Πώς δημιουργούνται τα μεγαλοφυή έργα

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Από τον Νίκο Κατσινόπουλο

 

Αν και αποδίδουμε πάντοτε την πατρότητα ενός έργου στον δημιουργό του, υπάρχουν ιδιοφυή έργα που δεν μπορούν να τα εξηγήσουν οι δημιουργοί τους.

Πολλοί δημιουργοί επιμένουν ότι η δόξα δεν τους ανήκει, γιατί οι ίδιοι δεν είναι παρά απλά όργανα μιας δύναμης που ξεφεύγει από τον έλεγχό τους. Image: Supplied
v

ΣΥΧΝΑ φανταζόμαστε τις ιδιοφυΐες σαν άτομα εκκεντρικά, παράξενα και αφύσικα που πλησιάζουν την τρέλα. Η κοινότυπη μορφή του παράφρονα επιστήμονα κατατρέχει ακόμη τις ταινίες δράσης, απειλώντας τον κόσμο με το τελευταίο προϊόν μια εμπνευσμένης αλλά παρ’ όλα αυτά παλαβής σκέψης.

Αυτή η γνωστή εικόνα μπορεί να μην είναι αληθινή, όμως η ιδιοφυΐα είναι πράγματι παράξενη και μυστηριώδης. Ποιος μπορεί να εξηγήσει τα αριστουργήματα της τέχνης και της λογοτεχνίας, της μουσικής, της επιστήμης, της φιλοσοφίας και των άλλων δημιουργικών σφαιρών που εμπλούτισαν την ανθρώπινη ιστορία και την άλλαξαν κιόλας κάποιες φορές; Τι είναι αυτό που εμπνέει τα μεγαλύτερα δημιουργικά μυαλά;

Ενώ εξαιρετικοί άνδρες και γυναίκες μοχθούσα, άλλοι τους μελετούσαν και κατέγραψαν τις αναφορές τους για το πώς λάβαιναν τις εμπνεύσεις τους.

Μέσα σε αυτές τις αναφορές υπάρχει ένας παράξενος, κοινός τόπος: οι ιδιοφυείς άνδρες και γυναίκες συχνά αποδίδουν τα αξιόλογα επιτεύγματά τους σε πηγές έξω από αυτούς. Ανεξαρτήτως τομέα, ισχυρίζονται πως οι ανακαλύψεις τους, τα ποιήματά τους, τα μουσικά έργα τους, τους έχουν δοθεί. Οι ίδιοι δεν είναι παρά απλά όργανα κάποιου άγνωστου δημιουργού. Αυτό θα το καταλάβουμε καλύτερα μέσα από μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα.

 

De consolatione philosophiae

Στην αρχή της εποχής μας, και σε ένα εντελώς αντίξοο κλίμα, έζησε ίσως ο τελευταίος φιλόσοφος που θα δεχόταν ο Πλάτωνας στη σχολή του. Πρόκειται για τον Ανίκιο Μάνλιο Σεβερίνο Βοήθιο (480-524) που το 510 είχε χρηματίσει ύπατος. Το 523 κατηγορήθηκε ότι συνεργαζόταν με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστίνο κατά του Οστρογότθου βασιλιά της Ιταλίας, Θεοδώριχου. Φυλακίστηκε στην Παβία, όπου και τον επόμενο χρόνο εκτελέστηκε.

Στη διάρκεια της φυλάκισής του, ο Βοήθιος έγραψε το έργο Παρηγοριά στη Φιλοσοφία, ένα «χρυσό βιβλίο», όπως το αποκαλεί ο Edward Gibbon, που τιμά και τη φιλολογία και τη φιλοσοφία. Το έργο αυτό χρησίμευσε ως φωτεινός οδηγός για όλους τους διανοούμενους στα σκοτεινά χρόνια που ακολούθησαν, και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για να γράψει ο Μπόρχες τη δική του Ιστορία της Αιωνιότητας.

Όπως λέει ο Βοήθιος, μια μέρα τον επισκέφθηκε στο σκοτεινό κελί όπου ήταν φυλακισμένος, «μια γυναίκα με όψη σεβαστή, με μάτια λαμπερά και διαπεραστικά, με χρώμα ζωηρό και δύναμη ανεξάντλητη, πέρα απ’ τη συνηθισμένη των ανθρώπων». Η Φιλοσοφία –γιατί έτσι λεγόταν η γυναίκα που του παρουσιάστηκε– είπε στον Βοήθιο ότι αφού ο ίδιος την είχε υπηρετήσει μια ζωή, τώρα ήρθε αυτή να τον συνδράμει στον τελευταίο χρόνο της ζωής του…

Η περίπτωση αυτή δεν είναι η μοναδική. Στους επόμενους αιώνες θα δούμε και άλλους ανθρώπους των γραμμάτων να ομολογούν ότι βοηθήθηκαν στο έργο τους από κάποια εξώκοσμη οντότητα ή παρουσία.

 

Ο ποιητής Πέρσι Σέλλεϋ

Ο Άγγλος ρομαντικός ποιητής Πέρσι Σέλλεϋ (1772-1822) βρέθηκε μια μέρα από τον φίλο του, Έντουαρντ Τζον Τρελόνι, μέσα στα πευκοδάση, στα περίχωρα της Πίζας στην Ιταλία, σε κατάσταση εκτός εαυτού. Γύρω του ήταν σκορπισμένα διάφορα χειρόγραφα. Ο Τρελόνι περιγράφει πόσο κακογραμμένες ήταν οι λέξεις∙ πολλές είχαν διαγραφεί και διορθωθεί ξανά και ξανά στη σχεδόν απελπισμένη προσπάθεια του ποιητή να καταγράψει τις εικόνες και τα λόγια που συνωστίζονταν στο μυαλό του.

«Η ποίηση», έλεγε ο Σέλλεϋ, «δεν είναι σαν τη σκέψη ή τον λογικό συνειρμό, μια δύναμη που ασκείται σύμφωνα με τη σταθερή απόφαση της θέλησης. Ένας άνθρωπος δεν μπορεί να πει: “Τώρα θα γράψω ποίηση”. Κι ο μεγαλύτερος ακόμη ποιητής δεν μπορεί να το πει αυτό».

Είναι επίσης γνωστό ότι η σύζυγός του, Μαίρη Σέλλεϋ (1797-1851), είχε δει δύο όνειρα από τα οποία εμπνεύστηκε το διάσημο μυθιστόρημά της Φρανκενστάιν.

Νωρίτερα, ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (1749-1832) ισχυριζόταν ότι οι στίχοι που έγραφε τον είχαν κάνει αυτό που ήταν και όχι αυτός τους στίχους.

 

Η μεγαλειώδης Δύναμη

Ο Γουίλιαμ Γουέντσγουερθ (1770-1850), που θεωρείται από τους πιο εμπνευσμένους ποιητές της Αγγλίας, ήταν σε θέση να ερευνά το μυαλό του κατά διάρκεια των «ωδινών» της σύνθεσης. Στα ποιήματά του αναφέρεται συχνά στη «θεία εισβολή» του υλικού των έργων του. Σε ένα από αυτά γράφει:

Αυτή η μεγαλειώδης Δύναμη από την
άβυσσο του νου, αναδυόταν
σαν ανεξιχνίαστος ατμός που τυλίγει
μεμιάς κάποιο μοναχικό ταξιδιώτη.
Χαμένος ήμουν και προσπάθεια
δεν έκανα καμιά για να ξεφύγω.
Μα τώρα στη συνειδητή ψυχή μου
“αναγνωρίζω τη δόξα σου” θα πω,
με όση ένταση μου απομένει,
αφού με μια αστραπή τον αόρατο κόσμο
μου αποκάλυψε, που το μεγαλείο
έχει για κατοικία.

Στην περίπτωση του Γουέρντσγουερθ, γράφει ένας σχολιαστής του έργου του, φαίνεται ότι η έμπνευση προερχόταν από κάποια ανεξερεύνητη πηγή∙ για μια στιγμή μπορούσε να ξαφνιάσει ή να μπερδέψει τον συνειδητό νου∙ στη συνέχεια όμως αναγνωρίζεται σαν πηγή γνώσης, η οποία προέρχεται από τα υποκειμενικά πεδία∙ ταυτόχρονα, η υπόλοιπη λειτουργία των αισθήσεων καταλύεται από ένα είδος στιγμιαίας έκστασης.

 

Γεωργία Έλιοτ & Γεωργία Σάνδη

Γεωργία Έλιοτ ήταν το λογοτεχνικό ψευδώνυμο της Μαίρη Ανν Έβανς (1819-1880), Αγγλίδας μυθιστοριογράφου, μίας από τις κορυφαίες συγγραφείς της Βικτωριανής εποχής. Έλεγε πως όταν δημιουργούσε το πιο εμπνευσμένο έργο της, κάποια άλλη προσωπικότητα φαινόταν να την καταλαμβάνει, υπαγορεύοντάς της σαν να ήταν απλή γραμματέας.

Η Γεωργία Σάνδη, η Γαλλίδα συγγραφέας, πίστευε το ίδιο για τα δικά της έργα. Μάλιστα μας έχει αφήσει και μια αφήγηση για το είδος της δημιουργικής πάλης που περνούσε ο Φρεντερίκ Σοπέν –ο εκλεκτός της καρδιάς της– στο να μεταφέρει στο χαρτί τα θέματα που του έρχονταν.

Περιέγραψε αυτή την εσωτερική πάλη σαν «μια σειρά προσπαθειών, από αναποφασιστικότητες και εκνευρισμούς, για να πιάσει ξανά κάποιες λεπτομέρειες του [μουσικού] θέματος που είχε ακούσει. [Τότε κλεινόταν] στο δωμάτιό του για μέρες ολόκληρες, κλαίγοντας, περπατώντας πάνω κάτω, σπάζοντας τις πένες, επαναλαμβάνοντας και αλλάζοντας μια μπάρα (διαστολή, μουσικό μέτρο) εκατοντάδες φορές!»

Ορισμένοι διάσημοι συγγραφείς μιλούν ακόμη και για δαιμόνια ή καλές νεράιδες σαν δημιουργούς των έργων τους. Ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ λέει ότι έμαθε να εμπιστεύεται το προσωπικό του «δαιμόνιο» όταν χρειαζόταν κάποια συμβουλή, και ο Άγγλος μυθιστοριογράφος Γουίλιαμ Θάκερυ, ο δημιουργός των έργων Μπάρρυ Λύντον (1844) και Vanity Fair (1848), έγραφε: «Έμεινα έκπληκτος από τις παρατηρήσεις που γίνονταν για κάποιους από τους χαρακτήρες μου. Φαινόταν σαν μια απόκρυφη Δύναμη να κινούσε την πένα μου».

 

Δόκτωρ Τζέκιλ και κύριος Χάιντ

Ο Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον (1850-94), έπαιρνε μεγάλο μέρος του λαμπρού υλικού του από τα όνειρα, ένα από τα οποία είναι η περίφημη ιστορία Δόκτωρ Τζέκιλ και κύριος Χάιντ. Σε αυτή παρουσιάζει μια συνειδητοποίηση των σκοτεινών και κακόβουλων δυνάμεων που μπορούν να κυριαρχήσουν στο ανθρώπινο υποσυνείδητο.

Μιλώντας για το ρόλο των «καλών νεράιδων» στη μεγάλη φιλολογική παραγωγή του, έλεγε: «Όσο περισσότερο το σκέπτομαι, τόσο περισσότερο νιώθω την ανάγκη να απαντήσω στο ερώτημα: “Ποια είναι τα Μικρά Ανθρωπάκια;” Αναμφίβολα πρόκειται για κοντινούς συγγενείς του ονειρευόμενου∙ μοιράζονται τις οικονομικές στεναχώριες του και ρίχνουν μια ματιά στο βιβλιάριο καταθέσεων∙ μοιράζονται επίσης τη μόρφωσή του… μόνο που πιστεύουν ότι αυτά έχουν περισσότερο ταλέντο∙ και ένα πράγμα που είναι πέρα από κάθε αμφιβολία: μπορούν να του αφηγηθούν μια ιστορία τμηματικά, κομμάτι-κομμάτι, σε συνέχειες και σ’ όλο αυτό το διάστημα να τον κρατούν σε άγνοια σχετικά με το ποιος είναι ο σκοπός τους.

»Αυτό το μέρος της δουλειάς μου, που γίνεται όσο κοιμάμαι, δεν χωρά αντίρρηση: ανήκει στις Καλές Νεράιδες. Αλλά κι αυτό που γίνεται όταν είμαι ξύπνιος κατά κανένα τρόπο δεν μπορεί να θεωρηθεί δικό μου, καθώς όλα συνηγορούν να αποδείξουν πως ακόμα κι εκεί έχουν βάλει το χέρι τους οι Καλές Νεράιδες».

 

Το «δαιμόνιο» του Σωκράτη

Ο Σωκράτης, ο πατέρας της διαλεκτικής και ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές όλων των εποχών, συχνά «έπαιρνε γραμμή» και δεχόταν συμβουλές για τα θέματα που τον απασχολούσαν από κάποια προειδοποιητική φωνή, στην οποία έδινε διάφορες ονομασίες, όπως «θεϊκό σημείο», «θεία φωνή» ή «δαιμόνιο».

Ισχυριζόταν ότι σε πολλές περιπτώσεις τον προειδοποιούσε να μην κάνει κάποιες ενέργειες –πράγμα που τον γλίτωνε από πολλά λάθη– και γι’ αυτό πίστευε ότι είναι αλάθητο. Το παράδοξο με αυτόν τον μυστικό οδηγητή είναι πως του υπέδειχνε μόνο τι αν μην κάνει, δρώντας αποτρεπτικά, και ποτέ τι έπρεπε να κάνει. Αυτό τον έκανε να πιστεύει ότι έπαιρνε τις σωστές αποφάσεις όταν η φωνή σιωπούσε.

Τις τελευταίες μέρες της ζωής του, τότε που οι κατήγοροι επεδίωκαν το θάνατό του, άντλησε δύναμη και παρηγοριά απ’ το γεγονός ότι η φωνή παρενέβη μόνο μια φορά κι αυτή ήταν για να τον συμβουλεύσει να μην ετοιμάσει απολογία προς υπεράσπισή του.

 

Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ & Μαρία Κάλλας

Λίγοι μπορούν να αμφισβητήσουν ότι ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ –που συνέθετε ήδη μουσικά κομμάτια σε ηλικία τεσσάρων ετών– υπήρξε η μεγαλύτερη μουσική ιδιοφυΐα όλων των εποχών. Απ’ όσα γνωρίζουμε, η δημιουργική δύναμη που τροφοδοτούσε καλλιτέχνες σαν τον Ρέμπραντ και τον σύγχρονο αλλά νεότερο του Μότσαρτ, Μπετόβεν, έπρεπε να καλλιεργηθεί με τη δουλειά και τις σπουδές. Μόνο τότε ο λανθάνων σπινθήρας μετατρεπόταν με την φιλοπονία σε φλόγα.

Η ιδιοφυΐα όμως του Μότσαρτ βρισκόταν απλά εκεί, σε όλη της το μεγαλείο. Ο ίδιος έδινε μια εξήγηση για το αξιόλογο ταλέντο του: κατά τη δική του αντίληψη ήταν «δέκτης», ένα όργανο μέσω του οποίου κάποια άγνωστη δύναμη διοχέτευε αυτή την υπέροχη μουσική.

Κάτι παρόμοιο συνέβαινε με τη Μαρία Κάλλας, η οποία υποστήριζε ότι η φωνή που έβγαινε από μέσα της δεν ήταν δική της. Απλώς χρησιμοποιούσε τις φωνητικές χορδές της διάσημης αοιδού για να μπορεί να εκφραστεί.

Η Κάλλας, πριν από κάθε παράσταση, ζούσε μέσα σε μια συνεχή αγωνία για το αν θα «ερχόταν» η φωνή, ή θα την εγκατέλειπε. Όπως είχε εκμυστηρευτεί σε φίλους της, η φωνή ήταν κάτι που δεν μπορούσε να ελέγξει. Πάνω στη σκηνή, η φημισμένη υψίφωνος καταλαμβανόταν από τη μυστηριώδη αυτή φωνή και έπρεπε να συνεργάζεται μαζί της.

Αλλά και στα δικά μας χρόνια –χρόνια παρακμής– υπάρχουν δημιουργοί που ισχυρίζονται ότι τα έργα τους τούς έχουν κατά κάποιο τρόπο δοθεί, και ότι αυτοί απλώς τα επεξεργάστηκαν. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν ο Στήβεν Κινγκ και η Στέφανι Μέγιερ.

 

Στη ζώνη του Λυκόφωτος

Το 1999, ο Στήβεν Κινγκ χτυπήθηκε από αυτοκίνητο και πέρασαν πολλοί μήνες μέχρι να αναρρώσει. Σε μια συνέντευξή του στο SFGate, είπε ότι πήρε την ιδέα για το μυθιστόρημά του Ονειροπαγίδα (Dreamcatcher) από τα όνειρα που είχε όλο αυτό το διάστημα.

Η Στέφανι Μέγιερ, η δημιουργός της σειράς Λυκόφως (Twilight), εμπνεύστηκε την ιστορία αγάπης μεταξύ μιας θνητής και ενός βαμπίρ από ένα πολύ ζωντανό όνειρο που είδε το 2003.

«Ξύπνησα (στις 2 Ιουνίου) από ένα πολύ ζωντανό όνειρο. Στο όνειρό μου, δύο άνθρωποι είχαν μια έντονη συζήτηση σε ένα ξέφωτο μέσα στο δάσος. Ο ένας από αυτούς ήταν ένα απλό κορίτσι. Ο άλλος, με πρόσωπο φανταστικά όμορφο και λαμπερό, ήταν ένα βαμπίρ.

»Συζητούσαν τη δύσκολη κατάσταση στην οποία είχαν βρεθεί: α) είχαν ερωτευτεί ο ένας τον άλλο, και β) ο βρικόλακας, που τον τραβούσε η μυρωδιά του αίματός της, με δυσκολία συγκρατούσε τον εαυτό του από το να τη σκοτώσει αμέσως».

Η Μέγιερ σκεφτόταν το όνειρο όσο ετοίμαζε τα παιδιά της για το μάθημα της κολύμβησης. Ύστερα κάθισε κάτω και άρχισε να γράφει. Το Twilight είχε γεννηθεί…

 

© 2016 Youmagazine.gr

 

---