Οι κήποι στα αστικά σπίτια της αρχαιότητας
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ 1/5/12
Από τον Δημήτρη Παντερμαλή (*)
Οι κήποι στις πόλεις καθιερώθηκαν από τότε που ο Επίκουρος οργάνωσε ένα μεγάλο κήπο μέσα στην Αθήνα και ίδρυσε εκεί τη φιλοσοφική του σχολή.
Τα αρχαία σπίτια διέθεταν μια πλακόστρωτη αυλή στο κέντρο, το λεγόμενο αίθριο, προορισμός της οποίας ήταν να δίνει ανάσα και φως στις στοές και στα δωμάτια. Ορισμένα σπίτια ωστόσο φαίνεται ότι διέθεταν κάποιο μικρό κήπο. Image: Supplied
v
ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ των κλασικών χρόνων είχαν αναπτυχθεί ή ρυμοτομηθεί με πυκνή δόμηση, μην αφήνοντας μεγάλα περιθώρια για κήπους. H καθιέρωση του αστικού κήπου έγινε όταν ο Επίκουρος οργάνωσε ένα μεγάλο κήπο μέσα στον πολεοδομικό ιστό της Αθήνας και ίδρυσε εκεί τη φιλοσοφική του σχολή.
Από τη μινωική ακόμα εποχή ήταν αισθητή η ανάγκη για χώρους ψυχαγωγίας και πνευματικής ενατένισης. O μινωικός πολιτισμός αγαπούσε τα δένδρα και τα λουλούδια, όπως δείχνουν οι απεικονίσεις κήπων και φυσικού τοπίου σε τοιχογραφίες που βρέθηκαν στην Κρήτη και στη Θήρα. H εποχή του Ομήρου τραγουδούσε τον περίφημο κήπο του βασιλιά Αντινόου με τα πολλά οπωροφόρα δένδρα και τα άφθονα νερά του.
Αργότερα μιλούσαν οι Έλληνες με θαυμασμό για τους κήπους του βασιλιά Μίδα στους πρόποδες του Βερμίου. Ήταν γεμάτοι από εξηντάφυλλα ρόδα με αξεπέραστο άρωμα.
Στα αρχαϊκά χρόνια, η Σαπφώ έκανε ποίημα την εικόνα του τεράστιου κήπου στη Λέσβο με τα κελαρυστά νερά, τα ανοιξιάτικα λουλούδια, τα σκιερά δένδρα και τα πλούσια λιβάδια του. Τέτοιοι όμως κήποι μπορούσαν να στηθούν μόνο σε ανακτορικά οικόπεδα, σε μεγάλα κτήματα έξω από την πόλη ή το πολύ σε προάστια, όπως εκείνος ο ατέλειωτος οπωρώνας του Κίμωνα στις παρυφές της Αθήνας.
v
Τοιχογραφία με θέμα την Άνοιξη από εσωτερικό οικίας του Συγκροτήματος Δέλτα στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης. Τα άνθη που εικονίζονται είναι από το φυτό κρόκος (ζαφορά ή σαφράνι). 1500 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Image: Supplied
v
Οι πόλεις των κλασικών χρόνων είχαν αναπτυχθεί ή ρυμοτομηθεί με πυκνή δόμηση, μην αφήνοντας μεγάλα περιθώρια για κήπους. Τα αττικά σπίτια διέθεταν βέβαια μια αυλή στο κέντρο τους, η οποία όμως ήταν πλακοστρωμένη και ο προορισμός της ήταν να δίνει ανάσα και φως στις στοές και τα δωμάτια γύρω της. Ορισμένα σπίτια ωστόσο φαίνεται ότι διέθεταν κάποιο μικρό κήπο. Εξάλλου η ανάγκη για ένα κομμάτι φύσης στο σπίτι γινόταν ολοένα και πιο επιτακτική, καθώς η εξειδίκευση στην απασχόληση και η ραγδαία αύξηση του αστικού πληθυσμού δυσκόλευαν τη σχέση του ανθρώπου με την ύπαιθρη χώρα.
H ανάγκη για ένα κομμάτι φύσης στο σπίτι γινόταν ολοένα και πιο επιτακτική για τους αρχαίους Έλληνες. Οι σκιερές γωνίες, τα ευωδιαστά λουλούδια και το δροσερό νερό δημιουργούσαν ευχάριστη διάθεση για φιλοσοφική σκέψη και καλλιτεχνική δημιουργία.
Από την υπόθεση μιας δίκης των μέσων του 4ου αιώνα π.X., μαθαίνουμε ότι ένας πλούσιος Αθηναίος κατάφερε να γκρεμίσει το σπίτι του γείτονα και να μετατρέψει το οικόπεδό του σε κήπο για το δικό του σπίτι. Οι αρχαίοι έλεγαν ότι η καθιέρωση του αστικού κήπου έγινε όταν ο Επίκουρος οργάνωσε ένα μεγάλο κήπο μέσα στον πολεοδομικό ιστό της Αθήνας και ίδρυσε εκεί τη φιλοσοφική του σχολή.
v
Antal Strohmeyer «Ο κήπος των φιλοσόφων». Λάδι σε καμβά, Αθήνα 1834. Image: Supplied
v
Την ίδια περίπου εποχή ο Αριστοτέλης έζησε για ένα διάστημα σε ιδιόκτητο σπίτι με κήπο στη Χαλκίδα, ενώ ο Πρωτογένης ζωγράφιζε στη Ρόδο χρησιμοποιώντας ως εργαστήρι τον κήπο του σπιτιού, όπου έμεινε. Οι σκιερές γωνίες, τα ευωδιαστά λουλούδια και το δροσερό νερό δημιουργούσαν ευχάριστη διάθεση για φιλοσοφική σκέψη και καλλιτεχνική δημιουργία. Ωστόσο, δεν έλειπε και η πρακτική πλευρά. Πάντοτε καλλιεργούσαν και λαχανικά στους κήπους, ιδιαίτερα όμως στα ελληνιστικά χρόνια, μετά την εκστρατεία του M. Αλεξάνδρου, όταν τα είδη των φυτών είχαν πολλαπλασιαστεί με εισαγωγές από την Ανατολή.
v
Τοιχογραφία με αναπαράσταση κήπου στον Οίκο των Κοσμημάτων. Πομπηία 1ος αιώνας π.Χ. – 1ος αιώνας μ.Χ. Image: Supplied
v
Οι Ρωμαίοι από παλιά εκμεταλλεύονταν τον ακάλυπτο χώρο στο πίσω μέρος του σπιτιού φυτεύοντας λαχανικά και οπωροφόρα δένδρα. Με την επίδραση όμως του ελληνιστικού πολιτισμού άρχισαν να καλλιεργούν λουλούδια και διακοσμητικά φυτά.
Ακόμη σε πολλούς κήπους τοποθετούσαν αγάλματα και ερμαϊκές στήλες που απεικόνιζαν θεούς αλλά και γνωστά πρόσωπα του ιστορικού παρελθόντος. O κήπος έτσι έγινε το ιδεώδες περιβάλλον για επίσημα αλλά και καθημερινά γεύματα. Ένοικοι του σπιτιού και καλεσμένοι απολάμβαναν το φαγητό ανακεκλιμένοι κατά τον ελληνικό τρόπο στα τρικλίνια του κήπου, κάτω από τις ανάλαφρες κρεβατίνες. O ήχος του τρεχούμενου νερού, το κελάηδημα των πουλιών και το άρωμα των λουλουδιών έκαναν το γεύμα πιο ευχάριστο.
v
Κήπος και περιστύλιο στον οίκο των Βέτιων στην Πομπηία. Μαρμάρινα τραπέζια, σιντριβάνια και γεωμετρικά παρτέρια ήταν τα χαρακτηριστικά των αστικών κατοικιών μεταξύ 3ου π.Χ. και 1ου μ.Χ. αιώνα.
v
Δεν ήταν σπάνιο κατά τη διάρκεια του φαγητού να ακούγεται η φωνή του αναγνώστη, που διάβαζε κάποιο ενδιαφέρον βιβλίο και μετά η μουσική του αυλού ή της κιθάρας.
Σε ξεχωριστές περιπτώσεις, ανάμεσα στις φάσεις του σερβιρίσματος, ένα κιόσκι του κήπου μετατρεπόταν σε σκηνή και οι ηθοποιοί έδιναν παράσταση. Αυτόν τον τρόπο ζωής στον κήπο, που στη βάση του ήταν αριστοκρατικός, μπορούσαν να τον απολαμβάνουν και οι απλοί αστοί μέσα στο δικό τους μικρόκοσμο.
Όταν καμιά φορά ο ψηλός μαντρότοιχος γύρω από το στενό κήπο τους πλάκωνε την ψυχή, δεν δίσταζαν να τον ζωγραφίσουν παριστάνοντας με προοπτικό βάθος θαυμάσια τοπία της Καμπανίας. Έτσι κέρδιζαν την ψευδαίσθηση μιας απέραντης φύσης μέσα στους τοίχους της πυκνοχτισμένης πόλης.
__________________
(*) Ο Δημήτρης Παντερμαλής είναι πρώην καθηγητής αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι περισσότερο γνωστός ως υπεύθυνος των ανασκαφών στο αρχαίο Δίον, φέρνοντας στο φως εκπληκτικά είδη του ελληνικού πολιτισμού, και ως διευθυντής του Οργανισμού Ανέγερσης του Νέου Μουσείου Ακροπόλεως. Σήμερα είναι διευθυντής του ίδιου Μουσείου.
