Ο αρχαιότερος χάρτης αστεριών βρέθηκε μέσα σε μεσαιωνικό χειρόγραφο

23 Οκτωβρίου 2022 Κατηγορία ΘΕΜΑΤΑ, Αρχαία Ελλάδα, Αστρονομία

ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ

Posted by Youmagazine Staff

Ανακαλύφθηκε ο αρχαιότερος πλήρης χάρτης αστεριών του κόσμου, έργο του αρχαίου Έλληνα αστρονόμου Ίππαρχου.

Ο χάρτης (κίτρινα γράμματα) ήταν «κρυμμένος» κάτω από χριστιανικό κείμενο σε μεσαιωνική περγαμηνή της Μονής Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Πηγή: Museum of the Bible / Early Manuscripts Electronic Library / Lazarus Project / University of Rochester

ΜΙΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ περγαμηνή στην ελληνορθόδοξη Μονή Αγίας Αικατερίνης στη χερσόνησο του Σινά στην Αίγυπτο έκρυβε μια μεγάλη έκπληξη: κάτω από το χριστιανικό κείμενο ανακαλύφθηκε μέρος από τον θεωρούμενο χαμένο κατάλογο άστρων του αρχαίου Έλληνα αστρονόμου Ίππαρχου του 2ου αιώνα π.Χ. Το θραύσμα, κρυμμένο κάτω από εννέα φύλα του θρησκευτικού Codex Climaci Rescriptus, αποτελεί την πρώτη στον κόσμο προσπάθεια για μια πλήρη «χαρτογράφηση» του νυχτερινού ουρανού.

Οι επιστήμονες αναζητούν το έργο του Ίππαρχου εδώ και αιώνες, γι’ αυτό οι ιστορικοί της αστρονομίας χαρακτήρισαν την ανακάλυψη σπάνια και σημαντική.

Οι ερευνητές δημοσίευσαν τα ευρήματά τους στις 18 Οκτωβρίου στο Journal for the History of Astronomy.

Το εύρημα αποδεικνύει ότι ο Ίππαρχος, θεωρούμενος ο σημαντικότερος αστρονόμος της αρχαίας Ελλάδας, πράγματι είχε φτιάξει έναν «χάρτη» των ουρανών αρκετούς αιώνες προτού επιχειρηθεί κάτι παρόμοιο.
ν

Ο Ίππαρχος από τη Νίκαια της Βιθυνίας κρατώντας τη σφαίρα του ουρανού. Λεπτομέρεια από το έργο του Ραφαήλ «Η Σχολή των Αθηνών» (1509-1511). Πηγή: Wikimedia Commons
ν

Ο Ίππαρχος (περ. 190 π.Χ. – 120 π.Χ.) έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Ρόδο κάνοντας αστρονομικές παρατηρήσεις. Θεωρείται όχι μόνο ο μεγαλύτερος αστρονόμος της αρχαιότητας, αλλά και όλων των εποχών. Προηγουμένως ήταν για είκοσι χρόνια διευθυντής του Μουσείου της Αλεξάνδρειας, δηλαδή του Πανεπιστημίου της Αλεξάνδρειας, όπως θα λέγαμε σήμερα.

Είναι αυτός που ανακάλυψε, μεταξύ άλλων, τη λεγόμενη «μετάπτωση των ισημεριών», πάνω στην οποία στηρίζεται σήμερα ολόκληρο το οικοδόμημα της αστρονομίας.

Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος της ανακάλυψης αυτής αρκεί να επισημάνουμε ότι το φαινόμενο αυτό οφείλεται σε μια απειροελάχιστη κυκλική κίνηση του άξονα της Γης (που περιστρέφεται σαν μια σβούρα η οποία είναι έτοιμη να πέσει) και η οποία χρειάζεται 25.800 χρόνια περίπου για να συμπληρωθεί.

Ανακάλυψε δηλαδή ότι το εαρινό σημείο μετακινείται πάνω στην εκλειπτική, με φορά αντίθετη των ζωδίων, 50 δευτερόλεπτα του ενός λεπτού της μοίρας κάθε χρόνο. Πράγμα που σημαίνει ότι με την πάροδο των αιώνων αλλάζει σιγά-σιγά και το άστρο που σημαδεύει τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο. Γιατί άλλος είναι σήμερα ο «Πολικός Αστέρας» που βλέπουμε στον ουρανό (Κυνόσουρα ή άλφα Μικρής Άρκτου), άλλος ήταν ο Πολικός πριν από 5.000 χρόνια (Θουμπάν ή άλφα Δράκοντα) και άλλος θα είναι σε 12.000 χρόνια (Βέγας ή άλφα Λύρας).
ν

Στον Ίππαρχο, διευθυντή του Πανεπιστημίου (Μουσείου) της Αλεξάνδρειας, οφείλεται η ανακάλυψη της μετάπτωσης των ισημεριών. Image: Supplied
ν

Ο κώδικας, μέσα στον οποίο ανακαλύφθηκε ο κατάλογος των άστρων, είναι ένα παλίμψηστο. Όταν επικράτησε ο χριστιανισμός ήταν συνηθισμένο φαινόμενο οι χριστιανοί γραφείς να σβήνουν ξύνοντας τα αρχαία ελληνικά έργα από τις περγαμηνές και να γράφουν από πάνω τους τα δικά τους θρησκευτικά κείμενα. Με αυτό τον τρόπο χάθηκαν πολλά πολύτιμα έργα.

Η ανάκτηση του αρχικού ελληνικού κειμένου έγινε με τη βοήθεια της πολυφασματικής απεικόνισης. Οι ερευνητές έκπληκτοι ανακάλυψαν αριθμούς που δηλώνουν, σε μοίρες, το μήκος και το πλάτος του αστερισμού Corona Borealis (Βόρειος Στέφανος), καθώς και συντεταγμένες για τα άστρα που βρίσκονται στις πιο απομακρυσμένες γωνίες του αστερισμού.

«Είναι μια συναρπαστική ανακάλυψη», δήλωσε στο περιοδικό Nature ο επικεφαλής ερευνητής της μελέτης Βίκτωρ Γκίζεμπεργκ (Victor Gysebergh), ιστορικός επιστήμης στο Γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) στο Παρίσι. «Ήταν από την αρχή φανερό ότι είχαμε συντεταγμένες αστεριών».

Οι υπολογισμοί αυτοί του Ίππαρχου έγιναν το 129 π.Χ.
ν

Γεωμετρικός υπολογισμός της απόστασης Σελήνης και Ήλιου από τον Ίππαρχο. Wikimedia Commons
ν

Αν και δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για τη ζωή του, τα ιστορικά κείμενα αποδίδουν στον Ίππαρχο μια σειρά από εντυπωσιακές επιστημονικές ανακαλύψεις, όπως η ακριβής μοντελοποίηση των κινήσεων του ήλιου και της σελήνης. Εφεύρε μια κλίμακα φωτεινότητας για τη μέτρηση της έντασης φωτός των αστεριών, ανέπτυξε περαιτέρω την τριγωνομετρία και θεωρείται εφευρέτης του αστρολάβου, μιας φορητής συσκευής σε σχήμα δίσκου που μπορεί να υπολογίσει τις ακριβείς θέσεις των ουράνιων σωμάτων.

Συγκεκριμένα, ο Ίππαρχος κατέγραψε περίπου 850 άστρα στον νυχτερινό ουρανό, σημειώνοντας τις ακριβείς τοποθεσίες και τη φωτεινότητά τους. Συγκρίνοντας τον αστρικό του χάρτη με πιο αποσπασματικές μετρήσεις μεμονωμένων άστρων που είχαν ληφθεί από προηγούμενους αστρονόμους, συνειδητοποίησε ότι τα μακρινά αστέρια φαινόταν να μετακινούνται 2 μοίρες από την αρχική τους θέση.

Έτσι, συμπέρανε σωστά ότι η Γη καθώς κινείται στο διάστημα, ταλαντεύεται στον άξονά της σαν περιστρεφόμενη σβούρα, με ρυθμό 1 μοίρας κάθε 72 χρόνια.

Στις ανακαλύψεις του Ίππαρχου στηρίχθηκε τρεις αιώνες μετά ο άλλος μεγάλος αστρονόμος και μαθηματικός της αρχαιότητας Κλαύδιος Πτολεμαίος (2ος αιώνας μ.Χ.), συγγραφέας του περίφημου έργου Αλμαγέστη (ή Μαθηματική Σύνταξις), το μεγαλύτερο και σημαντικότερο αστρονομικό σύγγραμμα της αρχαιότητας, με τις συντεταγμένες άνω των 1.000 άστρων.
ν

Απεικόνιση του Ίππαρχου στο Παρατηρητήριο της Αλεξάνδρειας με διόπτρα για τη μελέτη της φωτεινότητας των άστρων σε χαρακτικό του 19ου αιώνα. Image: Supplied
ν

Οι ερευνητές πιστεύουν ότι ο αρχικός κατάλογος του Ίππαρχου, όπως και του Πτολεμαίου, θα περιλάμβανε παρατηρήσεις σχεδόν κάθε ορατού άστρου στον ουρανό. Λόγω της έλλειψης τηλεσκοπίου, πιθανώς ο Ίππαρχος είχε χρησιμοποιήσει κάποιο άλλο όργανο παρατήρησης όπως τη διόπτρα και ασφαλώς «θα είχε αφιερώσει ατελείωτες ώρες δουλειάς», σύμφωνα με τον Γκίζεμπεργκ.

Σύμφωνα με τον ιστορικό της αστρονομίας Τζέημς Έβανς του αμερικανικού Πανεπιστημίου Puget Sound, η ανακάλυψη «εμπλουτίζει την εικόνα μας για τον Ίππαρχο και μας δίνει μια γοητευτική ιδέα για το τι έκανε πραγματικά».

Όπως είπε, το έργο του υπήρξε καθοριστικό, επειδή αποτέλεσε ορόσημο για την «μαθηματικοποίηση της Φύσης», δηλαδή την μετατόπιση από την απλή περιγραφή των φυσικών φαινομένων στη μέτρηση, τον υπολογισμό και την πρόβλεψη τους.
ν