαράσταση από τοιχογραφία του Οίκου του Ορφέα στην Πομπηία. Πηγή: Wikimedia Commons

 

ν

Ο ΟΡΦΕΑΣ ήταν Έλληνας ημίθεος, Μακεδονικής προέλευσης από την Πιερία. Το όνομά του σημαίνει «ο καστανόξανθος» και η μυθολογία των θέλει γιο του ποτάμιου θεού Οίαγρου και της Μούσας Καλλιόπης. Γύριζε τον κόσμο διδάσκοντας στα έθνη τη σοφία και τις επιστήμες και καθιερώνοντας τα μυστήρια. Η ιστορία που αναφέρει ότι έχασε την αγαπημένη του Ευρυδίκη και την βρήκε στον κάτω κόσμο ή Αντίποδες της Γης, δείχνει ότι πήγε στην Αμερική ή Ατλαντίδα, όπως λεγόταν τότε αυτή η ήπειρος.

Πράγματι, ο πατέρας του ο Οίαγρος θεωρείται ότι καταγόταν από τον Άτλαντα, όπως αναφέρει η Kathleen Freeman στο έργο της The Pre-Socratic Philosophers. (Εκδ. Oxford: Basil Blackwell, 1946).

Κατά τον Guthrie, γεννήθηκε στην Πιερία σε μια πόλη ονόματι Πίμπλεια, κοντά στον Όλυμπο, και ήταν βασιλιάς των Κικόνων. Ο μυθιστοριογράφος Κόνων γράφει ότι ήταν και βασιλιάς των Μακεδόνων. Ο τάφος του βρισκόταν στα Λείβηθρα, κοντά στον Όλυμπο. Ο Πίνδαρος (522-442 π.Χ.) αναφέρεται σ’ αυτόν ως «ο πατέρας των τραγουδιών».

Στενά συνδεδεμένος με τη θρησκευτική ζωή, ο Ορφέας ασκούσε την οιωνοσκοπία και τη μαντική, αλλά και την αστρολογία που τότε ήταν ένα πράγμα με την αστρονομία. Ίδρυσε ή κατέστησε προσβάσιμα πολλά σημαντικά μυστήρια, όπως αυτά του Απόλλωνα και του Διόνυσου. Καθιέρωσε τελετουργικά, δημόσια και ιδιωτικά, και υπαγόρευσε εξαγνιστικές τελετουργίες.

Το θρησκευτικό σύστημα του Ορφέα είναι ένα σύστημα της πλέον αγνής ηθικής και του αυστηρότερου ασκητισμού.
ν

Η Ορφική Θεολογία

Τα Ορφικά Μυστήρια έπονται, αλλά διαφέρουν αρκετά των Μυστηρίων του Βάκχου. Σύμφωνα με τον Ορφέα, η θεία Ουσία είναι αξεχώριστη από οτιδήποτε υπάρχει μέσα στο άπειρο σύμπαν, καθώς όλες οι μορφές κρύβονται μέσα Της από την αιωνιότητα.

Σε καθορισμένες περιόδους αυτές οι μορφές εκδηλώνονται από τη θεία Ουσία ή εμφανίζονται, γίνονται φανερές. Έτσι, μέσω αυτού του νόμου της εκπόρευσης (ή εξέλιξης) όλα τα πράγματα μετέχουν αυτής της Ουσίας και είναι μέρη και μέλη εμποτισμένα με θεία φύση, η οποία είναι πανταχού παρούσα.

Όλα τα πράγματα που έχουν προβάλει από αυτήν, πρέπει αναγκαστικά να επιστρέψουν σε αυτήν και συνεπώς αναρίθμητες μετοικεσίες ή επαναγεννήσεις απαιτούνται για να εξαγνιστούν, πριν μπορέσει να λάβει χώρα η τελική ολοκλήρωση.

Επίσης, οι Ορφικοί Θίασοι, όπως αποκαλούνταν τα μέλη της Ορφικής Αδελφότητας, δεν έτρωγαν ζωικές τροφές και φορούσαν λευκά λινά ρούχα. Στις τελετές τους, αποκάλυπταν σε αυτούς που ήταν έτοιμοι για μύηση, το εσωτερικό νόημα του φρικτού τέλους του Ορφέα: σύμφωνα με το μύθο, κατασπαράχθηκε από Θρακικές Μαινάδες στο όρος Παγγαίον, επειδή τιμούσε μόνο τον Ήλιο και όχι τον προστάτη τους τον Διόνυσο, ή από τις Πιερίδες Μούσες στον Ελικώνα ποταμό βορειοδυτικά του Ολύμπου, στο σημείο όπου αυτός χάνεται στα έγκατα της γης.
ν

Ο θάνατος του Ορφέα. Παράσταση σε κάνθαρο (είδος ποτηριού) του 420-410 π.Χ. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Ο Οβίδιος (Μεταμορφώσεις XI) επίσης αφηγείται πως οι Θρακικές Μαινάδες, ακόλουθοι του Διονύσου, περιφρονημένες από τον Ορφέα, αρχικά του έριξαν ραβδιά και πέτρες ενώ έπαιζε, αλλά η μουσική του ήταν τόσο όμορφη που ακόμα και οι πέτρες και τα κλαδιά αρνιόντουσαν να τον χτυπήσουν. Εξαγριωμένες οι Μαινάδες τον ξέσκισαν σε κομμάτια κατά τη φρενίτιδα των Βακχικών τους οργίων, όπως είχαν κάνει και με τον Διόνυσο.

Το κεφάλι και η λύρα του, ακόμα τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια, επέπλευσαν από τον Έβρο ως την Μεσογειακή ακτή. Εκεί, οι άνεμοι και τα κύματα τα μετέφεραν στη Λεσβιακή ακτή, όπου οι κάτοικοι έθαψαν το κεφάλι του και ένας ναός κατασκευάστηκε προς τιμήν του κοντά στην Άντισσα. Αυτός ο ναός-μαντείο εντοπίστηκε πρόσφατα σε σπήλαιο κοντά στο σημερινό χωριό της Άντισσας.

Η λύρα μεταφέρθηκε στον ουρανό από τις Μούσες και τοποθετήθηκε ανάμεσα στα αστέρια. Οι Μούσες συνέλεξαν και τα κομμάτια του κορμιού του και τα έθαψαν κάτω από τον Όλυμπο, όπου τα αηδόνια κελαηδούσαν πάνω από τον τάφο του. Η ψυχή του επέστρεψε στον κάτω κόσμο, όπου επανενώθηκε τελικά με την αγαπημένη του Ευρυδίκη. Όσο για την λύρα του καταστερίστηκε – έγινε αστερισμός στον ουράνιο θόλο.
ν

Το μαντείο του Ορφέα κοντά στο σημερινό χωριό Άντισσα της Λέσβου. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Διαβατήρια για τον Άδη

Αν ο Πυθαγόρας ήταν ένας καινοτόμος εισηγητής και η συμβολή των πυθαγορείων στη διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης, με την ευρύτερη έννοια, ήταν πρωτότυπη, συναρπαστική και ανθεκτική στο χρόνο, μια άλλη ομάδα στοχαστών και θεολόγων, οι Ορφικοί, αποτόλμησαν ένα γενναίο, ριζοσπαστικό και επαναστατικό βήμα: πίστεψαν όχι μόνο ότι είναι δυνατή η ενσώματη επιστροφή του νεκρού στον επίγειο κόσμο (μετενσάρκωση), αλλά ότι είναι επίσης εφικτή η πλήρης έξοδός του από τον φαύλο κύκλο των διαδοχικών επαναγεννήσεων και θανάτων (απελευθέρωση).

Στις μικρές οστέινες πινακίδες από την Ολβία, στην Κριμαία του Εύξεινου Πόντου, που ανακαλύφθηκαν το 1951 και ανάγονται στον 5ο αιώνα π.Χ., αλλά και στα χρυσά ελάσματα από το Ιππώνιο της Μεγάλης Ελλάδας, στη Νότια Ιταλία, έως την Κρήτη, η πίστη στη μεταθανάτια ζωή και στην επιστροφή στον κόσμο της ύλης μαρτυρείται με τη μορφή του συμβολικού συνθήματος: βίος-θάνατος-βίος.

Πριν όμως παρουσιάσουμε τις ορφικές πεποιθήσεις, πρέπει να πούμε δύο λόγια για το θρησκευτικό αυτό κίνημα, από το οποίο επηρεάστηκαν τα μέγιστα οι μεταγενέστερες «μονοθεϊστικές» θρησκείες, καθώς και για τη σχέση του με τον πυθαγορισμό.
ν

Χρυσό έλασμα των Ορφικών από το Ιππώνιο της Μεγάλης Ελλάδας (Ιταλία, 4ος αιώνας π.Χ.). Τα ελάσματα αυτά αποκαλούνταν «διαβατήρια για τον Άδη», καθώς ο μυημένος στα Ορφικά Μυστήρια μπορούσε να διασχίσει με ασφάλεια το μεταθανάτιο στάδιο, δίχως το φόβο της διάλυσης. Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Οι Ορφικοί υπήρξαν πρόδρομοι της φιλοσοφικής σκέψης και ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα υπήρχαν γραπτά κείμενα που αποδίδονταν στον Ορφέα. Οι ορφικές δοξασίες καταγράφηκαν σε αφηγήσεις που ονομάζονταν Ιεροί Λόγοι. Με άλλα λόγια, οι Ορφικοί στήριζαν το κύρος της διδασκαλίας τους σε βιβλία, ενώ οι πυθαγόρειοι απέφευγαν τον γραπτό λόγο.

Οι δοξασίες των Ορφικών σώζονται σήμερα μέσα από τις αναφορές που κάνουν σε αυτούς ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Ηρόδοτος, καθώς και μια πλειάδα νεοπλατωνικών φιλοσόφων από τον Πλωτίνο και τον Πορφύριο έως τον Πρόκλο και τον Δαμάσκιο. Τις δοξασίες τους αναφέρουν επίσης και πολλοί χριστιανοί συγγραφείς όπως ο Αθηναγόρας και ο Κλήμης.

Στα πλέον σημαντικά κείμενα ανήκει ο περίφημος Πάπυρος του Δερβενίου, που ανακαλύφθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1962 σε ένα τάφο κοντά στη Θεσσαλονίκη (και του οποίου η έκδοση όλα αυτά τα χρόνια καθυστέρησε αδικαιολόγητα). Αν και οι Ορφικοί δεν συνταυτίζονται με τους πυθαγορείους, το ένα θρησκευτικό κίνημα δανειζόταν πολλές ιδέες και πρακτικές από το άλλο.
ν

Η επανάσταση των Ορφικών

Μπορούμε να σχηματίσουμε μια γενική εικόνα αυτών των “δανείων”. Οι Ορφικοί δίδασκαν ότι το σώμα είναι ένα είδος φυλακής, όπου η ψυχή κρατείται, φυλάσσεται (αρχ. ελλ. σώζεται, από απ’ όπου και η λέξη σώμα) έως ότου εκτίσει την ποινή της (Πλάτωνας, Κρατύλος 400 b-c). Ισχυρίζονταν ότι με διάφορες ιεροτελεστίες και καθαρμούς μπορούσαν να εξαγνίσουν και να απαλλάξουν τους ανθρώπους και τις πόλεις από τα κρίματά τους (Πλάτωνας, Πολιτεία 363 c-e). Και όπως είπαμε δεν έτρωγαν ούτε θυσίαζαν ζώα. Αντίθετα δίδασκαν τους ανθρώπους να αποφεύγουν κάθε αιματοχυσία (Ευριπίδης, Ιππόλυτος 952· Αριστοφάνης, Βάτραχοι 1032· Πλάτωνας, Νόμοι 782 c).

Ο Πάπυρος του Δερβενίου, το αρχαιότερο βιβλίο της Ευρώπης, περιέχει τα βασικά μεταφυσικά δόγματα των Ορφικών, μερικά από τα οποία πέρασαν αργότερα στον χριστιανισμό.

Ο άγνωστος συγγραφέας του κειμένου απευθύνεται σε όσους δεν πιστεύουν στα δεινά που πρόκειται να αντιμετωπίσουν μεταθανάτια οι ίδιοι. Περιγράφει δε τις αναίμακτες θυσίες και τις σπονδές που πρέπει να γίνουν στις Ερινύες και στις Ευμενίδες, που επιθεωρούν τις αναρίθμητες ψυχές των νεκρών. Στο κείμενο περιγράφεται πως οι οντότητες αυτές δεν τιμωρούν μόνο τα ανομήματα των ανθρώπων, αλλά και κάθε παραβίαση των νόμων του σύμπαντος.

«Απευθύνομαι σε όσους αντιλαμβάνονται∙ οι αμύητοι ας βάλουν πόρτες στ’ αυτιά τους», αναφέρει σιβυλλικά ο συγγραφέας που αναφέρεται σε έναν μυστικό κώδικα που μόνο οι μυημένοι μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν.
ν

Σελίδες από τον Πάπυρο του Δερβενίου, του αρχαιότερου βιβλίου της Ευρώπης, που περιέχει όλη τη μνήμη του κόσμου. Πηγή: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
ν

Το περιεχόμενο του παπύρου, προκλητικό, εστιάζεται σε τρία κύρια σημεία που διαφοροποιούνται από την λαϊκή θρησκεία των Ολυμπίων θεών:

• Στην ανάγκη σωτηρίας της ψυχής από τους «τρόμους του Άδη»

• Στην ιδέα ότι η σωτηρία έρχεται διαμέσου της «γνώσης της αλήθειας», και

• Στη θέση ότι όλοι οι θεοί εκπορεύονται από έναν ύψιστο θεό.

Όλες αυτές οι ιδέες και πρακτικές απαντώνται και στον πρώιμο πυθαγορισμό. Εξάλλου, στον Πάπυρο του Δερβενίου υπάρχουν λεπτομερειακές κοσμολογικές περιγραφές, ενώ εντυπωσιάζουν τα αποσπάσματα με τις περιγραφές του Ήλιου, της Γης, του Άρη και της Σελήνης.

Τον 5ο π.Χ. αιώνα, πολλοί Θίασοι των Ορφικών, διατρέχουν ολόκληρη σχεδόν τη λεκάνη της Μεσογείου διαδίδοντας την πίστη στην αθανασία της ψυχής και στην επαναγέννηση, έτσι που η λέξη «ορφικός» κατέστη συνώνυμη της μετενσάρκωσης.
ν

Τα τρία άρθρα πίστης των Ορφικών

Είναι όμως καιρός να περάσουμε στην επανάσταση που έφεραν με τις ιδέες τους οι Ορφικοί, καθώς αυτές στρέφονταν ευθέως κατά του ανθρωπομορφισμού και της ειδωλολατρίας της ολύμπιας θρησκείας. Τρεις διακριτές, αλλά αλληλένδετες, ορφικές δοξασίες οδήγησαν στην ανάληψη αυτού του τολμηρού εγχειρήματος, το οποίο ενώ φαινομενικά αντιβαίνει στην παραδοσιακή ελληνική θρησκεία, στην ουσία την συμπληρώνει και την εμπλουτίζει.

Πρώτη ορφική δοξασία. Αυτή αφορά στην ανακάλυψη της ψυχής ως οντότητας κατ’ ουσίαν διαφορετικής και διακριτής από το σώμα. Η παραδοσιακή ελληνική αντίληψη –που ακολουθούσε την αντίστοιχη αιγυπτιακή αντίληψη για την ψυχή– πρέσβευε ότι αποτελεί ένα άυλο αντίγραφο του σώματος, το οποίο εγκαταλείπει τον νεκρό τη στιγμή του θανάτου για να οδηγηθεί, μετά την ταφή ή την καύση, τον αφανισμό δηλαδή του σώματος, στα υποχθόνια δώματα του Άδη, μαζί με τα υπόλοιπα αναίσθητα και ασύνειδα είδωλα των νεκρών.

Δεύτερη ορφική δοξασία. Οι Ορφικοί πίστεψαν ότι η ψυχή είναι η αρχή που συνέχει, σώζει και κινεί το σώμα. Η ψυχή είναι επομένως ο πραγματικός άνθρωπος, ενώ το σώμα είναι το δεσμωτήριο, η φυλακή ή τάφος της ψυχής.

Αυτή η δεύτερη ορφική δοξασία ερμηνεύει το σώμα ως σήμα, δηλαδή ως ταφικό μνημείο, ταυτόχρονα όμως και ως σημάδι (σημείον) των κινήσεων της ψυχής. Επειδή η ψυχή πρέπει, εξαιτίας του νόμου της Ανάγκης, να βρίσκεται αναγκαστικά σε σώμα, το σώμα, αυτό, αν και δεσμωτήριο, σώζει την ψυχή. Έτσι το σώμα μπορεί να ετυμολογηθεί ως προερχόμενο τόσο από το σήμα (με τη διπλή σημασία του τάφου και της ένδειξης) όσο και από το σώζω.

Τρίτη ορφική δοξασία. Η τρίτη ορφική δοξασία είναι η πίστη στη μετενσάρκωση. Αφού η ψυχή είναι ουσιαστικά διακριτή από το σώμα και σώζεται μέσω αυτού, μετά το θάνατο πρέπει να μετοικήσει σε άλλο σώμα για να σωθεί. Ποιος όμως νόμος όρισε το δέσιμο της ψυχής με το σώμα; O αναπόδραστος αυτός νόμος, όποιος κι αν είναι, αποσκοπεί προφανώς σε κάποια τιμωρία. Γιατί πώς αλλιώς μπορεί να ερμηνευτεί το αναγκαστικό δέσιμο της ψυχής με το σώμα και τα πάθη του, αν η ψυχή είναι όντως αθάνατη και θεϊκή;
ν

Επόμενο: Αποκρυπτογραφώντας τα μυστήρια της ψυχής >
ν

 

---