Μοίρα και ελεύθερη βούληση
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Από τον Αναστάσιο Πανά
Το ερώτημα που τίθεται συχνά είναι το κατά πόσον έχουμε ελεύθερη βούληση ή είμαστε απόλυτα καθορισμένοι από τη μοίρα. Στην ουσία πρόκειται για ένα αίνιγμα που έχει απασχολήσει τους μεγαλύτερους φιλοσόφους και στοχαστές ανά τους αιώνες.
Η Μοίρα. Έργο του Τσέχου καλλιτέχνη της Αρ Νουβό Άλφονς Μαρία Μούχα (1860-1939). Μουσείο Μούχα στην Πράγα. Image: Supplied
v
Η ΑΜΗΧΑΝΙΑ που αισθανόμαστε –απέναντι στο αιώνιο ερώτημα αν υπάρχει ελεύθερη βούληση ή όλα είναι προκαθορισμένα– οφείλεται στο ότι αναζητάμε ένα καθαρά ορθολογιστικό επιχείρημα είτε υπέρ είτε εναντίον της ελεύθερης βούλησης. Ένα τέτοιο πειστικό επιχείρημα είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθεί με την καθαρή λογική. Και όσο δεν βρίσκεται, ο καθένας θα τάσσεται είτε με τη μια πλευρά είτε με την άλλη, όχι από γνώση, αλλά από προτίμηση.
Το πρόβλημα είναι ότι η ορθολογιστική πλευρά του μυαλού μας τα θέλει όλα σε μαύρο ή άσπρο – θα πρέπει να είναι είτε αυτό είτε εκείνο, σωστό ή λάθος, ελεύθερη βούληση ή ντετερμινισμός. Φυσικά οι ορθολογιστικές ικανότητες του ανθρώπινου μυαλού είναι εκπληκτικά χρήσιμες, έχουν όμως όρια. Η ίδια η ζωή φαίνεται ικανή να ξεγλιστρά από τα τακτοποιημένα κουτάκια στα οποία ο λογικός νους θα ήθελε να τη βάλει. Και αυτό εφαρμόζεται περισσότερο από όλα στα ζητήματα τις ανθρώπινης ελεύθερης βούλησης και της Μοίρας.
Σκοπός των παλαιότερων επιστημών ήταν να εξηγήσουν τα πάντα με όρους μηχανιστικών διαδικασιών, που λαμβάνουν χώρα στο χημικό και ατομικό επίπεδο. H σύγχρονη γενετική και φυσική προσπαθούν να κάνουν κάτι παρόμοιο∙ πάντα αναζητούν αιτίες, ολοένα και περισσότερες αιτίες συνεχώς. Ακόμα κι αν γνωρίζαμε όλες τις αιτίες επιστημονικά, όλες καταγεγραμμένες σε ένα καθαρό και τακτοποιημένο πρόγραμμα υπολογιστή, το πραγματικό μυστήριο της ανθρώπινης ζωής και του χαρακτήρα θα μας διέφευγε εντελώς.
H αναφορά στην ατομική προσωπικότητα μας φέρνει στην καρδιά του ζητήματος. O Ηράκλειτος έχει πει τη φράση: «Ο χαρακτήρας μας είναι το πεπρωμένο μας» (ήθος ανθρώπω δαίμων). O Σαίξπηρ είχε πει το ίδιο πράγμα: «Τα αστέρια της μοίρας σου βρίσκονται στο στήθος σου». Τι εννοούσαν όμως;
Προκειμένου να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα και να ρίξουμε λίγο φως στο νόημα της μοίρας και της ελεύθερης βούλησης, θα μας ήταν ίσως χρήσιμο να επισκεφθούμε τον κόσμο του μύθου και της φαντασίας.
O Πλάτωνας αφηγείται την ιστορία ενός ανθρώπου που επέστρεψε στη ζωή αφού τον θεωρούσαν νεκρό. O άνθρωπος αυτός περιγράφει αυτό που βίωσε την περίοδο που ήταν “νεκρός”.
Λέει πως όταν η ψυχή του άφησε το σώμα του, ταξίδεψε σε ένα “λιβάδι” όπου οι ψυχές που αποχωρούσαν από τη ζωή τους στη Γη, περιπλανιόντουσαν μέχρι να κληθούν να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Εκεί μαζεύονταν και οι ψυχές που επέστρεφαν από τα Ηλύσια Πεδία να αποκτήσουν ένα νέο προορισμό, ερχόμενες ξανά στη ζωή. Και τώρα έρχεται το ενδιαφέρον μέρος.
O μάρτυρας αυτός περιγράφει ότι οι ψυχές οδηγούνταν από την παρουσία της Λάχεσις, της κόρης της Ανάγκης και διανομέα των πολλών ειδών βίου. Μπροστά της οι ψυχές έπρεπε να «διαλέξουν το πεπρωμένο τους» ανάμεσα στις πολλές επιλογές που τους παρουσιάζονταν.
Και ο μάρτυρας εκφράζει τη λύπη και την απογοήτευσή του από τις βιαστικές και τις αφελείς επιλογές πολλών ψυχών, γιατί «την επιλογή τους την καθόριζαν οι συνήθειες των παλαιότερων ζωών τους». Άλλες ψυχές, που είχαν πάρει κάποια σκληρά μαθήματα, ήταν πιο κριτικές στις επιλογές τους.
Αλλά από τη στιγμή που διάλεγαν τον κλήρο τους το ζήτημα είχε κλείσει. H ψυχή περνούσε από τον Ποταμό της Λήθης και δεν μπορούσε πλέον να ανακαλέσει τίποτα από την εμπειρία της επιλογή της από τη στιγμή που γεννιόταν στο υλικό της σώμα.
v
Οι τρεις Μοίρες της ελληνικής μυθολογίας. Η Λάχεσις επιλέγει το είδος της ζωής κάθε ανθρώπου από
ένα δοχείο με κλήρους (δεξιά), η Κλωθώ υφαίνει το νήμα του συγκεκριμένου βίου (αριστερά) και η Άτροπος (κέντρο) το καθιστά αμετάτρεπτο, για να μην μπορεί να αλλάξει. Image: Supplied
v
Το μονοπάτι της ζωής
Πρόκειται για τον μύθο του Ηρός που βρίσκεται στο Ι΄ βιβλίο της Πολιτείας. Η ψυχή περιμένει την κατάλληλη στιγμή στον ουρανό πριν τελικά γεννηθεί. Και αυτό εξηγεί γιατί το ωροσκόπιο του κάθε ανθρώπου μπορούμε να το δούμε σαν ένα είδος υπογραφής, αντιπροσωπεύοντας “ένα εσωτερικό πρότυπο” που είναι τόσο ο χαρακτήρας μας όσο και το πεπρωμένο μας. Το ενδιαφέρον σημείο της ιστορίας του Πλάτωνα είναι ότι τελικά είμαστε εμείς που διαλέγουμε αυτό το πρότυπο, είμαστε εμείς που δημιουργούμε το κάρμα μας.
Ήδη μπορούμε να πούμε ότι η ελεύθερη βούληση είναι ένα αφηρημένο, ξεχωριστό στοιχείο που λειτουργεί με έναν καθαρά αυθαίρετο τρόπο. Πλέκεται με το ολικό οικοδόμημα της ανθρώπινης ζωής και αυτό το οικοδόμημα προφανώς επιβάλλει συγκεκριμένα όρια. Κάτι που μας θυμίζει τον πλανήτη Κρόνο, αυτόν που θέτει όρια και που αναφέρεται συχνά σαν ο Κύριος της Μοίρας. Και αυτό γιατί, σύμφωνα με τους πυθαγόρειους, ο Κρόνος κατέχει τα κλειδιά του πεπρωμένου της Γης.
Από αυτή την ολιστική σκοπιά μπορούμε να δούμε ότι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση έχει να κάνει με την ικανότητά μας να μένουμε σταθεροί στον ιδεότυπό μας. Είναι επιθυμία μας να εκδηλώσουμε τον χαρακτήρα/πεπρωμένο μας που βρίσκεται σαν πρότυπο μέσα μας και που υποδηλώνεται από το ωροσκόπιό μας.
Φυσικά ένας κριτικός νους θα σταματήσει εδώ για να δηλώσει πόσο οι χαρακτήρες και οι συμπεριφορές μας καθορίζονται στην πραγματικότητα από πολλά εξωτερικά στοιχεία του περιβάλλοντος, της φύσης, της οικογένειας και της κοινωνίας. Για παράδειγμα, η γενετική μας λέει ότι οι διαφορές στα άτομα εξαρτώνται από αυθαίρετες αλλαγές στα κληρονομικά χρωμοσώματα.
Φυσικά και δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την επιρροή του περιβάλλοντος, του τόπου που γεννηθήκαμε, της γεωγραφίας, της οικογένειας, της κοινωνίας στην οποία μεγαλώσαμε, της μητρικής μας γλώσσας, των πιστεύω και των τρόπων ζωής που η κοινωνία μας υποχρεώνει να υιοθετήσουμε, χωρίς ποτέ να μπορούμε να τα αμφισβητήσουμε. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία επιρροών τόσο στη βιολογία μας όσο και στο εξωτερικό μας περιβάλλον που μας καθορίζει με τρόπους που συνήθως δεν είναι συνειδητοί.
Αν όμως δεχτούμε ότι είμαστε απόλυτα καθορισμένοι από αυτές τις δυνάμεις και τις επιρροές, τότε θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι ζωές μας δεν είναι τίποτα άλλο παρά «ήχος και φασαρία που δεν σημαίνουν τίποτα», για να θυμηθούμε ξανά τον Σαίξπηρ. Αυτή η εικόνα της ανθρώπινης ζωής, που καθορίζεται μόνο από το περιβάλλον, μπορεί καλύτερα να περιγραφεί σαν μοιρολατρία. Όλη η συζήτηση για τον εσωτερικό εαυτό ή για την ψυχή θα ήταν χωρίς νόημα και τα μεγαλύτερα πνεύματα που έχουν ζήσει στη Γη απλά ένα προϊόν της τύχης ή των γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων.
Όμως αυτή η μοιρολατρική άποψη δεν ήταν ακριβώς αυτό που οι αρχαίοι εννοούσαν όταν μιλούσαν για τη Μοίρα.
Σκεφτείτε το εξής: ένα παιδί γεννιέται σε βασιλική οικογένεια και μεγαλώνει εντελώς προστατευμένο από κάθε επαφή με τον έξω κόσμο. Παρ’ όλα αυτά μια μέρα κατά τη διάρκεια της εφηβείας του υποχρεώνεται να ταξιδέψει έξω από το παλάτι. Εδώ παίρνει μια γεύση της πραγματικής ζωής. Βλέπει έναν ζητιάνο, έναν γέρο άνθρωπο, άλλους ανθρώπους που είναι χωλοί, άρρωστοι και πεθαίνουν.
Ξαφνικά όλη η ζωή και η συμπεριφορά αλλάζουν και αποκτά την επιθυμία να αναζητήσει μια βαθύτερη αλήθεια και μια γνώση που θα του αποκαλύψει την πηγή, και τον λόγο για όλον αυτόν τον αδικαιολόγητο πόνο. Απαρνιέται τα πριγκιπικά του αξιώματα και γίνεται ένας περιπλανώμενος προσκυνητής, αφιερωμένος στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο νέος είναι φυσικά ο Σιντάρτα Γκαουτάμα, ο Βούδας.
Παρ’ όλο που αυτό το παράδειγμα είναι παρατραβηγμένο, είναι πιθανόν κάτι τέτοιο να συμβεί σε πολλούς από εμάς κάποια στιγμή στη ζωή. Μπορεί να ανακαλύψουμε ένα ενδιαφέρον ή μια αίσθηση κατεύθυνσης που έρχεται να καθορίσει τις ζωές μας, ίσως με επιτακτικό τρόπο.
v
Οι Τρεις Μοίρες. Από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα. Image: Supplied
v
Αυτό συμβαίνει όταν το εσωτερικό μονοπάτι μας καλεί να δώσουμε τα χέρια με το πεπρωμένο μας, προτρέποντάς μας να βγούμε από την ημι-ληθαργική κατάσταση της υπνώτουσας συνείδησης στην οποία βρισκόμαστε τον περισσότερο καιρό σαν προϊόν των γονιδίων και του περιβάλλοντος!
Κάτι παράξενο εισέρχεται τότε στη ζωή μας, το οποίο αν το γνωρίσουμε και το πάρουμε στα σοβαρά (πάντα υπάρχει το στοιχείο της επιλογής), μπορεί να μας οδηγήσει σε ένα μονοπάτι ζωής που πραγματικά αντανακλά τον εσωτερικό μας ιδανικό τύπο.
Χρειάζεται μόνο να διαβάσετε βιογραφίες συγκεκριμένων ανθρώπων και αν διαπιστώσετε κάτι παράξενο σε συγκεκριμένα σημεία της ζωής τους τότε αυτό είναι το χέρι της Μοίρας.
Ένα τετράχρονο αγόρι πηγαίνει σε ένα κονσέρτο και μετά ρωτά τους γονείς του αν μπορεί να έχει ένα βιολί για τα γενέθλιά του. Όταν του δίνουν ένα βιολί-παιχνίδι, αμέσως το πετά κάτω και φωνάζει: «Θέλω ένα αληθινό!» Αργότερα το ίδιο αγόρι, ο Γεχούντι Μενουχίν, είπε ότι ήξερε ότι «ήταν γραφτό να γίνει μουσικός».
Και ήταν το χέρι της Μοίρας που έκανε ξαφνικά και αναπάντεχα ένα νεαρό κορίτσι, την Έλλα Φιτζέραλντ, να αλλάξει γνώμη τελευταία στιγμή. Έχοντας ανέβει στη σκηνή σε μια οντισιόν για χορεύτριες, ξαφνικά ρώτησε αν θα μπορούσε να πει ένα τραγούδι. Τα υπόλοιπα, όπως λένε, είναι ιστορία…
v
Το χτύπημα της Μοίρας
Ο Ζήνων ο Κιτιεύς (334-262 π.Χ.), ο ιδρυτής της στωικής φιλοσοφίας, ήταν Κύπριος έμπορος και εφοπλιστής. Έχασε όλη του την περιουσία μετά από ένα ναυάγιο κατά το οποίο βυθίστηκαν όλα τα πλοία του. Ο ίδιος μόλις που σώθηκε. Στον Πειραιά βρέθηκε σε ένα βιβλιοπωλείο. Εκεί έπεσε τυχαία στα χέρια του ένας διάλογος του Πλάτωνα με πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Η αλήθεια έλαμψε μέσα του. Κατάλαβε ότι μέχρι τότε ακολουθούσε λάθος δρόμο και στράφηκε στη φιλοσοφία. Όπως έλεγε: «Η φύση μας έδωσε δύο αφτιά και ένα στόμα, για να ακούμε περισσότερο και να μιλάμε λιγότερο».
Ο Σρι Ωρομπίντο (1872-1950), απόφοιτος του Κέμπριτζ, συμμετείχε στο κίνημα για την ελευθερία της Ινδίας από τη βρετανική κυριαρχία κατά τη διάρκεια των ετών 1905-1910 και έγινε ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της. Το Μάιο του 1908 συνελήφθη και φυλακίστηκε, κατηγορούμενος για μια βομβιστική επίθεση. Στη φυλακή έμεινε ένα χρόνο στην απομόνωση. Ενώ ήταν φυλακισμένος στις Κεντρικές Φυλακές στην Καλκούτα είχε ορισμένες μυστικιστικές εμπειρίες. Αυτό άλλαξε τη ζωή του και από την πολιτική δράση πέρασε στην πνευματικότητα. Ίσως να έπαιξε ρόλο κι ένα βιβλίο που διάβασε με αποσπάσματα του Ηράκλειτου. Δημιούργησε την Integral Yoga υποστηρίζοντας ότι «η αλήθεια της ύπαρξης της Πανταχού Παρούσας Πραγματικότητας υπερβαίνει το εκδηλωμένο σύμπαν και είναι εγγενής σε αυτό».
Το χτύπημα της Μοίρας στην περίπτωση του Διογένη του Κυνικού (412-323 π.Χ.) είχε και μια γεύση χιούμορ. Ο Διογένης καταγόταν από τη Σινώπη, στις ακτές του Εύξεινου Πόντου, όπου ο πατέρας του διατηρούσε τράπεζα. Θέλοντας να αποκτήσει φήμη και δόξα, ο νεαρός Διογένης έστειλε και ρώτησε το Μαντείο των Δελφών. Ο Πύθιος απάντησε με την αινιγματική φράση: «γνώθι σαυτόν και παραχάραξον το νόμισμα». Κατά τη Σούδα, η φράση ήταν: «της των πολλών δόξης υπερόρα και παραχάραττε μη την αλήθειαν, αλλά το νόμισμα». (Περιφρόνησε τη δόξα που αναζητούν οι πολλοί και μην παραποιήσεις την αλήθεια, αλλά το νόμισμα).
Ο Διογένης, που βοηθούσε τον πατέρα του στην τράπεζα, νόμισε ότι ο θεός του έλεγε να γίνει παραχαράκτης κι έπιασε και έφτιαξε πλαστά νομίσματα. Όπως ήταν φυσικό, η παραχάραξη έγινε αντιληπτή και οι αρχές της πόλης τον καταδίκασαν σε ισόβια εξορία. Άρχισε να περιπλανιέται σε όλη την Ελλάδα και κατέληξε να ζει και να κοιμάται σε ένα πιθάρι, καθώς καμία πόλη δεν τον δεχόταν. Και μόνο όταν είχε πάθει όλα αυτά, κατάλαβε τι του είπε ο Πύθιος: ότι έπρεπε να αναπροσαρμόσει την προσωπικότητά του (το νόμισμα), που ήταν κίβδηλη, και να την στρέψει στην αναζήτηση της αλήθειας.
v
Διογένης. Έργο του Ζαν-Λεόν Ζερόμ (1860). Walters Art Museum, Βαλτιμόρη. Image: Supplied
v
Επιλέγοντας το πεπρωμένο μας
Όταν διασχίζουμε το λιβάδι της Λήθης, ξεχνάμε το ποιοι είμαστε και το γιατί έχουμε έρθει εδώ, στο λιβάδι της Άτης, σε έναν κόσμο με σκληρούς νόμους από τους οποίους δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς. Όμως έχουμε ξεχάσει την αποστολή μας, την υπόσχεση που είχαμε δώσει: να φύγουμε από αυτόν εδώ τον κόσμο έχοντας γίνει λίγο καλύτεροι απ’ ό,τι ήμασταν όταν ήρθαμε. Καλύτεροι όχι στο κίβδηλο τμήμα της ύπαρξής μας, την επιφάνεια του νομίσματος, τις ιδιότητες και ικανότητες που τις πουλάμε και τις ανταλλάσσουμε, δηλαδή ως προσωπικότητες, αλλά ως ουσία. Και όσο αυτό το παραβλέπουμε, το χέρι της Μοίρας έρχεται να μας το θυμίσει. Φυσικά, μπορούμε να το αγνοήσουμε.
Ένας από τους χαρακτήρες του Σαίξπηρ λέει: «Υπάρχει μια θεία δύναμη που δίνει σχήμα στις αιχμηρές γωνίες μας και σκληρά τις πελεκά». Με άλλα λόγια, οι προθέσεις μας είναι συχνά καθορισμένες από κάτι άλλο. Ό,τι πιστεύουμε ότι είναι καλό για μας, τα προσεκτικά κανονισμένα σχέδιά μας, ίσως υπακούουν σε μια μυστηριώδη υπαγόρευση από μια βαθύτερη πηγή. Μπορούμε να το πούμε αυτό ασυνείδητο νου, ψυχή, φύλακα άγγελο, εσωτερικό δαίμονα ή μοίρα, αλλά είναι σαν κάτι που ποτέ τελικά δεν θα μπορέσουμε να εξηγήσουμε με όρους γενετικής ή των επιρροών του περιβάλλοντος.
Αυτή η δύναμη δεν καθορίζει ολοκληρωτικά κάθε μας πράξη και σκέψη, αλλά είναι κάτι που μας συναντά σαν ένα απρόσμενο γεγονός, ίσως σαν κάτι ενοχλητικό και επίπονο. Παρ’ όλα αυτά, αναθεωρώντας τις απόψεις μας, το βλέπουμε σαν μια κρυμμένη ευλογία, καθώς μας έβγαλε από το τέλμα και φώτισε το μονοπάτι της ζωής για μας.
Σταματάμε εδώ. Στα επόμενα σκόρπια φύλλα θα ολοκληρώσουμε αυτόν τον λόγο αναφέροντας τα τρία βήματα στο μονοπάτι της Μοίρας, που μας απελευθερώνουν από την άλυσο των βασάνων.
