Αθανασία και Μετενσάρκωση στην Αρχαία Ελλάδα #5
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ 5|5
Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά
και τον Μιχάλη Ροδόπουλο
E΄ Μέρος: Η απελευθέρωση της ψυχής
Στο πέμπτο και τελευταίο μέρος αυτής της σειράς εξετάζουμε την απελευθέρωση από τον Κύκλο της Ανάγκης των συνεχών επανενσαρκώσεων.
Η μετενσάρκωση στην πραγματικότητα μοιάζει με ταξίδι στο χρόνο. Πηγή: News Media
ν
ΟΛΟΙ ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ, αλλά κανείς δεν έχει μια καθαρή εικόνα του τι είναι θάνατος. Όπως εξηγεί ο Πορφύριος (Αφορμαί προς τα νοητά ΙΧ) υπάρχουν δύο ειδών θάνατοι. Ο ένας είναι ο γνωστός φυσικός θάνατος, κατά τον οποίο το σώμα απομακρύνεται από την ψυχή. Ο άλλος είναι ο θάνατος των φιλοσόφων, κατά τον οποίο η ψυχή αποδεσμεύεται από το σώμα. Ο ένας δεν ακολουθεί απαραίτητα τον άλλον.
(Ο γουν θάνατος διπλούς∙ ο μεν συνεγνωσμένος, λυομένου του σώματος από ψυχής, ο δε των φιλοσόφων, λυομένης της ψυχής από του σώματος. Και ου πάντως έτερος ετέρω έπεται).
Ας το κάνουμε αυτό πιο ευκρινές.
Είναι λίγο παρατηρήσιμο ότι κατά τον φυσικό θάνατο, που περιμένει όλους τους ανθρώπους, το σώμα έχει απομακρυνθεί από την ψυχή, δηλαδή από την αιτία που του δίνει ζωή και τη δυνατότητα να υπάρχει. Τις περισσότερες φορές αυτό συμβαίνει όταν ο άνθρωπος ζει ακόμη και δεν έχει κατέβει στον τάφο. Το σώμα συνεχίζει να ζει με τις αναθυμιάσεις, θα λέγαμε, της ψυχής που το κινούσε και του έδινε ενέργεια. Βέβαια, ύστερα από λίγο, εξασθενεί και πεθαίνει.
Δηλαδή, κάποια στιγμή της ζωής του, ο άνθρωπος, ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, διάλεξε το πρώτο. Όταν διαλέγεις το σώμα, σημαίνει ότι διαλέγεις την ικανοποίηση των επιθυμιών του. Με άλλα λόγια, τον υλικό κόσμο. Όμως, όσα πλούτη και αν συσσωρεύσεις, όσες ηδονές κι αν γευτείς, ό,τι κι αν κάνεις, κάποια στιγμή θα πεις αντίο σε αυτόν τον κόσμο.
Το πρόβλημα είναι πως όταν ζεις στον κόσμο της ύλης είναι αδύνατο να μην αμαρτήσεις, είναι αδύνατο να μην κάνεις κάποιο κακό. Εάν με τον θάνατο έσβηναν όλες οι αμαρτίες, αυτό θα σήμαινε ότι ακόμη και ο χειρότερος κακούργος θα τη γλύτωνε, χωρίς τιμωρία. Ευτυχώς, όμως, υπάρχει αυτό που λέγεται «θεία δίκη». Δηλαδή, τίποτε δεν χάνεται με τον θάνατο και κάποια στιγμή ο άνθρωπος θα επιστρέψει στη Γη για να πληρώσει για τα κρίματά του. Για να απελευθερωθείς, για να πας στον παράδεισο ή στο Νιρβάνα, που είναι το ίδιο, θα πρέπει να έχεις εξιλεωθεί, να έχεις εξοφλήσει το κάρμα σου και κάτι παραπάνω.
ν
Ο φιλοσοφικός θάνατος
Εξηγήσαμε, λοιπόν, αυτό που ο πολύς κόσμος ονομάζει «θάνατο» και είπαμε ότι είναι η απομάκρυνση του σώματος από την ψυχή. Και ο άνθρωπος πεθαίνει, γιατί κάποια στιγμή επέλεξε να είναι σώμα και όταν πεθαίνει αυτό, πεθαίνει κι εκείνος. Μέχρι την άλλη φορά.
Αντίθετος από τον φυσικό θάνατο είναι ο λεγόμενος «φιλοσοφικός». Αυτός συμβαίνει όταν ο άνθρωπος ανάμεσα στα δύο, επιλέγει τον κόσμο της ψυχής αντί του κόσμου του σώματος. Και επειδή η ψυχή είναι ουσία και ενέργεια, δεν χάνεται και δεν πεθαίνει ποτέ.
Όταν επιλέγεις τον κόσμο της ψυχής, ζεις τελείως διαφορετικά απ’ ότι αν είχες επιλέξει τον κόσμο των ηδονών και των απολαύσεων, και φυσικά των ταλαιπωριών και των βασάνων που αυτά τα δύο συνεπάγονται.
Επιλέγω τον κόσμο της ψυχής σημαίνει ότι απαλλάσσομαι από τα πάθη και τις αδυναμίες μου, από όλα όσα που με υποβιβάζουν σαν ανθρώπινη οντότητα.
Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένα τρίγωνο, όπως δείχνει το παρακάτω σχήμα:
ν
Όπως έλεγαν οι αρχαίοι δάσκαλοι, η ψυχή δεν είναι κτήμα του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έχει νου, αλλά δεν έχει ψυχή. Η ψυχή, όπως αντιλαμβανόμαστε από τον μύθο της Ψυχής και του Έρωτα (Απουλήιος), είναι ένας ηλιακός άγγελος, που θυσιάζεται για ένα χρονικό διάστημα, προκειμένου να βοηθήσει τον άνθρωπο να εξελιχθεί.
Βέβαια, η ψυχή δεν ενσαρκώνεται ακριβώς στον υλικό κόσμο, όπως ο άνθρωπος, γιατί δεν είναι χθόνια, αλλά ουράνια. Με το ανθρώπινο σώμα συνδέεται με δύο νήματα. Το ένα εδράζεται στα κοιλώματα του εγκεφάλου και συγκεκριμένα στην τέταρτη κοιλία. Το δεύτερο νήμα είναι αγκυροβολημένο στην καρδιά και συγκεκριμένα στον αριστερό κόλπο.
Τις ανακαλύψεις αυτές έκαναν δύο μέγιστοι γιατροί της αρχαιότητας, ο Ηρόφιλος, ο αρχηγός της ονομαστής Ηροφίλειας Ιατρικής Σχολής στην Αλεξάνδρεια (300 π.Χ.), και ο Ερασίστρατος, από τους πιο φημισμένους ιατρούς και ανατόμους της εποχής του (250 π.Χ.).
Αλλά και ο Δημόκριτος έλεγε ότι η ψυχή έχει δύο έδρες – τη μια στον εγκέφαλο, όπου δημιουργεί τη συνείδηση, και την άλλη στην καρδιά, όπου δίνει τον παλμό της ζωής. Στο Περί ιερής νούσου του Ιπποκράτη διαβάζουμε: «Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν ότι η ηδονή και ο πόνος, η οργή και η δυσθυμία προέρχονται από τον εγκέφαλο. Μέσω του εγκεφάλου σκεπτόμαστε, νοούμε, βλέπουμε, ακούμε κτλ.».
Όταν η ψυχή αποσύρει τα νήματά της, τότε επέρχεται ο θάνατος του σώματος. Ορισμένες ασθένειες, όπως η άνοια (σύνδρομο Αλτσχάιμερ) παρουσιάζονται όταν η ψυχή αποσύρει το ένα μόνο νήμα, από τον εγκέφαλο, αντί να τα αποσύρει και τα δύο μαζί.
ν
Έρως και Ψυχή. Άντονι βαν Ντάικ (1639-40). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Επομένως, απελευθέρωση δεν είναι απλώς ο θάνατος, γιατί αυτός αναπόφευκτα οδηγεί σε μια νέα ενσάρκωση, αλλά η φυγή, η έξοδος από τον Κύκλο της Ανάγκης, τον κύκλο των διαδοχικών μετενσαρκώσεων. Η έξοδος αυτή πετυχαίνεται όταν το ηγεμονικό μέρος του ανθρώπου, ο νους, εγκαταλείπει τον υλικό κόσμο και, μέσω κάθαρσης, στρέφεται στα έργα της ψυχής.
Πριν τον χριστιανισμό, ο θεός που προΐστατο και επόπτευε τις καθαρτήριες τελετές ήταν ο Διόνυσος, γι’ αυτό και αποκαλείτο Λυσεύς, επειδή οδηγούσε στη λύτρωση. Το παρακάτω ορφικό απόσπασμα που παραθέτει ο Ολυμπιόδωρος (Σχόλια εις τον Πλάτωνος Φαίδωνα 87) είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό:
(Για τους Ορφικούς) ο Διόνυσος είναι αιτία λύτρωσης· γι’ αυτό και ο θεός ονομάζεται Λυτρωτής (Λυσεύς), και όπως λέει ο Ορφέας «οι άνθρωποι θα σου προσφέρουν μεγάλες θυσίες σε όλες τις εποχές του έτους και θα τελούν ιεροπραξίες προσπαθώντας να λυτρωθούν από τους άνομους προγόνους (λύσιν προγόνων αθεμίστων μαιόμενοι)∙ και συ που έχεις εξουσία πάνω τους θα λυτρώνεις όποιους θέλεις απ’ τους δυσβάστακτους πόνους (πόνων χαλεπών) και την ατελεύτητη περιπλάνηση (απείρονος οίστρου)».
ν
Ο Διόνυσος σε μωσαϊκό από την Οικία του Ποσειδώνα. Μουσείο του Ζεύγματος στην πόλη Αντιόχεια του Ταύρου, σημερινό Γκαζιαντέπ. Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Το ενδιαφέρον εδώ κρύβεται στη φράση «προγόνων αθεμίστων». Αθέμιστοι πρόγονοι (δηλαδή αθέμιτοι, χωρίς νόμο) είναι οι Τιτάνες. Στην ελληνική παράδοση, αυτοί ευθύνονται για το λεγόμενο “προγονικό ή προπατορικό αμάρτημα”. Ο άνθρωπος πρέπει να απαλλαγεί από αυτό το άγος – και σε αυτό συμφωνούν όλες οι θρησκευτικές και πνευματικές παραδόσεις. Όπως το θέτει ο Πλάτωνας (Νόμοι ΙΙΙ, 701c) στόχος του ανθρώπου είναι η κάθαρση από το «άγος της παλαιάς τιτανικής φύσεως». Θα εξηγήσουμε πιο κάτω τι εννοεί.
Επιστρέφοντας στο απόσπασμα του Ολυμπιόδωρου, συναντάμε τη φράση «πόνων χαλεπών». Αυτοί είναι οι πόνοι του βίου. Γιατί δεν υπάρχει ζωή χωρίς πόνο. Τέλος, η φράση «απείρονος οίστρου» είναι η χωρίς τέλος περιπλάνηση της ψυχής από το ένα σώμα στο άλλο μέχρι την τελική ελευθέρωσή της, που ισοδυναμεί με την κατάργηση του κύκλου των ενσαρκώσεων και την αναγέννηση του μύστη.
Αυτό γίνεται με τον «φιλοσοφικό θάνατο» που αναφέραμε πιο πάνω. Σε αυτόν πεθαίνεις πριν πεθάνεις κι έτσι δεν πεθαίνεις όταν πεθαίνεις.
Αυτό μπορεί να ακούγεται παράδοξο, αλλά δεν είναι. Στον φιλοσοφικό θάνατο, το ενδιαφέρον μετατοπίζεται σταδιακά από τα υλικά στα πνευματικά έργα – κι έτσι ο άνθρωπος είναι σαν να πεθαίνει για τον κόσμο της ύλης.
Με αυτό τον τρόπο γίνεται ένα είδος κάθαρσης – όπως όταν βγάζουμε τα σκουπίδια έξω από το σπίτι. Σταδιακά συμβαίνει ένα είδος αναγέννησης κι ο άνθρωπος βρίσκει τον αληθινό εαυτό του «μακριά απ’ των ανθρώπων τις έγνοιες και τα βάσανα» (Εμπεδοκλής).
Αυτή η τελική κατάσταση, όπως επισημαίνει ο Πλάτωνας στον Κρατύλο (397 c), ισοδυναμεί με το χρυσό γένος των ανθρώπων που αναφέρει ο Ησίοδος (Έργα και ημέραι 109), καθώς και με τη χρυσή εποχή που υπήρχε επί των ημερών του Κρόνου (Πολιτικός 271-273) και επέρχεται όταν η ψυχή ολοκληρώνει τον κύκλο των γεννήσεών της. Στον Φαίδρο (248e) αναφέρει ότι ο κύκλος αυτός διαρκεί τουλάχιστον 10.000 χρόνια, αλλά ο Εμπεδοκλής και ο Πίνδαρος που μιλούν για 30.000 χρόνια (τρις μεν μυρίας ώρας από μακάρων αλαλήσθαι) φαίνεται να βρίσκονται πιο κοντά στην αλήθεια.
v
Το προγονικό αμάρτημα
Είναι καιρός πλέον να δούμε ποια είναι η αιτία που κάθε ανθρώπινη ψυχή καταδικάστηκε να διατρέχει έναν τόσο μεγάλο κύκλο ενσαρκώσεων. Σύμφωνα με τους Ορφικούς, γι’ αυτό ευθύνονται οι αθέμιστοι πρόγονοι του ανθρώπου, οι Τιτάνες.
Την τιτανική καταγωγή των ανθρώπινων ψυχών και τη μοιραία πρόσδεσή τους στον κύκλο των ενσαρκώσεων ερμήνευε ο ορφικός μύθος του διαμελισμού του Διόνυσου από τους Τιτάνες. Σύμφωνα με αυτόν, ο Διόνυσος, γιος της Περσεφόνης και του Δία, ενόσω ήταν μικρό παιδί στα ανάκτορα της Κρήτης, προσεγγίστηκε από τους Τιτάνες με δόλιο σκοπό. Στο μικρό αγόρι οι Τιτάνες πρόσφεραν παιχνίδια, μεταξύ των οποίων κι έναν καθρέφτη. Και την ώρα που ο μικρός Διόνυσος θαύμαζε σ’ αυτόν το είδωλό του, του επιτέθηκαν και τον θανάτωσαν για να σφετεριστούν την εξουσία του, καθώς ο Διόνυσος ήταν κάτοχος του βασιλικού σκήπτρου του κόσμου.
Για να μην αποκαλυφθεί το έγκλημά τους διαμέλισαν το κορμί του μικρού παιδιού, μοίρασαν τα μέλη του μεταξύ τους, τα μαγείρεψαν και τα έφαγαν. Στην Αθηνά, που μετείχε στην ανόσια πράξη, έλαχε η καρδιά. Αυτή όμως μετάνιωσε για την πράξη της κι αποφάσισε να διασώσει το μέλος αυτό του κατακρεουργημένου σώματος του Διόνυσου και να καταδώσει τους αυτουργούς στον Δία. Μόλις ο πατέρας των θεών πληροφορήθηκε το αποτρόπαιο συμβάν, κατακεραύνωσε τους Τιτάνες.
Αργότερα, αναμειγνύοντας τη στάχτη τους με νερό, έπλασε το ανθρώπινο γένος. Επειδή όμως οι Τιτάνες είχαν καταβροχθίσει τον Διόνυσο, ένα μέρος από αυτό το θείο και αγαθοεργό στοιχείο ενσωματώθηκε στην ανθρώπινη φύση. Επειδή όμως ήταν προϊόν εγκλήματος, ο άνθρωπος καταδικάστηκε σε κάποια ποινή που πρέπει να εκτίσει στον υλικό κόσμο.
ν
Σκηνή από την Τιτανομαχία. Ο Δίας κεραυνοβολεί έναν Τιτάνα που έχει γονατίσει. Γλυπτό από το αέτωμα του Ναού της Αρτέμιδος στην Κέρκυρα. (Αρχαιολογικό Μουσείο Κέρκυρας). Πηγή: Wikimedia Commons
ν
Αποσυμβολισμός του μύθου
Τη συνέχεια τη γνωρίζουμε όλοι. Το ανθρώπινο γένος εμφανίστηκε στη γη, αλλά δεν διέφερε και πολύ από τα ζώα. Ο Προμηθέας λυπήθηκε τους ανθρώπους και για να τους βγάλει από τη ζωώδη φύση τους, έκλεψε από τους θεούς το Νου (φωτιά) και τον χάρισε στον άνθρωπο. Οι άνθρωποι απέκτησαν ατομική συνείδηση, για την πράξη του όμως αυτή ο Προμηθέας καταδικάστηκε να αλυσοδεθεί στον Καύκασο, όπου κάθε μέρα τον επισκεπτόταν ο αετός του Δία και του έτρωγε το συκώτι – την έδρα της θνητής ψυχής. Το βράδυ όμως το συκώτι του ξαναγεννιόταν. Και αυτό επαναλαμβανόταν συνεχώς μέχρι που μια μέρα ήρθε ο Ηρακλής και τον απελευθέρωσε.
Οι Τιτάνες, απόγονος των οποίων είναι ο άνθρωπος, αντιπροσωπεύουν τη δύναμη της θέλησης. Η θέληση όμως μπορεί να στραφεί είτε προς το καλό είτε προς το κακό. Για να μετατραπεί η άλογη δύναμη σε προοδευτική-αγωνιστική θέληση χρειάζεται την προσθήκη του θείου στοιχείου. Στο μύθο των Τιτάνων, το θείο στοιχείο αντιπροσωπεύει ο Διόνυσος. Τέλος, έχουμε το δώρο του Νου, του προμηθεϊκού πυρός. Μόνο μέσω αυτού ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει ανάμεσα στο πνευματικό και στο φθαρτό.
Με αυτό το καθοριστικό εξελικτικό συμβάν, ο άνθρωπος έγινε αυτεξούσιος. Έκτοτε η ανθρώπινη μοίρα καθορίζεται από το εάν κλίνει προς το πνευματικό ή προς το φθαρτό. Αυτή είναι η μοίρα του έλλογου όντος.
O άνθρωπος είναι αλυσοδεμένος στο φθαρτό· ο αετός (φθορά, θάνατος) συνεχώς τον κατατρώει· ο άνθρωπος όμως συνεχώς ξαναγεννιέται, αλλά αυτή η παλιγγενεσία δεν οδηγεί παρά σε έναν ακόμη θάνατο, μέσα από βάσανα, αγωνία και πόνους. Για να απελευθερωθεί, ο άνθρωπος πρέπει ο ίδιος να πεθάνει σαν άνθρωπος φθαρτός και να γεννηθεί σαν ήρωας. Μόνο τότε μπορεί να σπάσει τις αλυσίδες και να απελευθερωθεί από τον κύκλο της επίγειας ύπαρξής του. Με αυτό τον τρόπο η συνείδησή του γίνεται αθάνατη.
ν
< Επιστροφή
ν
